DE BELLO TARTARICO HISTORIA; In quâ, quo pacto Tartari hac no- stra aetate Sinicum Imperium invaserint, ac ferè totum occu- parint, narratur; eorumque mores breviter describuntur. Auctore R.P. MARTINO MARTINIO, TRIDENTINO, ex Provinciâ Sinensi Societatis IESU in Urbem misso Procuratore. [Vignet: IHS]. ANTVERPIAE, EX OFFICINA PLANTINIANA BALTHASARIS MORETI. M. DC. LIV. | HISTORIE VAN DEN TARTARSCHEN OORLOCH, In dewelcke wert verhaelt, hoe de Tartaren in dese onse eew in ’t Si- neesche Rijck sijn gevallen, ende het selve gelijck geheel hebben verovert, mitsgaders hare manieren in ’t kort wer- den beschreven. Door den Heer MARTINUS MARTINII, Ende nu VVt het Latijn over-geset, in onse Nederduytsche tael. Door G.L.S. TOT DELF, ________________ By Iacob Iacobsz Pool, Boeck-verkooper woonende op ’t Mart-velt, in ’t Musijck-Boeck. 1654. |
| [p. 65] Ubi enim Imperium assumpsit, nimius in Eunuchi fautores persecutor fuit, & Eunuchum ipsum cum pluribus aliis eiusdem factionis occidit, mirabili planè tragoediâ, cuius haec est catastrophe. Zunchinius, ut deiiceret hunc Eunuchum, & amoveretab Imperii gubernatione, dedit illi mandatum, in speciem honorificum, ut magnifica Imperatorum ac parentum suorum sepulchra viseret, inpecturus num aliquid operis ornamento deesset. Non potuit Eunuchus tam splendunm Imperium detrectare: sed brevî didicit, quo consilio ad sepulchra visitanda mitteretur. Cum enim aliquousque progressus esstet in itinere, oblata est ei capsula deaurata, funem byssinum continens, quo seipsum, mandato Imperatoris, suspendere debuit: quod genus mortis apud Sinas maximè censetur gloriosum. Inde verò factum est, ut ex utrâque factione plurimos habuerit Imperator proditores, qui cum latronibus secreta habebant consilia. Hinc vel [p. 66] nulli mittebantur exercitus, vel nihil magni efficiebant, ab aemulis turbati ac impediti: imò saepè cum possent rem benè agere, occasionem negligebant, ne Magistratibus, quorum Duces aemuli erant, meritum aut gratiam apud Imperatorem victoriis conciliarent, quasi eorum ductu & consilio inimicos vicissent. Favit adeò haec res latronibus, ut ad ipsam Regiam accedentibus, idem fuerit venisse, vidisse, ac vicisse: quod iam narrare aggredior. | [p. 83] Daer sorghden elck voor het syne, ende niet voort ghemeen, want den eenen socht den anderen van kant te helpen, d’een en d’ander beriep sich op t’gemeene besten, ende sy veronachtsaemden het altemael, yder een socht maer de synen door een nijdighe jalouzy groot te maecken, ende doen den Keyser Zunghinius dese wondt selver widen genesen, soo en verbitterden hy niet weynig de voornaemste Oversten ende Capoenen. Want soo hy het Rijck aenvaert hadde vervolghde hy de Vrinden van den Capoen al te seer, ende hy dede den Capoen met meer andere van dien aenhangh dooden: dit was een wonderlijck treur-spel t’ welcke desen uyt komst hadde: Zungchinius om dese Capoen uyt de [p. 84] wegh te helpen ende buyten de Regeeringh te stellen, gaf hem een last (die heel eerschynelick was) dat hy de heerelijcke Graven van de Keyseren sijne voorouderen soude gaen besichtigen, ende ordre soude stellen op het gheene dat aen t’Cieraet der selve ontbreecken mochte. Den Capoen en konde dat kostelijk bewint niet af-slaen, maer hy leerden in korten tijd, met wat voornemen hy uyt gesonden was; want als hy nu een weynich weghs hadde gedaen, soo is hem een vergult Doosken gegeven daer een zijde Koorde in lagh, met de welcke hy sich door t’Gebodt des Keysers heeft moeten ophangen: desen doot achten de Sinesen heel Glorieus. Dit heeft veroorsaeckt dat tegens den Keyser uyt beide de parthijen vele Verraders sijn op- [p. 85] gekomen die met de Rovers heymelijcken raed hadden. Ende hierom werde daer weynich Legers gesonden, ofte sy en rechten immers niet veel wt, want sy wierden door eenigher jalozy verwert of belet, ja dickwils al konden sy wel doen soo veronachtsaemden het de Oversten, op dat sy de Magistraten (van de welcken sy jalours waren) de gunst des Keysers niet en soude doen hebben, als de geene door welckers raedt ende beleydt sy de victorie mogte verkregen hebben. Dese saeck heeft de Rovers sulck een voordeel gegeven dat (gekomen sijnde voor de Hooft-stad) het voor haer een was, te komen, te sien, te verwinnen: ’t welck ick nu sal verhalen. |
| Cum haec agerentur in Regiâ, Licungzus latronum ductor, stabilitis in Xensi Provinciâ rebus, Ortum petit. Croceum fluvium nullo defendente tam facilè superat, quàm facilè à parvâ manu impediri transitus potuisset: fluit enim ille magnâ aquarum mole ac violentia, medius inter Xensi & Xansi Provincias; illam ad Occasum, hanc ad Ortum habens: sed cum nemo obsisteret, superato fluvio facilè quoque primam civitatem ditissimam Kiangcheu occupavit, quae in Australiori jacet Provinciae parte, Croceo vicinâ: mox eodem [p. 67] fortunae cursu civitates reliquae ultrò se eius potestati dediderunt, vel ut se à maiori vexatione liberarent, vel novum regimen inconsultè amplexantes. Saepè enim in nostram perniciem novitatibus ac mutationibus gaudemus, & veteribus meliora sperantes, deteriora invenimus. Sola Metropolitana urbs Thaiyuen aliquot diebus vim experiri voluit: sed ipsa quoque occupata, ingentes mulctae poenas dedit. Praefecti omnes necati, ac noti à latronibus substituti sunt. Zunchinius Imperator, ubi audivit latrones iam Croceum superasse, & Xansi Provinciae, Regiae confini, imminere, ingentem, per Colaum, summum scilicet Praefectum, exercitum misit, qui latronem detineret saltem, si debellare non posset. Nihil tantus egit exercitus, & maxima quoque militum pars ad latrones defecit: Praefectus ipse, qui Colaus Lius dicebatur, rebus desperatis sibi ipsi laqueo vitam ademit. His audits, cogigabat Imperator Borealem Peking Regiam relinquere, & Nanking Australem petere: sed ut maneret, tum à fidis, tum [p. 68] à perfidis persuasum est: ab his quidem ut facilius, antequam eorum paterent proditiones, latroni Imperatorem traderent; ab illis, bono ut putabant consilio: nam fugere, erat Imperium magis turbare; sperabant enim Regiam, ingenti praesidio munitam, defendi posse; & ob Imperatoris praesentiam reliquas omnes Provincias ad defensionem advolaturas non dubitabant. Bonum videri poterat horum consilium, si Regia proditoribus caruisset. | Al dese dingen inde Hooftstadt om-gaende, soo begeeft [p. 86] sich Licungzus den generael van de rovers (naer dat hy alles in de Provincie Xensi versien hadde) naer het Oosten. Hy komt immers soo licht over de Slick-rivier (die van niemant bewaart was) als het hem met weynich volcks soude hebbe kunnen belet werden; want dese Rivier vloeyt met een gruwelijck ghewelt van water tusschen de Provincien Xensi en Xansi, d’eerste hebbende aen d’Oost ende d’andere aen de West sijde; doch niemand daer omtrent sijnde, heeft hy (die selve ghepasseert wesende) mede lichtelijck wegh genomen de eerste ende overrijcke Stad Kiancheu, de welcke aen de Zuyt-zy van de Provinci leyt, dicht op de Slick-rivier. Daer op (in die selfde loop van ’t geluck) geven sich alle de andere Steden van selfs aen hem [p. 87] over, of om van grooter quellinge bevryt te zijn, of onbedachtelijck een nieuwe regeringh aenvaerdende; want de Menschen sijn dickwils tot haer eyghen bederf vermaeckt met nieuwigheden ende veranderingen, ende, wat beters verhopende als het out, vinden sy het slechtste. Alleen de Hooft-stad Thayven heeft het gewelt eenige dagen willen uyt-staen, maer mede verwonenn sijnde heeft sy het wel moeten besuren: de Oversten wierden alle gedoot, ende de Rovers stelden weer anderen in hun plaetsen. Den Keyser Zungchinius als hy verstaen hadde dat de Rovers nu over de Slick-rivier ghekomen waren, ende den Provinci Xansi (die soo naer aen ’t Hof was) over-vielen, sont door Colaus sijn opperste Velt-overste een machtigh [p. 88] Leger om den Rover ten minsten staende te houden, soo hy hem niet verwinnen en konde. Dat groote Leger en rechte niet met allen wt, de meeste Soldaten liepen over tot de Rovers, den Overste selfs die Colaus Lius genoemt was den moet verlore gevende hongh sich selven op. Den Keyser dit horende nam voor sich de noorde Hooft-stad Pekingh te verlaten, ende sich naer de suyde Nankingh te begeven; Maer hy wierd soo van die hem trou, als dien hem ontrou waren geraden dat hy blyven soude: van dese op dat sy hem (eer haer verraet voor den dach quam) te lichter aen den Rover soude over-leveren, van die (soo sy meenden) om de bestwil; want wegh te loopen was (naer sy meenden) de saecken van’t Rijck noch meer ver- [p. 89] werren; ende sy hoopten dat men de Hof-stadt die van soo grooten Guarnisoen versien was wel konde behouden, niet twijfelende of alle d’andere Provincien souden op des Keysers jegenwoordigheyd komen aenvliegen met secoursen. Desen raet konde goet gheoordeelt geweest zijn, hadden daer gene verraders in de Stad geweest. |
| Intereà latronum ductor (quia non minus ingenio quam manu promptus erat) vulpinam pellem leoninae assuens, ex suis militibus quamplurimos mutato habitu in Regiam paulatim intromittit, datâ pecuniâ ut mercaturam in eâ latitantes exercerent; locatisque tabernis, caupones, aut minorum rerum mercatores esse iubet, donec ad moenia cum toto exercitu adveniret: tunc verò ut intra urbem tumultus excitent imperat. Mirum fuit horum secretum, quodque inter perditissimos infimae sortis homines sperari vix potuisse. | Den Rover ondertusschen (al soo vaerdigh van verstant als van handen) t’Vosse by ’t Leeuwe vel aentreckende, send een goet ghetal Soldaten (verandert van habijten) dan d’een dan d’ander na de Hof-stadt, ende geeft haer gelt om al-daer heymelick te koopmanschappen, ende hy gebiet haer dat sy kuchjes ende kroechjes souden huren, of kleyne nerinckjens souden doen, tot dat hy met het he- [p. 90] le Leger voor de walle komen soude, ende dat sy dan oproer in de Stadt soude maecken. Dat secreet is onder haer wonderlijck gheweest, ende grooter als men van een hoop bedurve fielen soude derve verwachten. |
|
Huic [p. 69] cuniculo intra Regiam parato, alium superaddit, secretum videlicet commercium cum summo Militaris Tribunalis Praefecto; qui cum Imperatoris rem perditam esse cogitaret, ut rebus suis praecaveret, cum latrone de urbe tradedi convenisse dicitur: utut fuit, latrones celeri itinere Regiam Peking petunt. Ingens praesidium urbem defendebat, & curulium tormentorum magna vis pro moenibus stabat disposita: verum ex illâ parte, ex quâ à perduellibus admoniti latrones impetum faciebant, solo pulvere, nullo globo imposito, explodebantur. Unde ex hac parte securi, mense Aprili M. DC. XLIV. antequam Sol lucesceret, per ultrò apertam portam ingrediuntur. A fidis quoque non diu pugnatum praesidiariis: nam intra moenia hactenus latitantes latronis milites, ac confoederati perduelles, tumultus excitarunt ex condicto. Hinc ingens orta confusio, cùm nemo sciret cum quo rem haberet; & non minor undique confusa strages. Inde Licungzus per confusam illam Babylonem [p. 70] victor transiens, rectà palatium Imperatoris petit, ac nequicquam fidioribus Eunuchis vim repellentibus, ipsum occupat. Quod mirum, iam hostes primum palatii murum tenebant, & Imperator omnium adhuc inscius vivebat: perduelles enim Eunuchi, qui maioris erant auctoritatis, datâ operâ admonere differebant, ne fortè effugeret formidantes: at ubi verò fugae spem nullam vident, tunc Imperator [= Imperatorem] admonetur de urbe ac palatio jam occupato. | By dese list die hy in de Stadt aengeleyt hadde voeghde hy noch een ander, te weten een secreete handelingh met den Praesident van de Krijgs-raet, den welcken (bedenckende dat het met des Keysers saecken gedaen was, ende voor sich selfs willende sorgen) men seght dat met den Rover soude veraccordeert hebben over het overleveren van de Stadt: Hoe dat geweest is ofte niet, de Rovers immers sijn metter haest naer de Hooftstadt Peking op getrocken: daer lagh een seer groot Guarnisoen inde Stadt, ende op de Vesten [p. 91] stondt een groote meenighte afeut Gheschut, maer aen die kant daer de Rovers (van die verraders van binnen gewaerschout sijnde) storm liepen en waer het maer geladen met loos kruyt sonder eenige Kogels; soo dat sy van die kant gerustelijck door een Poort die haer geopent werde, daer binnen quamen in de Maent van April MDC. XLIV. Voor sonnen opganck: het Guarnisoen dat getrouw was en vocht oock niet langh, want de Soldaten van den Rover (met een deel verraders daer sy vrintschp mede gemaeckt hadden) maeckten t’elckens met voor-dacht oproer. Hier uyt quam een groote verwoestingh en geen minder neerlaech, want niemandt wist met wie hy te doen had: aldus gaet Lycungzus als verwinner [p. 92] midden door dat verwoeste Babylon recht naer het Paleys van den Keyser, en neemt het selve in, tegens de vergeefsche weerstandt van eenige getrouwe Capoenen, dat te verwonderen is, den Vyandt hadde nu de eerste Muer van t’ Paleys al in, ende den Keyser en wist noch nergens af, want de ontrouwe Capoenen die de meeste authoriteyt hadden stelden het waerschouwen soo langh uyt als sy konden, uyt vrees dat hy het mochte ontkomen hebben, maer soo haest sy sagen dat daer gheen hoop van vluchten en was, soo raden sy hem de Stadt ende het Paleys te verlaten: |
| Qui sic admonitus, interrogavit primò num hostium manus evadere fugâ posset: sed ubi audivit omnia itinera esse interclusa, epistolam proprio, ut dicunt, sanguine scripsit, in quâ Praefectos de perduellione, sed serò cognitâ increpabat; subditos innoxios proclamabat; à Licungzo petebat, ut quandoquidem Caelo dante Imperium occupasset, pro se de illis ultionem acciperet. Posteà arrepto gladio filiam nubilem obtruncavit, ne latroni in ludibium cederet: mox pomarium ingressus, de arbore pruno, ex vittâ quâ caligas ligabat laqueo facto se sus- [p. 71] pendit. Infelicissimus Imperator, qui & ultimus censetur Tarmingae Familiae: nam licet alii deinde electi sint (ut infrà narro) quia tamen partem tantùm Imperii habebant, inter Imperatrores non numerantur: atque ita Familia, quae à latrone incepta fuit, à latrone extincta est. In tam vili arbore, & vilissimo laqueo, tanti Imperii, tot deliciis & divitiis cumulati, ac vitae ipsius cursum abrupit. Ad eius exemplum summus Praefectus, qui Colaus dicitur, ibidem se suspendit: idem Reginae, ac aliqui fecerunt fidi Eunuchi. | Hy soo gewaerschout sijnde, vraeghden ten eersten of daer hoop was om t’onkomen, maer hoorende dat alle wegen geslooten waren, schreef hy (soo men seght) [p. 93] een Brief met sijn eygen Bloedt in de welcke hy de Oversten beschuldigde van het al te laet gekende verraedt, ende sijne Onderdanen onschuldigh kenden, ende Lycungsus versocht dat hy (dewijl den Hemel het Rijck hem gegeven hadde) voor hem wraeck soude nemen vande Oversten over haer verraet; dadelijck daer aen door-stack hy sijn Dochter die howbaer was, op dat sy geen spot soude worden van den Rover; ende soo in een Thuyn gekomen zijnde hongh hy sigh selven op aen een Pruyme-Boom met sijn kousebant. Een seer ongheluckigh Keyser, die oock gehouden wert voor den laetsten van het gheslachte Taiminga; want onaengesien noch eenighe andere wt het selve daer naer gekoren zijn geweest (gelijck ick hier na ver- [p. 94] hael) soo en werden sy niet onder de Keysers gereeckent, de wijle sy niet meer als een ghedeelte des Rijcks gehadt hebben: ende also is die Familie die van een Rover was begonnen door een Roover te niet ghebracht, ende den loop van s’Keysers leven ende van so wellustigen ende schat-rijcke Regeeringh onder een soo slechten Boom door een snoode strop geeyndicht. Naer dit exempel werdt mede geseght, dat den oppersten bevel-hebber van de Hooft-stadt die mede genaemt werd Colaus sich in die selve plaets sou verhangen hebben; de Koninginne, ende eenige trouwe Capoenen hebben het selve mede gedaen. |
| Ita arbores illae amoenae, sub quibus saepissimè genio ac deliciis indulserant, funestissimae evaserunt. | Soo sijn die geneuchelijcke Boomen (onder de welcke sy soo dickwils haren Geest in wellusten vermaeckt [p. 95] hadden) alsulcke droevige spectaculen geworden. |
| Inter alios quos cepit Praefectos, senex fuit, Us dictus, cuius filius Usangueius contra Tartaros in confinibus Leaotung stabat, totius exercitus Sinice summam exercens Praefecturam. Huic ergo crudelissimam mortem minitatur Licungzus, nisi filium in suum obsequium cum toto exercitu iurare paternâ obedientiâ cogat; quae apud Sinas sacrosancata habetur: deinde omnia [p. 74] magna patri ac filio promittit. Bonus ergo senex, talem ad filium epistolam dedit: Solum, Caelum, ac fatum, has quas videmus causare possunt mutationes. Scias fili, Zungchinium Imperatorem, ac Imperium periisse Taimingae Familiae: Licungzo illud Caelum dedit. Tempori cedendum est, & necessitas in vertutem mutanda, ut eius tyrannidem evitemus, ac crudelissimam mortem; liberalitatem verò experiamur. Regalem tibi promittit Dignitatem, si cum tuis eum agnoscas Imperatorem. Ex tuâ responsione vita mea pendet: quid illi debeas, qui tibi vitam dedit, considera. | Onder andere Oversten die hy gevangen genomen hadde, was een oudt man Us genaemt, wiens Soon Usanguejus het Generaelschap van het geheele Sineesche Leger op de grensen van Leaotung tegens de Tartaren bediende. |
|
Usangueius filius brevissimis verbis tale dedit responum: Qui Imperatori suo fidus non est, mihi quoque non erit Pater: & si tu ipse debitam Imperatorem tuum fidelitatem oblitus es, me nemo reprehendet, si debitam tali patri obedientiam obliviscar. Mori malo quàm latroni servire. | [p. 100] Usanguejus sijnen Soon, antwoordt met weynig woorden also: Die sijnen Keyser niet getrouw is, en sal my gheen Vader wesen: en soo ghy die trouw die ghy den Keyser schuldig zijt vergheten hebt, niemandt sal mijn konnen berispen, soo ick oock vergeet de gehoorsaemheyt die ick u schuldigh ben. ’kWil liever sterven als een Roover dienen. |
