Guilliaum van Nieuwelandt - Treur-spel van Sophonisba Aphricana

Guilliaum van Nieuwelandt: Treur-spel van Sophonisba Aphricana. Amsterdam, 1639.
Uitgegeven door drs. G.C. van Uitert
Red. dr. A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden.
Ceneton066960 — Ursicula
In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk.

[fol. A1r]

Treur-Spel

Van

SOPHONISBA
APHRICANA.

Op den Regel:

Wie dat hem self verwint, verthoont veel grooter kracht,
Dan die van Steden groot, de Mueren breeckt met macht.

Door

GUIL. VAN NIEUWELANDT.

[Vignet: Gravure door G. v. Nieulant]

t’AMSTERDAM,
_______________________________
Gedruckt by Broer Jansz, woonende op de Nieu-zijds Achterborghwal, in de Silvere Kan, Anno 1639.

[fol. A1v: blanco]
[fol. A2r]

Den Wijsen, Discreten, ende seer Voorsienigen

HEER

IOAN BAP^sta. VAN LEMENS,

Coopman ende Beminder van alle Vrye Consten,
binnen Antwerpen:

Wenscht

GUIL. VAN NIEUWELANDT,

geluck ende Saligheyt.

MYN HEER.

D’Eer ontfangen hebbende dat uwe teghenwoordigheyt vereert heeft d’uyt-voeringe van dit Treurspel, soo en docht my niet dat ick dese beleeftheyt onder de wolcken van de verghetenheydt behoorde te begraven: Maer die te stellen in het aenschijn van den klaer, ende lightschijnenden dagh, want gelijck de Sonne door hare klaerheyt, het doncker lichaem van de Mane verlight ofte verklaert, alsoo vereert, ende verciert uwe tegenwoordigheyt de droeve donckerheyt van mijne droef-singende ende Tragische Melpomene. Cicero in sijne Officies seyt, dat de Dieren door hare onredelijckheyt niet en gevoelen van het voorleden, noch en aenmercken het toekomende: Maer dat de menschen door hare redelijckheyt het vervolgh der dingen aenmercken, ende d’oorsake met hare voortgangen sien, ende soo haer het voorleden niet en is verborgen, dat met gelijckenissen tegen malkanderen houden, ende ’t gene toekomende is, aen het tegenwoordige voegen ende schicken, waer door sy lichtelijck verstaen den gheheelen loop haers levens, ende bereyden alles dat hem nootsakelijck is om dat wel te beleven.
Dese genegentheyt dan die d’Algevende natuer in den mensche stort, heeft mij van gelijcke verweckt tot het ondersoec- [fol. A2v] ken van verscheyden gheschiedenissen, om my naer het seggen van den grooten Scipio van ledigheydt te trecken, die seyde dat hy noyt min ledigh en was, dan als hy niet en dede, noch min eenich dan als hy hem in eenigheydt bevont, te kennen gevende, dat hy ledigh sijnde op sijne saecken dochte, ende eenigh sijnde met hem selven ghewoon was te spreecken, recht als of hem ledigheyt ende eenigheydt wacker ende lustigh hadde gemaeckt: maer want ick soo veel krachts niet en hebbe dat ick my met mijne swijgende gedachten af mochte trecken van dese eensaemheyt, soo heb ick my in mijne ledigheyt tot dese beschrijvinge begeven, om mijne eensame ledigheyt in vergeselschapte onledigheydt te doen veranderen, my versellende met de Boecken, die van alle tijden, ’t geselschap der wijse, ’t licht der waerheydt, ghetuygen der tijden, ’t leven der ghedachten, Bootschappers der outheydt, ende Leer-meesters des levens werden genaemt. Simonides, Plutarchus, ende eenige andere noemen de Gedichten sprekende Schilderijen, ende de Schilderijen, stomme Gedichten, door dat de eene soo wel als de andere het voorleden als het tegenwoordige te kennen kan geven, waer uyt volght dat sy naer ’t seggen van Philostratus, tegen de waerheyt der geschiedenissen misdoen, die de Poëtische Leeringen noch de Schilder-konst niet en beminnen, noch in weerden en houden, naer dien sy beyde tot gelijcken eynde strecken, ons voorbeeldende, ende beschrijvende d’eygenschappen ende daden van de deuchtsaemste ende vermaertste Mannen: dese Gesusters dan, waer van d’eene onbespraeckt, ende d’ander onsichtbaer schijnt gheboren te wesen, hebben my verweckt om dese gheschiedenissen uyt den Roomschen Livio, ende Grieckschen Plutarcho te trecken, om die U.E. met alle eerbiedigheydt op te draghen, die beyde dese Gesusters niet alleen en bemint; maer de selve als in een gheluckighe haven, hare gewenste rust-plaetse laet vinden, als by eenen rechten Mecenas van onsen tijdt, my selven daer toe verbonden vindende, soo wel om onse oude kennisse ende belofte, als om de liefde die U.E. tot mijne Dichten zijt draghende, niet [fol. A3r] twijffelende of mijnen arbeyt sal met soo goeder herten ontfangen worden, als ick den selven op-offer aen den Autaer van uwe beleeftheyt.
My gedenckt gelesen te hebben dat die van Aetiophien, hoewel sy de grootste ende schoonste voor hare Coningen plachten te verkiesen, nochtans van het Coninckrijck niet en verbande die in grootheyt van gedaente, noch ghestaltenisse van leden soo wel als de andere niet en waren voorsien, verhope van gelijck dat mijne veersen (die noch in schoonheydt van woorden, noch in konst van soet-vloeyentheydt en konnen raecken, tot den thoon van de gene, die meer als ick aen de borsten van de Pernassides hebben gesogen) nochtans plaetse sullen vinden inden schoot van uwe goetjonstigheyt, by de gene die maer een weynigh gesmaeckt en hebben van de verspreyde druppelen van de soet-vloeyende Hippocrene. My te meer verseeckerende door dat uwen Edelen Konst-lievenden Geest, niet alleen en bemint mijne droef-luydende Heliconide: maer ghebaert schijnt te wesen van de alderlieffelijckste oor-verlustende ende soete Luyt-spelende Erato, door dat seer weynige so wel in dese hare Konst, als in alle andere van de Musas by U.E. en sijn te vergelijcken.
Op dit vertrouwen sal ick met alle eerbiedigheyt U.E. in de bewaringhe des Alderhooghsten bevelen, die ick bidde dat hy onse Vrindt-houdende ghenegentheydt in gesontheydt ende welvaeren langhe tijdt wil laten dueren, in Amsterdam den 22. Junij, Anno M. DC. XXXV.

[fol. A3v]

Kort begrijp.

Eerste deel.

PUblius Cornelius Scipio, gantsch Spangien onder de ghehoorsaemheydt der Romeynen ghebracht hebbende, soeckt Siphax, ende Masinissa, twee Coningen van Numidia tot sijne vrientschap te trecken, sent Legaten om haer gemoeden te door-soecken, die hy tot den dienst der Romeynen vint ghenegen. Treckt derhalven met twee Galleyen naer Aphricam, by den Coninck Siphax, alwaer op den selven tijdt Hasdrubal Veldt-Overste der Carthaginesen met vijf Galleyen oock aenghekomen was, om Siphax van ghelijcke tot de gunst van die van Carthago te brengen. Scipio meynende verkreghen te hebben, daer hy om uytghevaeren was, keert weder naer Spangien, alwaer hem Masinissa komt begroeten.
Mandonius ende Indibilis twee Spaensche Vorsten, worden van Scipio verwonnen, stelt naer eenighe slissinge van twist, Lentulo, ende Assidio in sijne stede, om de saecken van Spangien te regeren, ende vertreckt naer Romen.

Tweede deel.

Scipio versoeckt aen den Raedt om met sijn Heyr in Aphricam te trecken: maer wordt van Q. Fabius Maximus heftigh wederstaen, eyndelingh wort hem de reyse vergunt.
Siphax wort andermael van Hasdrubal versocht, die hem (naer veel Conincklijcke gheschencken) Sophonisba sijne Dochter ten Houwelijck aenbiet, alwaer Siphax in verwillight, ende doet de vrientschap der Romeynen ontseggen.

Derde deel.

Scipio d’ontseggingh ontfangen hebbende, bereyt hem ten Oorloge, alwaer Siphax ende Hasdrubal naer verscheyden gevallen in worden overwonnen, en Siphax gevangen.
Sophonisba beklaecht haer ongeluck, die inde stadt Cyrtha haer Hof was houdende, Lelius voert den gevangen Siphax (beklagende sijn ongeluck) naer het Roomsche Leger. Masinissa Cyrtha ge- [fol. A4r] wonnen ende inghenomen hebbende, gaet na het Hof, alwaer hem de Coninginne Sophonisba ontmoet ende te voete valt, biddende dat hy haer voor de macht der Romeynen wilde bewaren, dat hy haer lichtveerdelijck belooft, wort op haer vierich verlieft, ende belooft haer voor sijn Huys-vrou te trouwen, dat hy doet.

Vierde deel.

Siphax wort voor Scipio ghebrocht, die hem van ongetrouheyt bestraft, seyt vertroost te sijn dat Masinissa in gelijcke rasernije, ofte dolligheyt was gevallen, Sophonisba beraet haer met hare Voester, die haer raet Masinissa in liefde t’onderhouden, hy daer over komende hebben eenighe minnelijcke woorden met malcanderen. Lelius ende ander Romeynen dit siende, willen haer uyt sijn handen nemen, waerom hy badt de sake voor Scipio te laten komen, in wiens believen ende wil hy hem selven stelde, Scipio bekommert over de daet van Masinissa, krijght tydinghe dat hy in het Legher was gekomen, waer door hy weder verhoopt dat de saken wel sullen vergaen, besluyt hem op bequamen tijdt te straffen, ende prijst hem voor het gantsche Heyr.

Vijfde deel.

Scipio, Masinissa des avondts ontboden hebbende, bestraft sijne dwaesheyt, die hem selven ontschuldicht, bidt dat hy haer sijn belofte mochte naer komen: maer krijght voor antwoorde dat sy neffens andere gevangene naer Romen moest gesonden worden, Masinissa mismoedich zijnde gaet naer sijn Tente, roept sijnen getrousten Dienaer, ende geeft hem eenen dranck met fenijn, om aen Sophonisba te draghen, haer ontbiedende, dat hy haer voor de macht der Romeynen niet en konde bewaren: dan in dien sy haer ongheluck met een vermaerde doot wilde ontgaen, om niet in Triumphe ghevoert te worden, dat hy haer sondt waer mede sy ’t selve konde beletten, sy den dranck ontfangen hebbende, drinckt hem naer eenige beklagingen onversaeghdelijcken in, ende sterft een ongeluckige doot. Scipio dit verstaende, prijst Masinissa voor alle sijn volck, dat hy hem self had overwonnen, ende maeckt hem met believen des Raets, Coninck van Numidien, hem ghevende de Conincklijcke kroon, Purpere Kleederen, ende ander vercieringen.

[fol. A4v]

Sprekende Personagien,
Romeynsche. P. C. Scipio. Sillanus. M. Lelius. Albinus. Masinissa. L. Martius. Q. Fabius Maximus. Den Raedt. Sabinas.	Carthaginesche. Siphax. Hasdrubal. Bochar. Sophonisba. Edissa Voester. Mandonius. Babactus. Methonus. 1. Soldaet. 2. Soldaet.
Stomme.
Lucius Scipio. Lentullus. Victoria. Deught. Eere. Hope. Sterckheyt. Vrindtschap. Conincklijcke macht. Rijckdom. Fame. Glori.	Jupiter. Themis. Vreese. Wanhoop. Droefheyt. Ellende. Gevangenisse. Honger. Ongestadigheyt. Bedrogh.

[fol. B1r]

Eerste deel.

Eerste uytcomen.

C. Scipio, Sillanus, Lelius, Albinius, Lucius Scipio.

’T Scheen dat den Roomschen hals voor ’t sweert ter aerden lach,
Wanneer by Trebia verloren wert den slach:
Doen oock als wy ’t verlies by Trasymenus leden,
Daer wy met tegenspoet in groot onweder streden:
(5) Maer doen noch aldermeest wanneer dat Hannibal
By Cannas overwon, en Varro bracht ten val,
Daer meer van ’t Roomsche volck als veertigh duysent bleven,
En daer Aemilius, kloeckmoedigh liet sijn leven.
Den ouden Roomschen naem die voormaels was vermaert,
(10) Scheen doen dat Hannibal vernielt had door het swaert.
’t Scheen doen dat geene macht voor hem sou mogen dueren,
Ja Romen scheen vernielt, en hy op hare mueren.
Den anghstelijcken schrick verwon doen het gedacht,
De schromelijcke vrees’ die baerde doen haer kracht.
(15) Doen sachmen niet alleen de vrouwen droevigh schreyen:
Maer mannen door de vrees’ tot vluchten haer bereyen.
Doen docht my was het tijdt dat ick ginck in ’t Senaet,
Waer door ick wederhiel Metelli snooden raedt:
En deed’ haer op mijn swaert met dreygementen sweeren*
(20) Dat niemant vluchten sou, maer hem met macht verweeren,*
Doen kreegh ick eerst den last, om in het veldt te gaen;
Doen nam ick eerst het sweert voor ons beschermingh aen,
Doen heb ick my gevoeght by Varro, met den mijnen,
En met mijn nieuw gewelt, den moedt vernieuwt den sijnen,
(25) ’t Geen dat ick heb bestaen, was door gedwongen noodt,
Om wreken tot mijn eer, mijn Oom en Vaders doodt.
Om haer heb’ ick mijn Stadt en Vader-landt verlaten,
En ’t Rijck Iberiam gemaeckt ons Ondersaten.
Het nieuw Carthago groot waer in dat Mago lach,
(30) Bedwanck ick met gewelt den alder-eersten dach.
Tagus en Besula seer wel getuygen konnen,
Dat ick daer Hasdrubal en Hanno heb verwonnen,
’t Geberchte Pijrene’ weet oock dat sijnen voet,
Door mijn verwinningh groot besmet wert root van ’t bloet.
[fol. B1v]
(35) Wat eer dat eenigh Vorst gemaeckt heeft hoogh van waerden,
Heb’ ick door hooge gunst verkregen op der aerden.
Niet staet my nu te doen, dan dat ick Siphacem,
Tot onsen vrientschap treck, of hem met macht betem.
Sijn vrientschap is ons nut, of seker sijn verderven,
(40) Carthago moet sijn gunst, of hy ons vrientschap derven,
Wy willen dat hy wilt, hy kies’ wat hy begeert,
Voor hem, noch sijns gelijck, was Romen noyt verveert,
Doch beter sou hy ons in desen Oorlogh wesen,
Dan dat hy hem begaf by sijn Carthaginesen.
(45) Haer machten by de zijn, en van den Numidier,
Die souden ons te seer ontsteken ’t Oorloghs-vyer.
’t Is meerder konst met list, als met gewelt te strijden,
De dolingh inden krijgh, wil geen verbet’ringh lijden,
’t Is dwaesheyt dat men seyt, ’k en had het niet gedacht:
(50) ’t Voorsightelijck beleyt, doet meerder als de macht.

Sillanus uyt, met Brieven in een zijde kleet gewon-
den, ende met een Lauwerier omvlochten.

Sillanus. Des Conincks Galla Soon, den roem der Aphricanen,
Verweckt door uwe deught, doet u, door mijn vermanen,
Dat hy niet rusten sal, voor dat hy heeft beloont,
U lofbaer vroome daedt, aen Massius bethoont.
(55) Hy sweert, indien hy trou mach door u gunste vinden,
Dat hy hem sal aen u, met vasten eedt verbinden.
Sijn leven, eer en croon, goet, schepter, rijck en lant;
Stelt hy van nu voortaen, in u onwinbaer handt:
Dees’ Brieven door hem self, tot desen eynd’ geschreven,
(60) Beval hy my op ’t hooghst, u Mogentheyt te geven,
Noyt was hy ’t Roomsche volck een Coninck in ’t verbont,
Die beter hem in krijgh (als desen doet) verstont.
Noyt was daer eenigh Vorst gekomen van Barbaren,
Vermaerder door de deught, vroom, wijs en jonck van jaren,
(65) By Vestas eeuwigh vyer, en ons Voor-vaders Hutt’,
Den dienst van Masiniss’, is voor ons saecken nut,
’t Schijnt wel dat uwe deught hem ’t onswaert maeckt genegen:
Maer yet dat in hem is, doet hem oock ’t hert bewegen,
Scipio leest.
,, De deught door haer natuer baert deughdelijcke kracht;
(70) ,, Maer meest in die de deught voor ’t hooghste weldoen acht.
,, Fortuna, deught en eer, seer selden by een woonen,
,, Door dat een deughdigh mensch is vyandt van het quaet,
,, Daer tegen die ’t geluck verheft tot hoogen staet,
,, Acht alle boosheyt kleyn, als hy ’t maer kan verschoonen.
(75) Maer ghy grootmoedigh Vorst; doet door u deughden thoonen,
Dat sy u groote ziel bewoonen sonder haet,
Soo ghy bewesen hebt door u vermaerde daet,
[fol. B2r]
Aen Massio mijn Neef, dat hy en ick wil loonen.
Ghy thoont vermaerden Helt van wien ghy zijt gebaert,
(80) Ghy thoont dat in u leeft Camilii vroomen aert,
Ghy thoont dat ghy begeert een yder ’t haer te geven.
De Goden geeft ghy weer, haer Tempels, eer en goedt,
De Bruyt aen haeren Man, de Coningen haer bloedt,
En maeckt onsterffelijck u leven, door haer leven.
(85) Ghy meynt ô Numidier, ghy meynt o Aphricaen,
Dat ghy sult Scipio door deught te boven gaen,
Wilt ghy, ghy een Barbaer, de Roomsche deught verwinnen,
Neen, dat waer groote schant: maer ick moet u beminnen,
Sillane gaet terstont by Massinissa weer,
(90) En seght dat ick van hem niet dan sijn gunst begeer.
Maeckt dat hy so hy schrijft, tot ons-waert blijft genegen,
Soo is Numidia tot onsen dienst verkregen.
’t Is voor ’t Romeynsche volck, veel nutter sijn verbont,
Dan ofmen Siphaxem tot onse vrientschap vont.
Lelius wt. (95) Den last grootmoedigh Vorst die ick had aengenomen,
Is soo ghy maer en wilt met Siphax gantsch volcomen.
Scipio. Hoe is mijn hoop voldaen, wilt hy ons vrientschap me?
Lelius. Met niemant als met u, wilt hy besluiten vre,
Scipio. Wel aen het sy also, wy sullen ons bereyen.
(100) Albine, gaet terstont verkiest my twee Galleyen,
Doet daer in dragen ’t geen dat tot het reysen hoort,
Soo haest die sijn gereet, soo treck ick daer me voort.
,, In saecken van de min, en wilt geen tweede wesen,
,, Die self sijn woort kan doen, wort in de min gepresen,
(105) ,, Geen Dienaer hoe getrouw, of hy doet wel een fout,
,, Wanneermen hem te veel in eygen doen vertrout.
,, Al geeftmen d’outheyt toe, getrouheyt best te kennen,
,, De jonckheyt kan hem oock wel tot dees’ deught gewennen.
,, Geen grauw bejarigh hooft, hoe wijs het sy van raedt,
(110) ,, Om yemants saeck te doen, hem self te boven gaet,
,, Die self als Heer, en knecht, sijn saecken kan beleyden,
,, Is seecker sijn opset, en laet hem niet verleyden.
Mijn Broeder siet ghy toe terwijl ick derwaerts gaen,
Dat of ick waer alhier, mijn willen wort gedaen,
(115) De Goden sullen my verhoop ick wel bewaren,
En tot mijn wederkomst u met geluck gesparen.

Tweede uytkomen.

Siphax, Hasdrubal, Scipio, Babactus.

Siphax. ,, Den Vorst die op der aerd, een Rijck of Lant gebiet,
,, Slacht Jupiter in macht: maer in het sterven niet.
,, De Vorsten sijn op d’aerd, als sichtbaerlijcke Goden,
(120) ,, Sy doen al wat haer lust, sy geven haer geboden:
[fol. B2v]
Maer soo daer yemant is die hem tyrannigh draeght,
Of met verdriet en leet, sijn onderdanen plaeght,
So wort den Godt vergramt die sy in macht gelijcken,
Verstoot haer van den stoel, verjaeght haer, uyt haer Rijcken.
(125) ,, Themis die sit altijdt, aen Jovis rechterhandt,
,, De Wraeck aen d’ander sy, daer hy door plaeght het landt.
,, Veel seggen dat hy self niet anders kan bedrijven,
,, Dan dat hem dese twee, gebieden en voorschrijven.
Is ’t dan, dat niemant hier op d’aerde vredigh leeft,
(130) Dan die door hoogen wil, den wil der deughden heeft,
So wensch ick tot mijn rust, om niet van hem te schillen,
Te willen, dat hy wilt, om ’t best voor my te willen.
Hasdrubal Wt.
,, De wetenschap maeckt eel, deught baert voorsightigheyt,
,, De grondt-vest van het Rijck, wort door de deught geleyt.
(135) Carthago (grooten Vorst) Didonis erfgenamen,
Doen u, en uwen staet, begroeten al-te-samen,
Sy wenschen u geluck en welstandt in u Rijck,
Ja wenschen dat ghy mooght de Goden sijn gelijck:
Maer by al desen wensch, soo wenschen sy oock mede
(140) Dat ghy haer vrientschap wenscht, of met haer maeckt den vrede,
Sy wenschen dat ghy self wilt letten op u stuck,
En achten haer verderf u eygen ongeluck.
Sy wenschen dat ghy wilt voorkomen haer ellenden,
Of wel ’t Romeynsche volck geen bystant meer wilt senden.
(145) Ghy siet nu selver wel het recht van hare saeck,
De Goden sijn de geen die voor haer doen de wraeck.
Sy sijn die Hannibal soo grooten vroomheyt geven,
Dat hy ’t gantsch aertrijck schier doet met verschricken beven.
Heeft hy het Spaensche Rijck niet onder ons gebracht?
(150) Is hy door d’Alpes niet getrocken met sijn macht?
Heeft hy met vier en eeck, de bergen niet doen scheyden,
Om daer sijn moedigh Heyr, grootmoedigh door te leyden?
Heeft hy Rodanum niet als eenen wegh gemaeckt,
En daer met sijn gewelt, naer wenschingh door geraeckt?
(155) Heeft hy Tarentum niet, en Capuam verkregen,
Oock Metapontum groot naer by de Zee gelegen?
Gaf hem Nuceria, en Arpos niet terstont,
Oock Nola, en Turijn, door vrees’ in sijn verbont?
Heeft hy het Roomsche volck tot drymael niet geslagen,
(160) Dat daer schier niemant bleef die kon de tijdingh dragen?
Heeft segh ick Hannibal, gantsch Romen niet vervaert,
Ja soo, dat yder scheen van sijn geslacht ontaert?
Dreef hy niet listelijck, om Fabium te tergen,
Veel Ossen met veel vier op Gallicani bergen?
(165) Waer door hy sulcken schrick bracht in haer moedigh Heyr,
Dat sy gevloden sijn alleen met haer geweyr.
Al heeft haer Voester Kindt wat weder ingewonnen,
Carthago acht dat niet, het spel is maer begonnen,
[fol. B3r]

Treur-SpelVanSOPHONISBAAPHRICANA.Op den Regel:Wie dat hem self verwint, verthoont veel grooter kracht, Dan die van Steden groot, de Mueren breeckt met macht.DoorGUIL. VAN NIEUWELANDT.

t’AMSTERDAM,_______________________________Gedruckt by Broer Jansz, woonende op de Nieu-zijds Achterborghwal, in de Silvere Kan, Anno 1639.

Den Wijsen, Discreten, ende seer VoorsienigenHEERIOAN BAPsta. VAN LEMENS,Coopman ende Beminder van alle Vrye Consten,binnen Antwerpen:WenschtGUIL. VAN NIEUWELANDT,geluck ende Saligheyt.

Kort begrijp.Eerste deel.