Lambert van den Bos: Wegh-wyser door Italien. Dordrecht, herdruk 1661.Uitgegeven door dr. A.J.E. Harmsen,Opleiding Nederlands, Universiteit Leiden Marginalia zijn binnen de tekst tussen { en } weergegeven. De transciptie is gebaseerd op het exemplaar UBL 1010 C 16. Dit is een exemplaar van de tweede druk; de eerste druk verscheen in 1657 bij A. Andriesz te Dordrecht (ex. KBH 2105 A 262). Zetfouten in de oude druk zijn gecorrigeerd en aangegeven met een asterisk; aan het eind van het document staat een lijst van gecorrigeerde woorden.
[fol. *1v: blanco] [fol. *2r: Titelpagina:]
[fol. *2v: blanco] [fol. *3r]
Wel-Edele Heer U Edelheyts ootmoedigen Dienaer LAMBRECHT van den BOS. [fol. *6r ]
Of hy u Meesters of zijn Broeders noemen zal. Terwijl het wit geberght en moeyelijke weegen, De Bosschen, en de Zee, die tusschen ons geleegen, En menigh vruchtbaer Veldt en Acker my belet Mijn Geest met uw Gezang te voeden altemet: Zoo doe ick by gebrek van die gewoone weelden, Het geen ik kan, dat is, uw doen my in te beelden. En daer ik uw, noch ook uw kunst niet kan verstaen, Laet ik dees Dichten, die noch ruw zijn, tot u gaen; Getuigen van mijn doen, en van mijn wil een teeken, Om zoo gy niet tot my en kont, tot u te spreeken. Die Stadt wiens vrijheid is in Vorstlijkheid verkeert, En die zich eind’lijk van haer Burgers ziet verheert, Van Burgers, die, door list en koopgeluck haar zeegen, ’t Groot Hartoghdom en eer en heerlijkheit verkreegen, Florence, ’t schoonste dat mijn oogh oit heeft ontmoet, Wiens vruchtbare Landow van d’Arno wert gevoet, Doet om haer cierlijkheit van tael my in haer blijven; Daer my gebeurde laest, het geen ik nu gae schrijven. Het was noch nacht, noch dagh, als ik na buiten tradt, En liet al het gewoel van de verreze Stadt, En ging na mijne lust, gezelschap latend vaeren, Daer Febus bleeke glans speeld’ op de zoete baeren Van d’Arno die in zijn Kristal ontrent de kant Verdobbelde ’t geboomt van zijn begraefde strandt, Door yverigh peinzen liet zich hier mijn geest verleyen, Zoo dat ik naeuw kon schijn van waerheit onderscheyen, [fol. *6v] En zoo ik d’eene voet voortzette, nae ’t geviel, Zoo was ’er ’k weet niet wat, dat d’ander achter hiel; Terwijl my, heel verbaest, zich schielijk quam vertoogen Een Vrouw, gewijnbraeuwt zwart, en zwart als git van oogen, Van lip en kaeken root, haer schoone vlechten blond, ’t Welrieckend hair getooit met een uitheemsche vond, Uitheemsch van maekzel ’t kleedt, van verwen was ’t verscheiden, Heel zagh men hals noch borst, dan eensdeels alle beide, Het weezen groots en preuts, niet lichter dan ’t betaemt, Zy zach wat dertel, maer zy was niet onbeschaemt. Aen haer besneên gedaent scheen ’t dat haer daegen waeren Niet min dan twee- noch meer dan vijf-en-twintigh jaeren; Haer handt droeg Mirth, haer arm Fruit-hoorenen ten toon, Ook zagh men op haer Pruik een kleene laure Kroon. Veel Jongmans, die in spel en zingen eendracht houwen, En mengen spel met spel, en zang van jonge Vrouwen, Die volgen achter aen, vermomt voor het gezicht, En melden vremde min, en roemen Venus schicht, De zommige zijn bly, en zommige die klaegen, En beide geil en zeer jaloers in min te draegen. Dewijl ik stae verzet, verwondert, stokstil, stijf, En niet dan ’t hooft, en oogh, en leefde aen al mijn lijf, Ontsloot die groote Vrouw, die naeder quam getreeden, Haer lippen van Corael, en sprak my deze reeden: O Vreemdling, die om my verliet den Amstelstroom, Hier zietge Italie, die heet u wellekoom. De vlijt die gy om my met moeyt’ hebt aen gaen wennen, Is waerdigh dat ik u mijn waerdigheit doe kennen, [fol. *7r] En d’oorzaek dat mijn naem is over al verbreit, Mijn ingeboorner daên, en Landts gelegentheit, En, zonder ’t welk dit al zou in vergeeten blijven, Mijn Landtzaets schandre geest, die ’t levend kan beschrijven. Hier vloeit het al van daen, die dees lof is bekent Die weet van deeze twee ’t beginssel en het endt. Van dien dan die mijn doen doorgaens de Weerelt noemen, Zal ik, want dat ’s genoegh, my maer alleen beroemen. Ons oude Tael, ’t Latijn van voor twee duizendt jaer, En week de Grieksche niet in geenen deel, noch haer Wijkt ons Tuskaensche niet. Zoo zien wy in dees tijden Mijn geesten, kloek in schrift, met al de Weerelt strijden. Mijn roemen is niet yl; dit zeitz’, en met ’er handt Vertoontze my om laegh een groot wellustigh Landt, Welks klippigh hoogh Geberght, met dik besneewde weegen, Waekt tegens het geweldt der Volken aengeleegen, ’t Hooft stekend uit in Zee, met d’een en d’ander zy, En dreigend’ Oost en West met trotse slaverny. Een Stadt die heerlijk leit in marmer timmeraedje, Rijk van Galeyen, en zeer machtigh van zeilaedje, Verscheen ons in ’t gezicht: Toen sprak de fiere Vrouw: Hier blinkt de Vorstlijkheit in ’t Borgerlijk gebouw, Dit zijn van Genua de dik bemuurde Wallen, Wiens Burgers Prinssen zijn, en zelf is ’t niet met allen. Dit zeggende, zoo komtz’ haer lieflijk oogh te slaen Op ’t Fransch en Spaensch krakkeel, de groote Stadt Milaen, Dees roemt op Alciaet die ’t al te moeilijk twisten Der wetten zeer verwerdt, met weinigh moeite sliste, Die onder ’t zuur gepleit vermengde ’t zoet gedicht; Het een en ’t ander houwt zijn naem in ’t eeuwigh licht. Maer gins vertoont zich noch een Stadt met oude muuren, Dien Roome dank weet dat haer tijtelen noch duuren; [fol. *7v] Een Paduaen was ’t die ’t geen ’t Roomsch volk oit bedreef Met zijn vermaerde Pen in zoo veel Boeken schreef. Uw oogh volgh (voer zy voort) de vloedt, die gints en weêr Haer kant verciert ziet, door ’t gebouw van meenigh Heer. Daer leit de rijke Stadt in de Slavoensche baeren, Daer Petrus Bemb’ eertijts en meer geleerde waren; Drydubbelt in ’t geluk is wel dees Heerschappy, Rijk, vreedzaem, en vol glans en heerlijkheit daer by. Van hier wilt weer ’t gezicht naer ’t vaste Landt toe stieren, Naer de vermaerde Po, de Koning der Rivieren, Daer leit Ferrara, dat zijns lofs geen eind en weet, Om dat zy was de Wiegh van d’aerdighste Poeët, Wiens schriften Spanjaerden, ja Arabiers ontvouwen; Die zulken gunste won by Ridders, en by Vrouwen, Als zijnde schuldigh aen zijn geest wel dubble dank, Om dat hy al haer deught, en min, en heusscheit zank. Dees zong veel ondeughts en veel deughts van oude tyen, Van Karels wiisheit, en zijn Vyandts rasernye, Van Roelandts dapperheit, en minnelijke ellenden, En van d’ontrouwe, die Olympia dorst schenden, In ’t kort, ’t is Ariost. Wat Landt leit soo verscheyen Door bergh of baeren, ’t welk zijn lof niet hoort verbreyen? Dan laet Ferraer en ’t Bolognees, door ’t bouwlant vet; Aenmerkt al ’t ander eerst, dan op Tuscane let. Ziet ghy dat grof gebouw van uitgehouwe steenen, Wiens rondt hovaerdigh Hof dringt door door de Wolken heenen? Dit’s ROOME, daer men nu niet meer vindt eenigh werk Dat Roemens waerdigh is, dat de Sint Peters Kerk. Oudt Roome leit ter neer, en geeft ons stof tot weenen, En van dien grooten naem zie ’k nu maer weinigh steenen. [fol. *8r] Den Heemel sloegh het hooft, en ’t was des Blixems buit, d’Aerdt heeft de voet bewelt, de rest schuilt onder ’t kruit. O Stadt, het valt my zwaer u in de zin te koomen; Hoe ongelijk zijn gy u zelven nu, ô Roome! Gy waert het groot vertrek in de voorlede tijdt Van alle wetenschap; toen hier van wijdt en zijdt Verzaemde binnen u geleerde en wijze Hoofden, Wiens lichaem u de doodt maer noit de geest beroofde. Hier was de Mantuaen, die ’t Landt verbeetert heeft, En in wiens godtlijk Dicht Anchises Zone leeft; Dicht dat de Meester wou als ongeschaeft verbranden, En waerdigh was geberght door* Vorst Augustus handen. Alhier was Naso, die, door minne-konst verblind, Al zingende de wegh na ’t kille Pontus vind, Hier deed Horatius uw stroom zijn snelheit laeten, Die door het hooren van zijn zangh en nieuwe maeten Veel zachter liep naer Zee en langs zijn vruchtbre strandt. Hier woond’ ook in uw muur Mecenas, mild van hand, De Voedster-heer van die door brein naer glory steeken; En onzen Cicero de Vader van ’t welspreeken, Salust, Catul, Properts, Lucaen, en Seneca, En Tacitus; en meer, die d’eere volghde na. Dan Roomens lof is klaer, verlaet die oude muuren, Om naer ons Parthenoop ’t nieuwsgierigh oogh te stuuren, Te Napels, ’t welk ontveinst, verstoort door ’t Spaensche juk, Door uiterlijke vreucht zijn innerlijke druk; Met al zijn straeten, breet en prachtigh om t’aenschouwen, Vervult met Koetzen, vol van Ridders, en van Vrouwen; [fol. *8v] Voort ziet hier Maroos, en ook Lamioraes Graf, Die aen dit Koninkrijk geen kleene name gaf. Ziet ook Puzzoles strandt, de kuilen, bergen, daelen, Die CAelia haer lof wel plachten op te haelen, Wanneer d’Auguriaen vertrok zijn waere min, Poetery geacht van zijne Afgodin, Zoo dat zijn min en pijn geen ander toon moght beuren, Dan, laes! met eighen handt, zijn lijf en ziel te scheuren. Beweeghlijk ongeluk! Waerom werdt, (dit’s mijn vraegh) Bedrukte min, gestraft die zelf doch is een plaegh? Dan mooghlijk zijn misschien u moeylijk lange reeden. Laet ons veel liever dan een stuk te rugge treeden. Hier voor ons leit een Stad, in ’t vlak en open velt, Nu eerst voor d’eerste van Hetrurien getelt, Wiens Kerk van Marmor blinkt, wiens recht en effen straeten ’t Gebouw een glans geeft van Voorvaders nagelaeten; Florence, ’t schoonste dat ik in mijn pracht vertoon, Een plaetse daer wel eer Minerve toogh ter woon, Als ’t Asiaensche juk, het welk Euroop doet beven, Het wijs Atheene dwong zich onder hem te geven. Petrarcha quam hier voort, die al zijn leven lang Met schaemt zijn tijdt-verlies, hoe zeer ’t hem moeide, zang. Zijn Dicht zoo godtlijk, meer als menschlijk uitgesproken, Had Beesten wel getemt, en Klippen wel gebroken Door kracht van ’t zoet geluit, en ’t hadde nooit de maght, Dat het de wreedtheidt van een Laura, onderbraght. Dees van Cupido zong, den triumphante Wagen, Waer voor de grootste meest de zwaerste keetens dragen, Hier voor gaet oudt en jong, en Vorst en Onderdaen, Geleertheit grijs en oudt laet hier zijn Boeken staen. [fol. *9r] Zoo d’alderzachtste zijn de meest gemeenste plaegen, Wie zou zijn smart met zulk geselschap niet verdraegen? Ook komt dit Vaderlandt een deel van Dantes lof, Wien ’t aerdtrijk docht te kleen tot hooge dichtens stof. Dees twee zijn oorzaek van mijn breedt hovaerdigh treeden. Ook overtreft Florens nu al mijn andre Steeden. In groote, meenight van verstanden hoog en eêl, Waer van ik niemant noem; om datze zijn zoo veel Datz’ al onnoemlijk zijn. Want zoo ’k maer iemant roemde, Ik deed groot ongelijk, aen dien ik niet en noemde. Zoo dat ghy nu kont zien, dat niemant nooit bedroogh Die groote naem die u zoo verre herwaerts toogh. Dit is ’t voornaemste dat mijn gunst u wil verklaeren. ’k Wensch u geluk, en dat gy ’t onzent wel mooght vaeren. Dus maeckt dees Vrouw een endt, en keert zich van my snel, Zoo dat ik bleef alleen, en hoorde zang noch spel. Doch als ik voort mijn treên naer Stadt toe wilde strekken, Voel ik my onvoorziens te rugh van achtren trecken. En haestigh ommeziend zoo zagh ik toen wel ras Een heusche Vrouw, die met een Wolk betoogen was, En na mijn land-aert zweem, en riep: Weest mijns gedachtigh O HOOFT! laet dat ghy ziet in u niet zijn zoo krachtigh Gelijk ’t kruydt Lotho was voor d’Ithakoische Vloot, Die ’t wederkeeren tot haer Vaderlandt verdroot. In Hollandt klimt men ook tot lof langs deughdes trappen. Ook tracht geleerdheit hier oudt Room verby te stappen. Men vindt tot Amsterdam, die met zijn hoogh gedicht De duistre wegh tot lof en waere deugd verlicht. [fol. *9v] En Kampen, die met kunst ’t gemeen beloop der dingen, Het nut der deught en ’t quaet der ondeught weet te zingen, En Koster, Vondelen, Breróo, en Victorijn, Die nu al toonen watz’ hier namaels zullen zijn. Die riepze zoo van ver gelijkz’ haer quam vertoogen, En met het laetste woordt verloor ikz’ uit mijn oogen, En bleef verrukt, verbaest, allen aen d’Arnoos kant, En in my bleef een trek naar ’t zoete Vaderlandt. Nu trekt mijn hert naer huis, naer Ouderen en Neven, En al wat minnens waert is zonder my gebleven. En uw gezelschap zal my haesten doen mijn gang, Dat ik zoo zeer bemin, en hertlijk naer verlang. Godt spaer u tot mijn vreught, dat ik u zien en spreeken Als van te vooren magh, en dat in weinigh Weeken. [Houtsnede "G.N."] [fol. *10r]
En met een waterlijst geboort en bleeck azuur, En hout in ’t groene loof een gouden oegst gedolven, Bemaalt en rijck gestickt van d’aardige Natuur. Zie dees bemoschte schaer van Goden en Godinnen, Rontom dit heerlick pant, zich beuren uit het nat, En met gebogen neck zorghvuldigh onderwinnen Te weeren ’t ondergaen van zoo gewenscht een schat. Italie, ghy zijt de bloem, van wie ick heden Al zingende oorlof neem, na veel genoten goet. O landtschap, van mijn weeld bewust, en zoetigheden, Waer van ghy overvloeit, en my nu vloeien doet. Aenbiddelicke vrouw, ciraet der nagebueren, En ’t eelst van ’t geen belonkt des hemels aengezicht; Die met den zonneschijn van uwe onsteecke vuuren En goddelicken glans de gansche werelt licht: Ghy blaeckte zelf wel eer den hemel met uw minne: In ’t bloeisel uwer jeught, van schaemte en kleedren bloot. Saturnus d’eerste was, die, om uw hart te winnen, Zijn goude zalen liet, en daelde in uwen schoot. Van d’andre Goden wert ghy namaels met veel gaven Verrijckt, en voor gewelt van uitheemsch bloet beschut. Om u most Libyen en ’t vette Egypten slaven, En ’t maghtigh Asien wert om u uitgeput. Dat speet uw nagebuur, het bellighzuchtigh Grieken: Dit knaeghde vast zijn hart, en kropte zulck een spijt, Toen het de schaduw van uw uitgespanne wiecken De weerelt decken zagh, en wiert zijn burgers quijt. D’Eubeër Chalcis liet met opgeblazen zeilen, En koos het vruchtbaer zant, daer ’t eedle Napels leit; Wien aerde en zee, om strijt, haer giften mededeilen: Als slaven van uw weelde en blijde dapperheit. [fol. *10v] De Zoon van Manthus, die, verleckert op de velden, Daer d’Eridaen door klay en vruchtbare ackers vliet, Zich by den Benakus een ander Theben stelde, En ’t pratte Mantua zijn’ naem en oorsprongk liet. Noch was ’t noch was ’t al niet, voordat het trotse Romen, Zijn muuren leggen gingk in ’t kostelijk ciment Van ’t vroom Latijnsche bloet, en met de Vorstendomen De weerelt ’t hoogh gezagh beschanssen dorst in ’t endt. Het strijtbre Rome wies, by ’t wassen van de jaren, En zwaeide d’ Adelaers met ooverwonnen moedt, En zaeide ’t flonckerlicht der starren in zijn hairen, En trapte op ’s aertrijx neck met zijnen forssen voet. Doorluchtighste Vorstin, wat Godtheit heeft u heden Uit dien verheven troon geruckt, en neergevelt, En van uw’ romp verdeelt de mannelicke leden, ’t Gebeent verplettert, en geslingert over ’t velt? Uw grootheid overwoegh, door ’t stadigh rijx vermeeren: Dies, met u zelf verlaên, wiert ghy u zelf een graf. ’t Was noodigh, om door u het alles t’overheeren, Dat Rome aen Rome zelf den lesten hartsteeck gaf. De gulden stralen, die ghy neêrzont uit de wolcken, Gelijck een tweede zon, ontdoiden ’t Noorder radt; Tot dat de springvloet der opdonderende volcken Uw hoogheit pletten quam, en uw gewelt vertrat. Doch of d’aeloude pracht des Tibers leit ter neder, En Aquileia treurt, te deerlijk uitgeroeit; Nieu Rome heeft zijn’ glans en blixemdrager weder, En d’eer van ’t purper noch in rijck Venedigh bloeit: Venedigh, dat omringt met kristalijne vesten, Gegront staet op de zee, der vlughtelingen wijck: Daer Marcks gevlerckte Leeu bewaeckt ’t gemeene beste, En streckt een borstweer voor ’t gedreighde Kristen rijck. Nu groei, Italie, met uw verheve steden: My roept een ander lant, dat pant heeft van mijn trou. ’k Zoek nu geen wondren meer, nocht andren vreemdigheden, Als ’t minnerijk gemoet en d’oogen van mijn vrou.
[fol 11r] OP DEN W E G H - W Y S E R, VAN D. L. V. BOS. My lust, met geen gezwinde Zon Te steig’ren over ’s Hemels bocht, Gelijk een tweede Phaëton: Maer, over d’ Alpes, in de locht, Met een gevleugelt paart, te post, Te scheuren, en door sneeuw en wolk, Dat my de ziel in ’t lichaam host, Met eigen Viturijn en Tolk. Zie daar: dat vlieght den top voorby, Ik zie beneên een blaeuwe streek, Een ruymt van verre, en schoon en bly, Het Landt, gemergelt geel en bleeck, Draaght roode Oranjen en Granaat. De Wijnstok, om een Boom vol ooft Zijn zwangre rank’ en armen slaat. Godt Bacchus leunt zijn vrolijk hooft Pomena op ’er hals en schoêr; En Ceres in ’er goude schoot. En Flora zaait de groene vloer Vol Bloemen, purper, wit, en root. Gins springt de Satyr door ’t geboomt, Dat lilt, geblazen van Zephyr. [fol. 11v] Een koele Beek, al ruissent, stroomt, En kromt zich met een weitsche zwier, En rolt tot zy haar moeder vint, En ik Sint Marks gewiekte Leeuw: Die Mechaas over-zeeschen Hont Doet schrikken, voor ’er trots geschreeuw, En staat gelijk een ysere muur, En schut het scheurend Kerstendom, En slaat zijn klaauw, en spuwt zijn vuur Op ’t Frygisch strant. Ik keer my om, En ruk voorby den Mantuaan, En ’t Veronees, en zie met lust Philippus Stadt, het groot Milaan, En Padus overheerde kust. Beklim, door een Karstanje Wout, Den Appennijn, zoo Hemel hoogh, Daar Genua, zoo fier en stout, Verstrekt Neptuin een rechter oogh, En blinkt gelijk een Star in Zee, Haar muur staat Chinaas muur ten trots. Haar moelje omvat een rijke ree. Hier wil ik langs geberght en rots In Zee: nu roey ons dat ’t klinckt, Zoo klief ik ’t Middellandsche Meyr, De Zonne daalt, den Hemel blinkt Met gouden Starren langs hoe meer, Den uchtent, vroeger als hy plagh, Komt zachjes koelen uit Levant, De golven rijzen met den dagh, En breken op Livornes strant, [fol. 12r] Een staart van zee-schuim volght het roer, Tot Ostie in ’s Tybers mont: Daar Vorst Eneas eertijdts voer, En ’t Koninklijke Alba stont. Dit ’s Roma, daer ik ’s Keisers Stadt, Het Duitsche Weenen om verliet, Den Throon daar een Augustus zat, En Alexander nu gebiedt. Hier zagh ik Innocent, voorheen Mijn Vader, na Gregoor, Vrbaan Het Hooge-Priesterdom bekleên. Nu zal ik weêr op Vatikaan En ’t Kapitool, de Roomsche praal Beklimmen, langs de Marb’re trap: Nu weêr, in d’onwaardeerb’re zaal Vol wonderen, over wetenschap Betoont in Beelden, en Penceel Des grooten Raphaëls staan verstelt, Elk Tempel is een Landt-juweel. Hier toont zich Titus groot gewelt, Het Reusen Schouwburgh, eerst gebouwt In vijfthien jaar tot in den top, Maar houdt noch, vijfthien eeuwen oudt, Zijn grooten romp en schouders op. Ik renn’ de Zeege-poorten deur, Tot daar den Tyber valt en ruyst, Of daar Freskade, vol van geur, Fonteynen na de Starren pruyst. Of zie, in ’t zelfde oogenblick, Het edele Napels, vol van lust; [fol. 12v ] Vezuvius, ô angst en schrik! Met vuur en vlam de wolken kust. En nu Lorettes heyligh Huis, Wel eer gevoert uit Nazareth, En door den Hemel, met gedruis, En een en andermaal verzet. Zoo fix gelukt my ook de reis. Dit ’s, dunkt my, d’ Arno, en hoe schoon Schijnt gantsch Florencen een Paleis, ’t Paleis een wooning van Goôn. En Krezus schat de galery Der Medicische Vorsten propt, Wat stam zoo stout, als deze ry, Aan Famaas hoogen Tempel klopt? ’t En deê ’t Lukesche vry gebiedt, Zy voerde een Koninklijken hoedt. Rust Pisa en Siena, in ’t verschiet, Bolongna vol van overvloet, Ferrara, en Parma, en soo veel steên Als ’t vruchtbaer Lombardia draeght. Zoo vaar ik door de Rijken heên, Waar van de gantsche Werelt waaght. En hoe? gevoert door Van den Bos. Hy draaght my, op een Eng’le veer, Veel veiliger als Perseus Ros, Zoo ben ik t’ huis, en elders meer: Zijn Zanggodin mijn ziel vervoert. Men prijze Orpheus stem en Lier, Die bergen schudt, en steenen roert, Hy rolt ons gantsch Italien hier. S. van HOOGHSTRATEN. [fol. **1r]
Macht, Wijs- en Heerlickheyt Sint Marcus Stadt is eygen; Het Edele Napels ruyckt gelijck de Lente bloem; In Schoonheydt moet elck’ Stadt voor u Florencen neygen. In Grootheydt steeck Milaen voor al de and’ren uyt, Bologna in Vetheyt, en Ferrare in hoofsche streecken, En Padua met macht haer Vyandt buyten sluit, Maer Bergamo besit de roem van Loose treecken. ’t Hoovaerdigh Genua haer hooft ten Hemel beurt; Verona in Waerdigheydt en derft voor niemandt swichten; Als gantsch Bloetgierigh wort Perugia betreurt, En Brescia met macht doet haren Vyand swichten: Schoon Mantua in Roem noch Glory niet en wijckt; In Goetheyt Rimini, Pistoja in stael bekloncken; Siena in Tael, en Luca in Loosheyt niet beswijckt, En Forli trots van moedt, is Aerdigh en Broodtdroncken. Ravenna goedigh stoort sich noyt aen Sinigael; Hoe hatelick van Lucht, noch Capua vol Minnen; Hoe Pisa soeckt sijn saeck te rechten met het Stael; [fol. **1v] Pesaro laet sich in sijn schoonen Lust-hof vinnen. Anconas Haven is de roem des werelts waert; Vrbino pooght de Trouw aen sijne sy te dragen, Ascoli Bot van geest, houdt evenstaeg haer aert, En Recanate is in de lengten uyt geslagen; Foligno stroyt de straet met Suycker en Bancket; En schoon dat Fano toont het puyck van schoone Vrouwen, Vermaecklick in het oogh, wellustigh op het bedt, Modena moet men voor alleen Geluckigh houwen.
Door onvermoeyde minnelust, Naer yeder onbekende Kust U vlugge sinnen heen te slepen, Te oefnen in des Werelts zandt U rijp verstandt. Self sonder ongeruste baren, Van nimmer niet ontstelde vloedt, Met duysent schricken in ’t gemoedt, In duysent sorgen te bevaren; Veel t’onveyl door het schuymend spoor Van Turck of Moor. [fol. **2r ] Of voor het Moordt-geweer te duchten, Dat stadigh om u leven krijt, Daer den bloedtgierighen Bandijt, In holle Bergen en gehuchten (Waer heen u leyder onheyl jaeght) U ziel belaeght. Hier vindt ghy stof voor ziel en leven, In ’s werelt Lust-hof, door de handt Van milde Vrouw Natuur geplant, En tot een milde gift gegeven; Soo aengenaem als ongemeen In wonderheên. Of soo u rouwe borst, bekloncken In yser of in buyghsaem stael, Voorby Alcides zegeprael, (Het aerdtrijck tot een pael geschoncken, In ’t woedend Monster bloedt geplant) U zeylen spant. Of moedt neemt, met geschorte leden, In adem meer als lust vermoeyt, Met vrees bekleedt, met eelt geschoeyt, Het sneeuw al hijgende te kneden, Daer ’t grijs en klippige Geberght Den Hemel terght. Alleen om selver ’t hooft te buygen, Daer Marcus Pronck-pylaren staen, Of den hooghdravenden Toscaen, U oogh en oor roept tot getuygen Van soo veel wonderen, bevat In eene Stadt. [fol. **2v] Of op d’aeloude Mogentheden, U oogh, u swijmend oogh te slaen, Van Capitool of Vaticaen, Daer sy, de Koningin* der Steden, Haer maght door tijdt en stael gekrenckt Met smart gedenckt. Of aen te sien, met bleecke lippen, Ten dondrend vyer, een helsche brandt, Gestoockt in ’t duyster ingewandt Van holle en uytgeteerde Klippen; En uyt de vlamme voortgespat Een heylsaem nat. Dees Leydtsman leyd u met de handen, Langs een gebaend en seecker padt, Van Landt tot Landt, van Stadt tot Stadt, Langs de Piceensche en Roomsche stranden, Van d’Alpes, daer se ’t veylighst zijn, Aen d’Apenijn. Vaert wel ô uytgespannen Iaren! Vaert wel ô tobbelende Ieught! Soo saligh, dat ghy eyndlick meught Die lust met uwe smarten paren, En smaecken uyt u diep gesucht Soo soeten vrucht. L.v.B.
Dus ver streckt sich de Adriatischen boesem, en dus ver de eene zijde van Italien. Des selfs voorhooft, gelijck geseght is, deelt sich in twee hoornen, ’t geen tusschen beyden is, door kleyne [p. 5] uytsteecksels, nu en dan onderscheydende, en dienvolgens verscheyden boesems begrijpende: waer van de eerste die van Tarentum is, tusschen de Salentijnsche en Lacinische hoofden, aen de welcke de steden Taranto Metapontus, nu Torre di Mare, Heraclea, Croton, het vaderlandt van dien stercken Milo, by de Latijnen Ricinum genoemt, en Turium zijn. Den tweeden boesem is die van Scylla, tusschen de hoofden van Lacintium, nu Cabo della Colone, en die van Zephyrium, nu Cabo Spartivento, of Cabo Bursano genoemt, in de welcke de plaetsen Petilia, CAecinum, Scyllareum, nu Cabo Sigillo, of Cabo Scyli genaemt, en MistrAe, heden Gelosia genaemt. De derde boesem behelst, tusschen de Cabo Spartivento, en Brutium, Consentia, nu Consenza, Caulonia, en de Locros, Torre di Graeco van Mario Nigro genoemt. In de Brutischen boesem zijn de Columna Regia, Rhegium, nu Reggio genoemt, Scylla, nu Siglio geheeten, Taurianum en Metaurum. Van daer buyght sich der selven boesem nae de Toscaensche zee, behelsende de eene zijde van het landt Terina, anders Mantea, en Nuceria, Hippo, nu Vibon of [p. 6] Bibona, Temesa, heden San Marco, Clampetia, Blanda, Buxentum, Velia, anders Belea, Volastra en Scalea geheeten. Palinurus, soo genaemt van den Stierman van Aeneas. Volght nu den boesem van Paestum, nu Golfo Agripolitano, daer de vervallen stadt Paestum in eenige weynige overblijfsels gesien wort, oock de rivier Silarus, nu Sili, Picentia, nu Vicentia, de Steenrotse, daer eertijdts de Sirenen op souden gewoont hebben, het hooft van Minerva, beneffens de vette plaetsen van Lucania. Den boesem van Puteoli, heden Pozzuolo, begrijpt Surrentium, nu Surento, Herculaneum, nu Torre di Ottavo, het gesicht van den bergh Vesuvius, Pompeii,* Napels, Puteoli, nu Pozzuolo, het méér Lucrino. Avernus, nu Averno, de Bajae, nu Il Seno di Baja,* Misenum, heden genoemt Il Promontorio di Meseno, van Misenus een van de gesellen van Aeneas. Cumae, daer de Sybilla Cumana den naem van heeft. Linternum een dorp, daer dien vermaerden Scipio Africanus gestorven en begraven is. Voorts begrijpt desen boesem de rivier Vulturnus, beneffens de stadt van de selve naem, anders Castella al Mar di Botorno, de aengename stranden van [p. 7] Campania, Simissa of Simiessa, anders Rocha di Monte Dragone, de rivier Liris, nu Garigliano, Minturnae, nu Trajetto, of Castro al Mare, Formiae of Formi, Fundi, heden Lago de Fundi, zijnde allen het overblijfsel, Tarracina, Circeli, de woonplaets eertijdts van Circe, Antium, eertijdts de hooftplaets der oude Volscen, Aphrodisium, heden Capo de Croce, Ardea, daer niets meer van overigh is, Laurentum en Ostia aen de uytganck des Tiburs. Verder, Pyrgi, de rivier Anio, Castrum Novum, Graviscae, heden Montalto, Cossa, Telamon, Populonia, nu Piombino, de rivier Cecina, Pisa, en wat ’er meer tot de Hetruscen behoort. Voorts Luna, de geberghten van Liguria, Genua, Sabbatia, nu Paesa d’Anguillara, en Albiganum, anders Albenga. Eyndelick de rivieren Paulon en Varus, beyde uyt het Alpisch geberght voortkomende, maer Varus, eertijdts de scheyding van Vranckrijck wel soo bekent. Het geberghte de Alpes ver van dese strandt verdeelt en uytgespreyt, loopt eerst na het Noorden toe; maer als se daer na tot aen Duytschlandt gekomen zijn, strecken se sich weder na het Oosten, tot aen Thracien toe. [p. 8] Dit is het gene wy kortelick van Oudt Italien in het gemeen voornemens zijn by te brengen, van meening, kortheyts halven, het daer by laten, en voort te gaen tot de bysondere beschrijving der steden, ons beginsel nemende van de stadt Trenten. [p. 9 ]
{Concilie van Trenten.} Maer al hoe wel dese Stadt seer aensienlick is door haer Hooft-kerck, den heyligen Vigilius toegeëygent, en een treffelicke Broederschap van Canonicken, by de welcke de vrye verkiesing der Bisschoppen is: door het treffelick Slot, ’t welck den Bisschop bewoont, beneffens andere treffelicke Gebouwen, andere persoonen toebehoorende, waer in se voor weynigh steden te wijcken heeft: door de Rivierkens, die haer wel beleyde en gecasseyde straten gedurighlick bestroomen, en van alle onsuyverheyt reyn houden; heeft se nergens meerder roem door gekregen, als door die vermaerde Kerckelicke Verga- [p. 12] dering, welckers besluyten soo vast in de monden der Roomsch-gesinden bestorven zijn. De gelegentheyt van de plaets is wel berghachtigh, doch even wel soodanigh dat het overvloet heeft van alle lijfs nootdruft: want ter oorsaeck van haer seer gesonde lucht, is se wel voorsien met Koorn, Oly, Melck, Vleesch so tam als wildt, en goede Visch; in voegen het machtigh geweest is om dese groote Vergadering, uytmaeckende ontrent vier duysent persoonen, soo Kardinalen als Aertsbisschoppen, Bisschoppen, Abten en andere lieden, alle nootdruft te beschicken. De inwoonders zijn goetaerdigh en gastvry, settende lichtelick hun gramschap ter neder, om wat oorsaeck de selve oock sou mogen opgenomen zijn, daer in sy van de Duytschen openhertigheyt geensins ontaerden. Onder hen zijn oock van alle tijden mannen geweest, en zijn oock als noch, die of door kennis van beyde Rechten, of der Medicijnen in grooten aensien zijn geweest. Behalven het gemeene recht hebben die van Trenten eenige borgerlicke wetten, de welcke door hunnen Bisschop, als hun Vorst, bevestight worden. {Spraeck van Trenten.} Dese Stadt gebruyckt soo de [p. 13] Italiaensche als de Hooghduytsche tael, als bestaende uyt dese twee volckeren, al hoe wel het getal der Italianen wel het meeste is; en (het geen men in de steden die op die grensen leggen seer selden siet) soodanigh is de suyverheydt van beyde talen, dat men in het midden van Italien geen beter Italiaensch, noch in het midden van Duytschlandt geen suyverder Duytsch hoort spreecken. Dese Stadt heeft vier poorten, die van Sant Marten, van Sant Laurens, het heylige Kruys, en de Aquilaensche poort. Daer zijn oock vier Gasthuysen, en soo veel Parochien, die van Sant Vigilius, van den heyligen Petrus, de Santa Maria Magiore, en de Maria Magdalena. In de Stadt self zijn twee Kloosters, als dat van den heyligen Augustijn, by Sant Marco, voor de mannen, en dat van de Heylige Dryvuldigheyt voor de vrouwen observanten. Maer in de Voorstadt zijnder noch vijf van de Kruysdragers, den heyligen Dominicus, Sant Laurentius, den heyligen Françiscus, en den heyligen Bernard, voor de observanten, en de heylige Clara te Sant Michaël. Dese Kercke telt van Jovino haren eersten Herder en Bisschop, ingestelt van Hermagoras, den seven-en- [p. 14] tnegentighsten in de persoon van Ludowijck, uyt het geslacht van de Baronnen van Madrucci, van dese gewesten geboortigh, mede een Kardinael in sijn tijdt, en beschermer van de Duytsche volckeren: hoe wel der van Jovinus af te reeckenen eenige geweest zijn, die sonder Bisschoppelicken Myter desen Stoel beseten hebben. Al hoe wel door ongevalle des tijdts de goederen en middelen van dese Kerck merckelick vervallen zijn, soo blijft hen even wel de heerschappy over de Stadt en het omleggende landt noch overigh, beneffens die van Ripa, en verscheyden andere Steden en Sloten meer, zijnde oock de Graven van Tyrol hen onderworpen, beneffens den Hertogh van Mantua, de Graven van Archi, de Graven Ladroni, de Graven van Lichtensteyn, de Baronnen en Vryheeren van Madrutio, van Valckensteyn, van Vuelsperch, van Firmeano, van Spaur, van Payrsperch, de Edele Heeren van Grest, van Biseno, van Thoon, van Artz, en verscheyde andere, beneffens veel andere eygendommen en besittingen. Den naem van Trenten sou volgens het schrijven van Princius, voortgeko- [p. 15] men zijn van dry sterck-loopende Rivieren, die van het geberghte vallende, nevens dese Stadt loopen, als wilde men seggen, Urbs Torrentum, De Stadt der sterck-loopende Rivieren, ’t welck daer na in Tridentum sou verandert zijn geworden. Anderen seggen sulcks voort te komen van dry tanden, alsoo se tusschen dry geberghten, gelijck als tusschen dry tanden, gelegen zijn. {Neptunus by die van Trenten geeert.} Andere willen dat dese Stadt voor desen Neptunus sou geheylight geweest zijn, en dat de selve van sijnen tridens, ofte dry-tandigen vorck, Tridentum sou genoemt geweest zijn: en om het selve te bevestigen, gebruycken se een waerschijnelick bewijs: want (seggen se) gelijck die van Rentz Jupiter, alsoo hebben die van Trenten Neptunus geëert, wiens wapen een dry-tand is geweest, gelijck den blixem van Jupiter, na het seggen der oude Dichters. Boven dat seggen se tot meerder bewijs, dat in een steen, in die zijde van de Kerck van den heyligen Vigilius, die na de Marckt siet, als noch de klare gedaente van een dry-tandigen vorck gesien wordt, waer door se vastelick besluyten dat Neptunus eertijdts als een Godt van die van [p. 16] Trenten is geëert geweest, en de selve de Stadt den naem van sijnen dry-tand sou gegeven hebben. Bassano.Van Trenten aen de Oost-zijde is een dal, genoemt Sugana, van oudts Euganea, met allen vruchtbaer, ontrent twee duysent schreden breedt, en achthien duysent lanck, door het welcke men wel door een langer, doch even wel gemackelicker wegh na Venetien reyst. Vijf mijlen van Trente is het dorp Pergano, vol van inwoonders en rijckdom. Op het uytterste van dit Dal siet men niet ver van Primolano, de landtscheyding tusschen de Venetianen en de Duytschen, staende het slot Scala, toebehoorende den Venetiaen, op het hooghste van eenen bergh, die by Primolano leydt, een plaets soo door konst als door natuur met allen vast en sterck, in het welck die van Bassano besetting leggen, om dat een kleynen hoop volcks daer binnen, alle moedtwil der Duytschen gemackelick beletten kan. Van dese plaets, niet meer als twaelf mijlen, is de stadt Feltre in het midden van [p. 17] de Alpes gelegen, van daer langs de rechter oever van de rivier Brenta, na het Weste gaende, ontrent dry duysent schreden, is lager als la Scala, dat onverwinnelick Slot der Duytschen, Conolum genoemt, zijnde gebouwt op het hooghtste van een rouwe Steenrots, daer men niet te voet op en kan, maer met een radt opgewonden wort, gelijck oock alle andere noodtsaeckelickheyt; en alsooder een smalle wegh neven onder leidt, tusschen den Bergh en de Riviere, konnen se al de voorby-gaenders lichtelick met werpen van steenen verpletteren. Vijf mijlen van daer is de rivier Cismone, die jaerlicks veel houts, soo om te branden als om te bouwen, na Bassan, Padoa, en Venetien voert, welcke Rivier, vloeyende in de Brenta, sijnen naem verliest. Daer neven is oock een Dorp van de selve naem. Seven mijlen van Bassano, op de rechter oever van de Brenta, aen de voet van het geberght, is het dorp Vastanea, een plaets niet alleen door haer wel gelegentheyt, maer alder meest door het zagen van het houtrijck bekent, en vermaert. {Berentia oorspronck van den naem Brenta.} Niet ver van dit Dorp, aen het hangen van den Bergh, zijn de overblijfsels van de voor- [p. 18] treffelicke stadt Berentia, daer de Rivier, anders Meduacus, Brenta van genoemt wort. Dry mijlen van Bassan aen den selven oever van de Rivier is het dorp Campesio, daer een Klooster van Cassinensische Monnicken is, vermaert door het graf van den Schrijver des boecks, dat genaemt wort Liber Macaronicorum.De stadt Bassan is gelegen op de slincker oever van de rivier Brenta, daer dat laege Dal eyndight, in een zeer aengename vlackte, hebbende aen het Westen de rivier Brenta, die met een schoone houten brugge overleydt is, zijnde het geberghte rondtsom overvloedigh van alle voorraedt, en voornamentlick van Oly en Wijn, die voor geen Falernum noch Masticum te wijcken heeft. De Rivier, doorspoelende des selfs Ackers, stort sich eyndelick in de Venetiaensche poelen, vruchtbaer in alderhande slach van visschen, als Barbelen, Lampreyen, Palingen, Snoeck, Vooren, Kreeften, en diergelijcke. Dese stadt Bassan (het Vaderlandt van dien braven Schilder) sou van Antenor gebouwt zijn, en om het woort Bassa, ’t welck in de Phrygische tael een Overste beteeckent, met den naem [p. 19] Bassan genoemt, zijn, als zijnde daer gestelt tot bescherming van het heele gewest, gelegen tusschen Trenten, Vicenza, Padoa, Venetien, Treviso en Feltri, en den toeganck gevende aen alle volckeren des werelts: een plaets in der waerheyt zijnde schoon, rijck en geluckigh te worden, indien se Minerva soo gunstigh als Mercurius was; want nergens vint men handiger lieden, voornamentlick in het handelen van de Wol, Draeyen en Twijnen, leverende jaer op jaer over de vijfthien duysent ponden gewerkte Sijde, overtreffende selve in dunnigheydt en fijnheydt het geen in China gemaeckt wort. Van dese plaets zijn de Carrariense Heeren van Padoa, beneffens den dwingelant Ezzelino voortgekomen, als oock dien vermaerden Lazara Buonamico, die tot Romen, Bolonia en Padua opentlick geleert, en veel treffelicke boecken in alderhande stijl uytgegeven hebbende, niet alleen zijn vaderlicke maer oock de Latijnsche en Griecksche letteren seer verheerlickt heeft: de welcke oock naerstelick van Leonardus Buonamico nagevolght is. Oock Jacomo de Ponte, met sijn vier Sonen, alle treffelicke Schilders, be- [p. 20] halven de voornoemde Bassan, die alle dese plaets geen geringe luyster hebben gegeven. Onder het recht van Bassan zijn twaelf Dorpen, voedende te samen ontrent twaelf duysent zielen. Marostica.Van Bassan gaet men naer Marostica, zijnde maer dry mijlen weeghs van daer, streckende na het Westen. Het Stedeken ’t geen als noch overigh is, hebben eertijdts de Scaligers gebouwt, en met een stercke muur en twee Kasteelen voorsien. Van oudts heeft het gestaen op een anderen Bergh daer by gelegen, siende na het Oosten, daer als noch eenige nablijfsels gesien worden, uyt de welcke men besluyt het selve door Marius Borgemeester tot Romen gebouwt, en Marosticum of Marostica, zijnde soo veel als Marosticum of Marij Statio, verblijf-plaets van Marius genoemt te zijn.{Kijfachtigen aert van die van Marostica.} Een Stedeken is het dat in aengename lucht, vermaeckelickheydt van gelegentheydt, gesontheydt, vruchtbaerheydt in de beste vruchten, en voornamentlick Kerssen, die boven allen ver- [p. 21] maert zijn, oock in twistige en kijvende borgers, geen plaets van Italien wijckt. Het vloeyt over soo van konstige als natuurlicke Fonteynen. Twee mijlen is ’er een plaets van daer, de welcke Molvena genoemt wort, daer een poel uyt voortkomt, Piolae geheeten, daer men de selve wassing en afneming van water verneemt, die men in de wateren van Venetien heeft. Dat dese plaets veel by de oude Romeynen is besocht geweest, getuygen verscheyden Latijnsche namen en opschriften. Twee teeckenen van oudtheyt zijn daer aen te mercken, het eerste by de Kerck van den heyligen Florianus, met groote letteren geteeckent; het ander nu gebroken zijnde, wordt in eenige nablijfsels in de muur van de selve Kerck besloten. Van de kibbeligen aert der stedelingen en borgers, heeft een seker Dichter aldus gesproken: Restat & in civibus Marij discordia vetus, Qua cum Syllanis, saevit in urbe viris. Dat is: De Mariaensche twist hoe lang die heeft gewoedt, Houd in sijn borgery als noch den ouden voet. [p. 22] De Stadt is met veel Kercken verçiert, voornamentlick met een, staende boven op den bergh, belangende tot de Franciscanen, en den heyligen Sebastiaen toegeëygent, daer het lichaem is van den jongen heyligen Laurens, die eertijdts in de naeste voorstadt La Valle genoemt, van de Joden, die als doen daer woonden, gemartelt is geworden. Uyt dese Stadt is eertijdts Franciscus de Freschis, Hoogh-leermeester in de Rechten, tot Padoa voortgekomen; als oock Angelus Mattheaceus, van gelijcken Hoogh-leermeester of Professor in beyde Rechten, wiens boecken als noch gelesen en gepresen worden: oock Prosper Alpinus, soo uytstekende in de Medicijnen, wiens boecken van de Artzeny der Aegyptenaren als noch in wesen zijn, als oock van de Aegyptische kruyden, beneffens een t’samenspraeck van den Opobalsamus, en een andere verhandeling van de voorseggingen wegen de doot of het leven der Siecken. De rivier Rosa besproeyt dese Stadt, hebbende oock de Syllano van Sylla genoemt, op twee mijlen na by. [p. 23 ] Treviso. Treviso een seer oude Stadt, is vijf-en-twintigh mijlen oostwaert van Bassan, sich roemende gebouwt te zijn door Osiris, derde Koninck der Argiven, die thien jaren in Italien sou geheerscht hebben, en van Dionysio tot een kindt aengenomen, het Rijck Aegypten na des selfs doodt beseten heeft. En als na des selfs doodt, sekeren Os sich den Aegyptenaren vertoonde, meende sy de selve hunnen Osiris te zijn: waer over sy hem in die gedaenten hebben aengebeden, noemende hem Apis, welck in de Aegyptische tael een Os beduydt. Waer uyt oock den naem Tarvisium of Taurisium (alsoo Taurus een Stier beteeckent) sou gekomen zijn, gelijck men oock aen verscheyden oorden der Stadt de gedaente van een Os geschildert en uytgebeeldt siet, beneffens sijn opschrift, op dat de Trevisianen hunne oudtheyt mogen gedachtigh zijn. Andere dingen worden ’er noch verhaelt wegen de oorspronck van dese Stadt, de welcke wij kortheyts halven achter laten. {Groote outheyt van Treviso.} Altoos het is seker dat se lange eeuwen voor [p. 24] Christus geboorte gebouwt is. Met Padoa en Altino heeft se voor desen hardt om het voorrecht gestreden. En al hoe wel se gelijck een Eylandt met veel wateren omçingelt, van alle vyantlicke overval scheen vry te zijn, soo hebben se even wel verscheyden hooge Torens opgerecht, om hun vyanden van verre te kennen, en des noodt te gemoet te gaen; daer se oock, by geval van nederlaegh, als in vaste Sloten, hun toevlucht wisten toe te nemen: waer over het lang de Stadt met sijn Torens genoemt is geweest, voerende oock dry swarte Torens met den Muur in een wit velt tot haer wapen. {De Stoel der Longobarden.} In dese Stadt, als de voornaemste, hebben de Longobarden de Stoel van het Marquisaet gevestight, waer door het geheele landt Marcho Trevisano genoemt wordt, in het welcke eertijdts ses, doch nu vier voorname Steden gevonden wierden, beneffens veel Sloten van Edellieden, en andere Vrydommen. Van het Oosten tot het Westen heeft het de lengte van veertigh duysent schreden, van het Noorden tot het Zuyden vijftigh duysent. Het heeft gestaen onder het gebiedt van de Hunnen, van de Longobarden, de [p. 25] Hongaren, de Scaligers, de Carrariensen, en heeft sich in het jaer 1388. aen de Venetianen over gegeven, by de welcke sy sedert altoos getrouw is gebleven; ja soodanigh dat in het jaer 1508., het verbondt van Kamerijck gemaeckt zijnde, den Venetianen op het vaste landt, niet anders als dese Stadt en Padoa. {Treviso neemt het Christen geloof aen.} Door toedoen van Prosdocinus, van Petrus self (gelijck men schrijft) gesonden, sou se het Christen geloof eerst aengenomen hebben: Maer daer na (gelijck se schrijven) Petrus tot Romen gekruyst zijnde, souden se hem den voornaemsten Kerck toegeëygent, en in de plaets van de dry Torens, een wit Kruys in een rood velt, met twee Sterren, tot hun wapen genomen hebben. In het jaer 1318. is een Hooge School tot Treviso geweest, ’t welck onder het gebiedt van de Venetianen gebloeyt heeft, en is eyndelick van daer nae Padoa gebraght. De rivier Silo loopt door de Stadt heen, hebbende boven dat noch veel Fonteynen, soo binnen als buyten de Stadt, en de rivier Anaxum, nu Piave, aen ’t Oosten tot een gebuur. Het geheele Landtschap is ongelooflick overvloe- [p. 26] digh in alle dingen, maer besonderlick in Zee-krabben, en leckere Kalveren. Het heeft groote en heerlicke Gebouwen, en sulcken menighte van Edele geslachten, dat me’r eertijdts acht-en-vijftigh Vorsten uyt voortkomstigh, getelt heeft. Het omleggende gewest is met allen schoon en vruchtbaer, zijnde met heuvelen en vlackten onderscheyden, voornamentlick na de Venetiaensche wateren toe, zijnde ontrent acht mijlen weeghs. Tusschen Treviso en Padoa leyt Novale, een rijcke Stadt. Maer op de heuvelen na het Noorden is Asolo, een wooning eertijdts der Romeynen, en vermaeck-plaets van de Koningin van Cyprus, leggende ontrent vier mijlen van daer, in een wijde vlackte, met veel Wateringen, Fonteynen en Baden voorsien. Thien mijlen onder Bassan is Castro Franco, ’t welck die van Treviso in het jaer 1199. gebouwt hebben, leggende na het Oosten tusschen den Anaxum en Liventum of Coneglano, op een vermakelicken heuvel, hebbende na het Zuyden seer vruchtbare velden, en na de Alpes toe seer schoone heuvels, uyt de welcke veel Fonteynen voortkomen, die groot behulp geven tot de [p. 27] voort-teeling van den Oly en de Wijn, beneffens andere vruchten in dese gewesten groeyende. Daer is oock schoone Jaght, soo op Aerdt-gediert als Gevogelte. Coneglano is oock met seer treffelicke huysingen verçiert, en begaeft met een seer aengename gesonde lucht, maer soo vol volcks, dat het te recht in Duytsch Kuniglandt, of Koningslandt, anders Coneglano genoemt wort. Hier is de eerste Overigheyt der Venetianen op het vaste Landt geweest. Aen het Oosten leyt Colalto, Narcesio, en het Kasteel van Sant Salvator, alle behoorende het voortreffelick geslacht van de Colalti. Oock Opitergium, nu Oderzo, waer toe oock ten tijden van de Romeynen, de Adriatische zee sich uytstreckt, die oock daer over aldaer een Scheepsvloot hielden. Daer dicht by is Motta, wiens opkomst of oorspronck onbekent is. Van Treviso komt men langs een bequame, breede en vermakelicken wegh van thien mijlen, aen de stadt Mestre, ’t welck niet ver van de Venetiaensche zee-poelen is. Van daer twee mijlen vorder tot Margera, daer men met gondels en schuyten vijf mijlen ver over het water reyst na [p. 28 ] Venetien. Dese Stadt is vier hondert en een-en-twintigh jaren na de geboorte Christi begost, ter oorsaeck van het woeden der vreemde en Barbarische volckeren, als Hunnen en andere, &c. waer door sich eenige tot dese Eylanden, als tot een vaste toevlucht, begeven hebben; in voegen de Stadt aldus door de menighte sulck een aenwas genomen heeft, dat se tegenwoordigh voor geen Stadt van de geheele Werelt behoeft te wijcken. Sy begrijpt omtrent acht Italiaensche mijlen in het ronde, en is self in het midden van de Zee voor het woeden van dit ongestuymigh Element beschermt, ter oorsaeck van de Landen en Eylanden, die voor de selve leggende, de kracht van de zee-baren op hun doen afstuyten. Latende u self voeren in een gondel door de vochtige straten van dese Stadt, sult ghy met verwondering sien de kostelicke Gebouwen van suyveren Marmer, soo wel de Wanden als de Pylaren en Beelden. Voornamentlick sult ghy wonder sien in het Paleys van [p. 29] Grimani, eertijdts Patriarch van Aquileja, van kostelicke Beelden der oude Keyseren en dappere Mannen, soo wel van Koper en Metael als suyveren Marmer. Beneffens verscheyde afbeeldtsels van de Heydensche Goden, zijnde door neerstigheyt van den Kardinael Marino Grimani, sijn Oom, van verscheyde plaetsen, als oock bysonderlick uyt de nablijfsels van het eertijdts bloeyende Aquileja, gevordert. {Paleys van Sant Marco.} Maer boven alle is het Paleys van den Hertogh selve wonderlick te sien, welcks grontslagh, door den Hertogh Angelo Participatio, in het jaer 1309. geleght is, en na dat het tot vijfmael toe geheel of ten deelen is verbrant geweest, altoos weder heerlicker uyt sijn assche opgestaen. Des selfs gestalte is niet volkomen vierkant, maer streckt wat meerder na de lengte als na de breedte, hebbende aen het Noorden de Kerck van Sant Marcus, aen het Oosten het Canael, aen het Zuyden de Zee, en aen het Westen de Straet. Van de eerste poort van het Paleys, tot aen het Wapenhuys toe, daer den hoeck is, en wederom van desen hoeck tot aen den hoeck van de Ponte Palea na het Zuyden toe, zijn ses-en-dertigh Bogen, [p. 30] zijnde een yeder Boogh thien voeten breedt, die met hun seven-en-dertigh Colomnen drie hondert voeten uytmaecken. Dit Paleys was eerst met loodt, en na den brandt van het jaer 1574. met koper gedeckt geworden, hebbende vier poorten aen yeder Frontispicium. De eerste staet tegen de Kerck aen, zijnde geheel van Marmer, met schoone Pyramijden en pronckstijlen, siende nae de straet met vier schoone beelden van den gevleugelden Leeuw, en den Hertogh Foscaro, uyt den witten Marmer gesneden. Binnen is aen de rechter handt een ruyme plaets, hebbende twee putten in het midden, met schoone beelden en loofwerck verçiert, hebbende aen het ander eynde de deur waer langs men na de Zee gaet. Terstondt aen de slincker handt zijn de trappen van Foscaro: de welcke opklimmende, komt men op een Galdery, die het geheele Paleys in het ronde gaet. De gevels die na de straet en de Zee uyt sien, zijn de uytterste niet ongelijck, behalven dat se in de onderste deelen van de muur geen Colomnen of gewulften hebben, gelijck als in het midden. De zijde na het [p. 31] Oosten heeft onder ses-en-dertigh Bogen, en soo veel Colomnen, en daer boven op een wandel-plaets, verçiert met vier-en-vijftigh Bogen en vijf-en-vijftigh Colomnen. Na het dack toe is de muur met sijn vensters, in uytsichten, alle met kroonen, loofwerck, en andere steene aerdigheden voorsien en verçiert. By de voornaemste poort van het Paleys, zijn oock de voornaemste trappen, na het Noorden, daer eygentlick de woonplaets van den Hertogh is. Dese trappen worden onder met twee groote beelden van Mars en Neptunus verçiert, gelijck oock boven met twee anderen van Adam en Eva, levens grootte. Daer zijn noch tsestigh andere trappen die soo gemeen niet zijn, daer vier de voornaemste van zijn; die van Foscaro zijn al te mael met loode platen bedeckt. {Venetiaenschen Raedts.} Kortelick, waer henen en werwaerts men sijn oogen slaet, siet men niet anders als een Konincklicke heerlickheydt, een plaets waerlick de voortreffelickheydt van dien aensienlicken Raedt waerdigh, de welcke als se volkomen is tot 1600. oude aensienelicke Edellieden uytbrengt, met hunnen Hertogh boven [p. 32] aen, die aen elcker zijde vier-en-twintigh Signori Clarissimi heeft, geçiert met hun lange roode fluweelen Rocken, uyt welck getal altoos een Hertogh gekoren wort, ’t welck by lotinge geschiet. Dit groote getal wordt den Grooten Raedt geheeten, tot het welcke niemandt wordt toegelaten, ’t en zy Heeren Sonen, van ouderdom boven vijf-en-twintigh jaren. Hun stemminge geschiet stilswijgende met silvere klootjens, die hen door de knechten gegeven worden, en in houte vaten met nauwe halsen, daer men pas een handt in steken kan, en die onder in twee holen verdeelt zijn, geworpen worden, alsoo dat self de dienaers niet weten, of se in het slincker of de rechter holligheyt gesteken zijn. Doch van dese manier van raedtsplegen, alsoo anderen de selve wijdtloopigh verhandelt hebben, sullen wy kort zijn. De Vergader-plaets heeft in de breedte drie-en-tseventigh, en in de lengte hondert en vijftigh voeten, reeckenende sijn beginsel van het jaer 1309., zijnde boven maten verçiert met heerlicke Schilderyen, uytbeeldende de overwinningen van dese Stadt, door de konst van de alder- [p. 33] vermaertste Meesters; doch alsoo de selve door de brant van het jaer 1577. vernielt zijn geworden, zijn se weder op nieuw door andere Konstenaers en konst herstelt in twee voorname geschiedenissen, van Frederick, en den Paus Alexander de Derde, beneffens het winnen van Constantinopolen, geschildert door den braven Titiaen. De Solderingen zijn oock kostelick en Konincklick geçiert, gesneden, en met fijn goudt overtrocken, na het Oosten staet den stoel van den Hertogh, en boven het selve aen de wandt een Paradijs, van Tintoret geschildert, beslaende het geheele vack. Het Wapenhuys is oock wel besiens waerdigh, ’t welck aen niemant als aen vreemde Vorsten getoont wort, zijnde vol van alderhande treffelicke en konstige wapenen van Harnassen, Helmetten, Schilden, Laersen, Wapenen, Swaerden, Lançien, en ontallick ander oorloghstuygh, alles soo kostelick en heerlick en in sulcken overvloet, dat men met het selve eenige troepen, geen slechte krijghsknechten, maer Veldt-oversten en Vorsten verçieren en toerusten sou konnen. Het wort in vier ruyme plaetsen ver- [p. 34] deelt, daer men door Cederen deuren, van Libanon met groote kosten gebraght, toe gaet. {Kerck van Sant Marco.} Hier van daen gaet men na de plaets van Sant Marco, daer sich terstont de heerlicke Kerck van Sant Marcus openbaert, een werck soo door konst als kost verwonderlick. Het gebouw selve bestaet in schoonen Marmer, maer de vloer is met Porphyr en andere kostelicke steenen aerdighlick ingeleyt, in voegen het seer aengename Sinnebeelden en beeltenissen daer door vertoont, die een yeder genoegh te dencken en te overleggen geven, zijnde veel van de vonden van den scherpsinnigen Abt van Sant Florio, die in sijn tijdt veel dingen sou hebben voorseght, die naderhandt stonden te gebeuren, en oock (gelijck sommige seggen) ten meesten deel soo uytgevallen zijn. Onder andere zijnder twee Hanen die een Vos verslinden, waer door soude beteeckent worden de overwinningen van de twee Fransche Koningen over Lodovico Sfortia, Hertogh van Milanen; als oock twee vette, en als gemeste Leeuwen, die uyt het water voortkomen, en twee magere op het landt waer mede men de Staet [p. 35] van Venetien wil te kennen geven, als de welcke door de Zee-vaert rijck geworden, en door Landt-tochten, of het verlaten van de Zee, tot niet sou moeten gaen. De muren van de Kerck zijn met vierkante stucken van gekleurden Marmer seer schoon ingeleyt. Aen de slincker zijde zijn twee witten, die van eenen stuck gesneden zijn, in welckers eene door de natuurlicke streecken, de dartele natuur de gedaente van een man heel aerdigh heeft uytgedruckt, in voegen vele willen hebben dat het met de pinçeel getrocken is, gelijck oock Albertus Magnus in sijn boeck van de Meteoren of rijsende Dampen, daer bysonder gewagh van gemaeckt heeft. Het gewulfsel van de Kerck is oock op een bysondere wijse kostelick besneden en beschildert, zijnde gebouwt op ses-en-dertigh Pylaren uyt een stuck, van verscheyde Marmer, waer van een yeder twee voet diep is. Het dack bestaet uyt vijf bogen, alle met loodt gedeckt. Maer na de zijde van de Marckt of plaets van Sant Marcus, gaet men met vijf kopere of metalen deuren in, zijnde met Griecksche wercken den gevel opwaerts geheel verçiert, beneffens een goet getal koste- [p. 36] licke Marmeren beelden. Boven de poort staen vier Metale paerden, seer konstigh gemaeckt, en vergult, levens grootte, die op het eerste ingaen den vreemdeling met verwondering bejegenen. Dese hebben de Romeynen eerst gemaeckt, ten tijden als Hiero over de Parthen zegepraelde, die als doen tot sijn zegeboogh gebruyckt wierden: maer daer na zijn se door Constantinus tot Constantinopolen gebraght. Maer de Venetianen, hebbende dese Stadt vermeestert, braghten de selve tot buyt tot Venetien, daer se tot verçiersel en gedachtenis voor dese Kerck gestelt zijn. De deur selve heeft oock sijn bysondere verwondering. Maer voor de groote poort, tusschen de deuren van het portael, wort noch den grooten vierkanten rooden steen getoont, met een kopere plaet vol loofwercks daer op, op de welcke den Paus Alexander de Derde, den voet op den neck van den Keyser Frederick sette, ter welcker gedachtenis noch aldaer dese woorden gelesen worden, Super Aspidem et Basiliscum ambulabis, Op een Slang en Adder sult ghy wandelen. In het ingaen van de Kerck siet ghy een schoon beeldt van [p. 37] Sant Marcus, die met sijn oogen opwaerts na den Hemel siet. Men gaet oock met eenige Marmere trappen tot het Hooge Choor, daer men voornamentlick heeft aen te mercken de kostelicke Tafel voor op den Altaer, die eertijdts van Constantinopolen gebraght, van suyver Goudt en Silver gemaeckt, en met konstige beelden besneden is; behalven groote kostelickheyt van Edele gesteenten en Peerlen. Boven dien Altaer is een gewulft, allesins waer men henen siet als een kruys, al van kostelicken Marmer, gestut met vier gelijcke Colommen of Pylaren, de welcke rondtsom met geschiedenissen van het Oude en het Nieuwe Testament besneden zijn. Achter aen den Altaer by het Sacrament-huysken staen twee andere kostelicke Pylaren van Alabaster-steen, ’t welck soo doorluchtigh is als of het glas waer. Men siet oock hier den kostelicken schat van Sint Marcus, besloten in Sant Marcus Kerck, daer men met vier ysere deuren toegaet, daer ghy soo haest niet in zijt, of men sluyt se u achter de rugge toe; maer daer binnen zijnde, worden u vertoont voor eerst twee Eenhorens, zijnde den eenen [p. 38] roodtachtigh, die men seght van het manneken te zijn, den anderen geelachtigh, en die sou van het wijfken gekomen zijn. Daer na toont men u des Hertoghs Hoedt en Scepter, de twee Roeden Aärons, twee groote silvere Kandelaers, en daer-en-boven noch acht van een kleynder slagh, een grooten Karbonckel-steen, die licht van sich geeft gelijck een keersse, twee Kroonen, betoonende de twee Koninckrijcken van Cyprus en Creta of Candia, twee Pettrali of borst-lappen, vol Edele gesteenten, zijnde in het midden van den een eenen grooten Saphyr, en eenen Emaraut, soo groot en schoon, dat men diergelijck nergens sou weten aen te wijsen, twee seer groote Saphyren, twee Beeckers van Agath, een van Chalcedon, een van Turkois, een Ketel van een granaet gemaeckt, een grooten Diamant, die den Koninck Hendrick den Derden, den Hertogh van Venetien vereert heeft, een grooten gouden Schotel, een Balasso, wegende seven onçen, verscheyde Bekeren van Agath en Esmaraut, die eertijdts den Keyser Constantinus heeft toegehoort, beneffens ontallicke andere kostelickheden, als [p. 39] Menschen hoofden en borsten van enckel goudt, en andere vaten meer. In des Hertogen Wapenhuys wort oock eenen Draeck getoont, wiens muyl als men open doet, gaender twee roers tegen malkander in los. Dese Kerck is gebouwt in het jaer 829., zijnde de pylaren en steenen van Athenen selve daer na toe gebraght. {Toren van Sant Marcus.} By dese kostelicke Kerck van Sant Marcus is een Toren gebouwt van groote vierkante steenen, hebbende tachentigh voeten in het vierkant, niet aen de Kerck vast, maer omtrent tachentigh voeten daer af. Sabellius seght, dat de grontslagh soo diep onder de aerde is, als den Toren boven staet. Het opperste is met vergulde kopere platen gedeckt, waer door de selve, wanneer de Son daer op schijnt, seer verre in zee van de Schippers gesien wort, men gaet ’er by groote wentel-trappen tot boven toe op. Van desen Toren heeft men een seer vemaeckelicken uytsicht, voor eerst over de Stadt self, de welcke uyt veel Eylandekens te samen schijnt gedreven te zijn, en met bruggen aen malkander vast gemaeckt. {Eylanden rontsom Venetien.} Van daer siet men de ses gedeelten van de Stadt, met al haer treffelicke Wijcken, Ge- [p. 40] bouwen en Paleysen; beneffens de Eylanden die rondtsom de Stadt leggen, de welcke tsestigh in ’t getal, en met schoone Kloosters, Kercken en Hoven verçiert zijn. Ja selfs kleyne Steden staen daer op als oude woonplaetsen, van die van Aquileja, Vicenza, Oderzo, en andere, die door den overlast der Hunnen sich derwaerts aen ter vlucht moesten begeven. Voor de Stadt siet men een ronde strandt, op de wijse van een boogh, de welcke in de lengte van vijf-en-dertigh mijlen de Adriatische zee afsnijdt, en de Stadt alsoo voor het gewelt der baren bevrijdt. Alleenigh zijnder vijf kleyne doorgangen, daer men met kleyne schepen slechts door kan, en het zeewater door ontfangt. Men siet oock diepe en bequame Havens, met hun Kasteelen en Hoofden, in sulcker wijse voorsien, dat m’ ’er geheele Vloten bequamelick in en uytsluyten kan. De grondtslagh van desen Toren is geleght in het jaer 888.: maer daer na geheel door den brandt vernielt zijnde, is hy wederom opgebouwt, en tot boven toe vergult, zijnde in het jaer 1517. een houten Engel daer boven op gestelt, geheel met goudt overdeckt, [pag 41] hebbende een gestaltenis als soude hy het volck segenen. Desen Toren is aen allen zijde hondert twee-en-tsestigh voeten breedt, hebbende hondert vier-en-tsestigh voeten tot aen de eerste soldering, en van daer tot den top of den Engel toe twee-en-vijftigh voeten, van de Klocken af tot den top toe is se met Pylaren en schoone kopere Beelden, beneffens haer schoone ommegangen, konstelick verçiert. Sy heeft een seer gemackelicken opganck. By den Toren, na de deur van het Paleys toe, is een schoone Galdery, met oude konst-stucken verçiert, en verscheyde vreemde geraedtselen, daer de Procuratori tegen den Raedt-tijdt by een komen. Terstondt komt ghy op die vermaerde plaets van Sant Marcus, de welcke aen allen kanten met kostelicke Gebouwen besloten is, hebbende in het aengesicht dat treffelick gebouw van Sant Marcus Kerck, en daer tegen over die van Sant Gemmiano, ’t welck insgelijcks van gladden Marmer is, aen de zijden heeft het heerlicke Paleysen met hun gaenderyen, en kostelicke Winckels van Kooplieden en Konstenaers. Het is te verwonderen hoe veel [p. 42] verscheydentheden van draghten en van talen u daer te voren komen, waer over een seker Geleerde het selve non urbis sed orbis forum,* de Marckt niet van de Stadt maer de Werelt noemt. {Pylaren van Sant Marcus.} Voor aen worden u terstont vertoont, aen de waterkant namentlick, twee geweldige Pylaren, aen een stuck uyt Phrygischen Marmer gehouwen, de welcke aldaer van Constantinopolen gebraght zijn, van sulck een hooghte dat men de selve ver in zee kan sien. Boven op den eenen staet het wapen van Venetien, met den gevleugelden Leeuw, en op het ander het beeldt van den heyligen Theodorus, beyde vergult; tusschen bey dese Pylaren worden de misdadigers gestraft. {Bysondere dievery tot Venetien.} Indien yemant veroordeelt wort van wegen oproer, die wort met een vergulden strop, aen een vergulden stang, leggende over dese twee Pylaren, opgehangen, gelijck ’er oock een Edelman opgehangen is, die door een loosen treck de schatten van Sant Marcus had bestolen. Desen Samario Scacoli genaemt, en van Candia geboren, was, ten tijden als den Broeder van den Hertogh van Ferraren tot Venetien gekomen was, onder de dienaren van desen Heer, als [p. 43] hy de schatten ginck besien, ingeslopen, en hebbende alles wel aengemerckt, liet sich ’s nachts in de Kerck sluyten, verbergende sich achter den Autaer van de onnoosele kinderen, daer hy een Marmer-steenen tafel wist uyt te lichten, daer door hy inkomende nam soo veel gelts als hy dragen konde, en verberghde’t in een gat onder de trappen van de Kerck, gaende daer mede op den dagh sijns weeghs: maer tegens den avondt weder komende, deed gelijck als voren, vervolgende het selve soo ses dagen achter een, settende den Marmeren tafel altoos weder bequamelick in. Eyndelick droegh hy oock des Hertogen Hoedt, die op twee millioenen gouts geschat wort, met sich. Tot Venetien was dees tijdt een van sijn landtslieden, genaemt Zacharia Cerio, tegen desen verhaelde Samario al den handel, hopende hulp en bystandt van hem te hebben, en vertoonde hem menighte van gesteenten, hem biddende heus van monde te zijn, hy wilde alles met hem deelen. Maer den ander siende dese groote kostelickheydt, kost van schrick niet uytspreken, ’t welck siende Samario, soude hem doorsteken hebben, en voerden [p. 44] hem alreedts dese woorden te gemoet: Wat duyvel schort u, en waerom verschrickt ghy? Den ander wel siende waer het op uyt soude komen, seyde dat het van blijdtschap was, dat men dese ontsteltenis in hem gesien had, en daerom versocht Samario, dat men sich met ’er haest sou wech maecken: waer op den ander sich beloofden vaerdigh te maecken, en na een schip te vernemen. Maer wech zijnde, begaf hy sich voort na den Hertogh, en braght de saeck uyt; waer op den ander gevangen, en met een vergulden strop, tusschen dese twee Pylaren gehangen wierdt. Desen grooten schat, daer nu ter loops en voor heen meer af gesproken is, sou door twee roovers genomen, en tot Venetien gebraght zijn, die oock aen een hoeck van de Kerck in een Porphyr-steen uytgehouwen staen. Sulcke Pylaren drie in het getal, waer van dit de twee zijn, wierden voor vier hondert jaren uyt Griecken, onder de bestiering van Sebastiano Cianio, gebraght, waer van den eenen soo als hy uyt het schip gewonden wiert, door het breken van de werck-middelen, in het water gevallen is, sonder dat men heeft kon- [p. 45] nen middel vinden de selve weder uyt te krijgen. Dese twee overblijvende en geluckigh uytgebraght, zijn door de kloeckheyt van Nicolo Baratterio, uyt Lombardyen, met stercke nieuwe touwen, nat gemaeckt zijnde, opgerecht. Men voeght ’er oock by, dat desen Werck-meester anders geenen loon geëyscht heeft, als dat alle dobbelaers en valsche speelders sonder verhindering tusschen dese twee Pylaren souden mogen spelen. Of dit waer zy of niet sullen wy in het midden laten, altoos het is seker dat men tusschen dese twee Pylaren een gedurigh dobbel-school heeft. Dese Straet al hoe wel se maer een is, heeft de gedaente als of se vier dubbelt was, de een sich streckende na de Zee, de ander neffens het Paleys en de Boeckery, de derde gaet van Sant Marcus tot Sant Geminiano, de vierde van de zijde van de Kerck naer de huysing van de Canonicken. Tegen over Sant Marcus Kerck staen drie hooge Masten, daer men soo veel Vanen aen doet, staende in kopere gesneden voeten, een teecken van hun vryheyt. Onder alle verwonderlicke dingen is oock het Uurwerck, in welck [p. 46] niet alleen de uren en tijden, maer oock self de teeckenen van den Zodiack, en den loop van de Son en Maen onder de selve teeckenen aenwijst. {Boeckery van Venetien.} Dit heeft aen de eene zijde het Paleys, aen de andere zijde des Stadts Schatkist, soodanigh gebouwt, dat ’er niet met allen als yser en steen aen is. Hier by is de Boeckery, die sijn beginsel genomen heeft van Petrarcha, die sijn Boecken de Heerschappy gemaeckt heeft, die daer nae door Bessarione, Niceno, Alexander en Grimani, Kardinalen, vermeerdert is. Hier by is noch de Munt, daer mede veel vermaeck te sien is, voor desen die sich vermaecken in het aenschouwen van Goude en Silvere stucken. Hier by is noch een Huys daer alle voorraet van Busschieten, en nootdruft tot een Scheepsvloot in te sien is. {Murano.} Daer na magh men in een gondel na Muran varen, daer men de schoone kristalijne glasen maeckt, een plaets die het aldereerst van de Altinaten en Oderzinen, ten tijden dat de Hunnen in Italien heerschten, ingenomen is, oock als nu geheel in de gedaente van een bemuurde Stadt afgesondert, met veel Kercken, en andere schoone Ge- [p. 47] bouwen van Huysen voorsien, en door veel verkeering soo bewoont als versocht. Onder anderen is het Klooster van den heyligen Petrus de getuygen, behoorende de Predickheeren, ’t welck seer heerlick gebouwt, en de Kerck met treffelicke Schilderyen verçiert is. Behalven noch de Boeckery, voorsien met veel boecken en schriften. Dat ick voorts swijgh van de ontallicke Lusthoven, aldaer door den voornaemsten Adel van Venetien gebouwt, daer de natuur en konst speelt in dartele Vruchten, vermaeckelicke Boomen, en soo konstige als vermaeckelicke Fonteynen. Komende binnen in het werckhuys, alwaer de glasen gemaeckt worden, die soo vermaert zijn over de geheele werelt, sult ghy mogen met verwondering aensien hoe dese wonderlicke stoffe door het vyer weeck en buyghsaem gemaekt, en door pijpen in sulck een gedaente, als het gebruyck of de nieuwe vondt begeert, geblasen, en met aerdige verwe verçiert wort, waer mede sy de natuur der Edele gesteenten soo aerdigh weten na te botsen, dat de natuur niet selden voor de konst beschaemt staet. Daer moght men met verwondering sien ontallic- [p. 48] ke eet- en drinck-vaten, soo aerdighlick, self door het vyer en de windt, met alderhande geschiedenissen bemaelt, dat noodtsaeckelick de konst dese stoffe een hooger waerde sou maken, als het Goudt of Silver heeft, ’t en waer de broosigheydt daer van alle oogenblick dreyghde, soo sich self als de konst te vernietigen, en den besitter alleen de gedachtenis voor sijn gelt te laten. Men heeft daer oock voor desen gesien een glasen Kasteel, met al sijn buyten of binnen werck, sijn Torens, Rondeelen, en Geschut, tot de nauwste navolging van de natuur, ’t welck alle uyt malkander kost genomen worden, alles soo konstigh dat ’er gevonden zijn geweest die het selve met een prijs van twaelf hondert kroonen hebben aengeboden te betalen. Van daer kondt ghy over varen tot het eylandt van Sant Georgio, omtrent vijf hondert schreden van de Stadt, tegen over Sant Marcus over staende, om het kostelick Klooster te sien, ’t welck aldaer gebouwt is, verheerlickt met sijnen schoonen Marmer-Kerck, en dese wederom met sijn kostelicke Schilderyen, Beelden, Ge- [p. 49] schencken, en Begraef-plaetsen van de Vorsten en groote Heeren. Het eylant ’t welck Zuecca genoemt wordt, is een plaets met seer lustige Hoven, en heylige Gebouwen verçiert, boven alle de welcke, ja self (soo men ’t seggen moght) al die van Venetien, die van onsen Salighmaecker uytsteeckt; in voegen de selve zy een klaer beeldt van de Venetiaensche heerlickheyt. {Godtshuysen tot Venetien.} Tot Venetien zijn seventhien rijcke Gasthuysen, seven-en-tsestigh Parochie-kercken, behalven menighte van anderen, achthien Bedehuysen, ses groote Confraryen, en in als vindt men hondert en drie-en-veertigh Orgels. Alle welcke Gebouwen genoeghsaem de bysondere heerlickheydt van dese Stadt betuygen. Gelijck oock doen de voortreffelicke Beelden, soo te voet als te peerdt, die hier en daer door de Stadt opgerecht zijn, namentlick van dese, die soo binnen als buyten de bestiering der gemeene saecken, getrouwelick behertight en waergenomen hebben. Onder dese is een van de voornaemste dat van Bartholome Coleoni van Bergamo, sittende op een metalen Peerdt, kostelick vergult, tot gedachtenis van desen doorluchtigen [p. 50] Veldt-oversten, die Padua en andere Steden meer, ingenomen heeft, en voor sijn doodt de Staet van Venetien waerschouwde, voortaen noyt Veldt-overste soo veel meer te vertrouwen, als men hem toevertrouwt had, die in de plaets van de vyanden te dwingen, sijn eygen Meesters wel sou hebben konnen onder de voet werpen, en sick selven meester maecken; tot gedachtenis dan van dese Man, is hem soo een voortreffelick Beeldt opgerecht. Beneffens dese zijnder noch twee-en-twintigh Kopere, en hondert vijf-en-tsestigh Marmeren Beelden, ses-en-vijftigh Recht-kruyssen, acht duysent Gondelen, thien Kopere Poorten, seven-en-twintigh Uurwercken, hondert vier-en-tseventigh Corti, drie-en-vijftigh Straten, hondert veerthien Klocke-torens, thien Kopere Paerden, hondert vijf-en-vijftigh gemeene Putten, hondert vier-en-tachentigh treffelicke Hoven, hondert een-en-veertigh schoone Paleysen, en noch wel hondert die dien naem weerdigh zijn; in voegen men wel vragen magh wat Stadt by dese te vergelijcken zy? Men siet oock met verwondering het Duytsche Huys, de woonplaets der Duyt- [p. 51] sche Kooplieden, die voor het selve alle weken hondert Zeckini, dat zijn ontrent drie hondert vijftigh guldens, aen den Hertogh moeten geven. Van dit Duytsche Huys gaet men over de Ponte Rialte, die van vier hondert vijftigh steene Bruggen, behalven twee of drie houte, de schoonste is, op de plaets Rialte genaemt, ’t welck soo veel als de Beurs is, daer yeder morgen en avondt de Kooplieden by een komen en vergaderen. Hier staet het Kercksken van Sant Jacob, het oudtste van de geheele Stadt, vergeselschapt met het Huysken dat het alder eerste gebouw is geweest. Van daer magh men sich begeven na Santa Maria Formosa, op welcke plaets het kijven ongeoorloft is, daer oock de Gerechts-dienaers geen macht over de misdadigers hebben. {Arsenael of Rusting huys van Venetien.} Maer als noch heeft men al de wonderen van dese wonderlicke Stadt niet gesien, maer u verwondering moet sich noch strecken over dat geweldige Rusthuys of Arsenael. Wanneer ghy daer begeert in te zijn, soo staet u eerst by de Heeren opdienders oorlof te versoecken, en op het ingaen u geweer aen de poort te laten, ’t welck u op [p. 52] het uytkomen wederom gegeven wort. Als dan wort u een gegeven om met u te gaen, voor een tamelick drinckgeldt, gelijck ghy oock hier en daer binnen het Arsenael sult moeten geven. U eerste wegh is ter rechter handt over de brugge, daer al de Schepen en Galeyen, die aldaer gemaeckt worden, door moeten, wanneer sy in de zee gebraght worden. Recht daer tegenover is een Huys, daer dagh op dagh over de twee hondert persoonen in het werck zijn, die anders niet doen als Harnassen en andere wapenen te maecken, die op de Galeyen en Schepen gebruyckt worden. Dicht daer neven is noch een ander Werckhuys, daer oock omtrent soo veel menschen besigh zijn, met Anckers, Dreggen, en ander yserwerck, voor de selve Schepen te smeden. Van daer komt ghy tot de Kelder daer over de tsestigh groote vaten met Wijn leggen, met ysere banden wel versorght en gebonden, daer het arbeydts-volck den Wijn uyt gegeven wort, gelijck oock aen u soo ghy ’t begeert. Ter slincker handt siet ghy eenige honderden van Galeyen neven malkander liggen, van de welcke gemeenlick een hondert of twee vaerdigh zijn, [p. 53] zijnde maer alleenigh het Geschut daer op te leggen, beneffens eenige Galiatzen. Recht daer tegen over is een Zael, vijf hondert schreden lanck, daer al de Zeylen in gemaeckt worden, die op de Schepen gebruyckt worden. Daer neven aen staet het Salpeterhuys, daer over de veertigh en ketels en ovens staen, daer dese stoffe in bereydt wordt. Een weynigh wederom te rugge staet een groot geweldigh Huys, met twee Kamers boven malkander. In de eene Kamer is soo veel geweers, dat men (gelijck men seght) daer in de seventigh duysent man mede sou konnen toerusten. In de andere Kamer zijn weder andere wapenen, tot gelijcke seventigh duysent man behoorende. Van daer wederom uytgaende vindt ghy een Huys daer over de ses hondert grove stucken Geschuts in zijn, leggende al op hun affuyten, en met al hun toebehooren voorsien: en daer by is oock een Mortier geweest, die een bal schiet van ses hondert ponden ysers. In een ander gemack leggen Kogels tot voorraedt van twee hondert Galeyen, beneffens het Geschut, en behalven dat is ’er noch Geschut en toebehooren voor ses-en-dertigh Galiatzen, yeder [p. 54] tegen ses-en-veertigh stucken. Een weynigh vorder leydt het Geschut, ’t welck sy in het jaer 1571. van den Turck verovert hebben, beneffens de Vanen, en eenige Nederlandtsche Klocken. Dit alles nu gesien hebbende wort u den Bucentoro vertoont, een machtigh en geweldigh geveerte, van buyten en binnen kostelick geschildert en vergult, en inwendigh met schoone bancken gemaeckt, tot een sit-plaets voor over de twee hondert persoonen. In dit Schip vaert den Hertogh alle jaren op ons Heeren Hemelvaerts dagh aen de Zee, by de twee Kasteelen, vergeselschapt met al sijn voornaemste Raedtsheeren, alle met hun lange roode fluweele Rocken aen. En als dan trouwt hy dit woeste Element, gevende een van de edelste Jongelingen eenen kostelicken Rinck, die den selven in de Zee werpt; dit gedaen zijnde lost men het Geschut van de Sterckten daer omtrent, en alsoo vaert den Hertogh weder wech. Voort gaende komt ghy in een geweldigh groot Huys, met drie Vertrecken by malkander, daer een groote menighte gemaeckte Zeylen vaerdigh leggen, jae wel (gelijck men seght) [p. 55] tot twee hondert schepen. De trappen opgaende, siet ghy een groote menighte oude Wijven, die niet anders doen als oude zeylen te verlappen en te verstellen. Wat voorder staen drie Kameren boven malkander, daer een onuytspreeckelicke menighte geweers leyt, om te water te gebruycken, waer onder veel oude wapenen, en Beuckelaers van seven op een gevoederde Ossehuyden, daer de Poëten en Dichters soo geweldigh mede overeynde zijn. In een andere Zael (die de Konincklicke genoemt wordt, en daer de Heeren voor desen langen tijdt hun Raedt gehouden hebben, en nu gebruyckt wordt om eenigh vreemt aenkomend Heer te vergasten en onthalen) toont men u een ongelooflicke menighte van Flitsbogen, Corseletten, Houwers, en andere oude wapenen. Niet veer hier van daen is weder een ander Huys, beset met soo veel riemen als tachentigh Galeyen van nooden hebben, en noch in een ander voor hondert, en meer. Dit Rusthuys heeft twaelf Wachttorens, daer alle nachten schildtwacht op gehouden wort, en alle uren doet ’er een Edelman de Ronde. Het be- [p. 56] grijp van dit Arsenael sou soo groot zijn, na het seggen van sommigen, als geheel Nieumegen, zijnde oock gelijck een volkomen Stadt met sijn Wallen en muren besloten. Het heeft alle daegh in het werck vier hondert Meesters en knechten, die gedurigh aen het maecken en hermaecken der Schepen besich zijn. Van dit Rusthuys getuyghde Alfonso Marquis del Vasti, te sijnen tijdt een voornaem Krijghs-oversten, dat dit met recht het Achtste wonder van de Werelt moght genaemt zijn. {Groot Canael.} Uyt dit Arsenael begeeft u nae het Canael, daer sult ghy oock een groot getal geweldige Oorloghs-schepen en Galeyen sien, beneffens een groote Huysing, daer men anders niet doet als Beschuyt of tweeback backen, in meer als vijftigh ovens, bearbeyt al te mael door Duytsche Backers na het getal van de ovens, maer wanneer ’t werck haestigh is, wort het getal verdubbelt. {Beginsel van Venetien.} Dese geweldige Stadt, willen sommige hebben, van slechte en geringe Visschers afkomstigh te zijn, maer is valsch. In tegendeel is hun beginsel soodanigh. Wanneer het Roomsche Keyserrijck, ’t welck als doen ten dee- [p. 57] len sijn Stoel tot Constantinopelen genomen had, door de Ostergothen heel gelijck als vernietight was, en geheel Asien door de selve te vyer en te swaert vernielt, wierden oock de landtschappen van Thracien, Macedonien, Illyricum, van de Hunnen, Gepidii, Visigothen, en Ostrogothen tot verscheyden malen jammerlick verwoest. Italien ginck als doe oock niet vry, maer had mede het uytterste van dese selve Barbaren te lijden, daer sich de Turcilingen, Herculen en Longobarden noch by voeghden; gelijck oock Vranckrijck en Spangjen. Door dese ongelegentheyt sochten sich vele voorname lieden andere woonplaetsen, van de welcke sich een groot gedeelte op dese Eylanden van de Adriatische zee, gelijck als in den schoot van Neptunus begaven, bouwende eerst hun slechte en verachte hutten op dat Eylandt, ’t welck Rialto genoemt wort, die daer na in Paleysen, en het landt een wijder begrijp, ter oorsaeck van den gedurigen aenwas, verandert zijn. Dese beginselen zijn genomen omtrent het jaer 407., wanneer Radagasso met sijn Gepiden en Gothen, &c. eerst in Italien quam: maer daer na de tijding komende, dat [p. 58] desen Radagasso van de Romeynen in Fiesolo overwonnen was, keerde den meesten hoop weder na het vaste landt. Maer als daer na in het jaer 413. Alaricus weder met sijn Visigothen het geberghte over quam, en Padoa belegerde, en overwonnen hebbende, verwoeste, begaf sich een yeder wederom met schrick* en verbaestheyt na dese Eylanden, houdende sich tot meerder verseeckering aldaer, en de Stadt Venetia (à Veniendo, Komen, of Venetequa, dat is, Komt herwaerts) noemende. Men sou noch veel dingen konnen seggen, wegen den Raedt, en andere bysonderheden van Kleedingen, Overwinningen, geleerde en beroemde Mannen, en deftige Schilders en Beeltsnijders der Venetianen, maer sullen alle de selve kortheyts halven voorby gaen, en alleenigh seggen dat de loffelicke en wel-betaelde Veersen van Jacobus Sannazarius de gulde waerheyt geseght hebben, de welcke wy tot vergenoeging van den keurigen Leser, soo in hun eygen als in de Nederduytsche tael van ons overgeset, alhier by sullen voegen. [p. 59 ] Iacobus Sannazarius in Venetiarum urbem. Hadriacis viderat Venetam Neptunus in undis Stare urbem, & toto ponere Iura Mari: Nunc mihi Tarpejas quantumvis Iupiter, arceis Objice, & illa tui M¦nia Martis, ait Si pelago Tiberim praefers, urbem aspice utramque Illam homines dicas, hanc posuisse Deos. Dat is: Neptuyn sagh Marcus Stadt in ’t midden van de baren Van’t Adriaetsche Meyr, met trotse tippen staen, En onder haer gebiedt den ruymen Oceaen, Soo ver de groote Zee haer lend’nen laet bevaren. Dat nu den Donder-godt (sprack schuddende sijn hairen, De Temmer van de vloedt) my sette tot een kans, Tarpejas stercke rotz, of Mavors hooge trans, Of wat ’er meer op aerdt sijn ooge magh verklaren. [p. 60 ] Heeft Tibur in sijn oogh het voorrecht even wel, En moet zijn Hadria behelsen sijn bevel, Soo is een beter keur in dit geschil van nooden, Die voer sijn oogen heen aen dees en gene kant, En oordeel of niet sy, na ’t suyverste verstant Die van de menschen, dees getimmert van de Goden. De Reys van Venetien na Padoa en voorts nae Lombardyen, geschiedt, wanneer ghy van Venetien na de mont van de rivier Brenta u doet voeren. Welcken uytganck eertijdts door de Venetianen opgestopt is, uyt vrees dat door den toeloop van dese wateren, en volgens het toegebraghte slijck, de natuur een toeganck te lande moght maecken. Over desen Dam worden de Schepen die de Rivier af varen, en die de selve op wilden, met stercke raderen gewonden. Na een reys van twintigh duysent schreden, bevindt ghy u by Padoa, het zy langs dese stille rivier, of te lande, daer sich u een schoon voorbeeldt onder wegen, van aengename gronden, en niet min van kostelicke en heerlicke Paleysen, ver- [p. 61] toonen sal, beneffens de ontmoeting van verscheyden Dorpen, en een gedurige rije van Reysigers af en toe gaende, daer oock de plaets de Gambari is, de welcke gestelt wort tot een landtscheyding van de stadt Venetien. Padoa. De stadt Padoa leght in een groote vlackte, hebbende aen het Oosten de Zee afleggende omtrent dertigh mijlen, aen het Zuyden en het Noorden een wijde Vlackte, aen het Westen de Euganische heuvelen. {Sterckte van Padoa.} Sy heeft in den omvang seven mijlen, leggende by na in het ronde, voorsien met een driedubbele Muur soo veel Grachten, gevult door de Brenta, en alle bevaerlick; door dese Muren-grachten en een groote menighte van Bolwercken, hebben se de Venetianen gelijck als onwinbaer gemaeckt. Dit is de oudtste Stadt van geheel Italien, van Antenor (gelijck men voor seker houdt) gebouwt, welcken Antenor onder andere vluchtelingen uyt Troya sou ontkomen zijn. Haren naem heeft se van den Pado Patavium, in Italiaens Padoa. Het is ongelooflick dat dese Stadt altoos seer ge- [p. 62] trouw voor de Staet der Romeynen is geweest, en de selve met gelt en wapenen in de alderbenauwste tijden gedurighlick bygestaen heeft, waer over oock den Raedt van Romen de Padoanen in de keur van hunnen Overigheden altoos heeft willen kennen. Ten tijden van de Romeynen vermoght het vijf hondert ruyteren, maer daer na tegen hun eygen vyanden twaelf hondert krijghslieden te velde brengen. Als het Roomsche Rijck begost te vervallen, heeft Attila Padoa verwoest, ’t welck daer na van Narses herstelt, weder van de Longobarden omgekeert, en onder den Keyser Barbarossa verbrandt is. Maer onder de bestiering van sijn navolgers heeft het weder nieuwen aenwas genomen, en het rechte genot van sijn vryheydt gehadt. {Dwingelandt Ezzelino verdreven.} De Ferrarische Bassanen hebben eertijdts dese Stadt beheerscht, tot dat se door den dwingelandt Ezzelino wierden verdreven, onder de welcke de Padoanen alderhande wreedheydt hebben moeten uytstaen, gelijck als noch den Toren aen de Kerck der Augustijnen getoont wort, in de welcke de ellendige menschen gevangen, gepijnight en gedoodt wierden, ja soo dat door be- [p. 63] vel van den selven Dwingelant op eenen dagh twaelf duysent borgers van Verona omgebraght zijn geworden. {Vermakelicke lucht van Padoa.} Ter oorsaeck van de aengenaemheydt van dit gewest hebben de oude Dichters Martialis en Catullus aldaer de woonplaets der Sang-godinnen willen hebben, ja Constantinus Paleologus placht (na de getuygenis van Rhodiginus) te seggen, ’t en waer hy van heylige Mannen had hooren bevestigen dat het Paradijs of den grooten Lusthof Eden, in het Oosten was, hy sou het selve nergens plaets geven als alleen tot Padoa, soodanigh is de sachte aert des luchts aldaer. Het wordt door twee Rivieren besproeyt, doch uyt een voortkomende, het eene genaemt Bachilion, en het ander Brenta, de welcke door verscheyde lieffelicke goten de Stadt ververschen, en soo bequamelick bewateren, dat men niet beter sou konnen bedencken. Door dese gelegentheden is dese Stadt rijck in alle dingen, waer uyt het spreeckwoort ontstaet, Bologna grassa, ma Padoa la passa, Bologna is vet, maer Padoa overtreft het. Hier wordt het witste Broodt van geheel Italien gemaeckt, en alhier den Wijn geperst, die Plinius onder den [p. 64] besten van Italien stelt. {Gebouwen van Padoa.} Ghy vindt hier seven Poorten, seven steene Bruggen, en vijf wijde Marckten, beneffens menighte van schoone Gebouwen, voornamentlick die de Stadt aengaen, de welcke voor geene van geheel Italien behoeven te wijcken, ja self gelooft worden, wat’er in Italien magh gesien worden, te overtreffen; nochtans zijn se, soo wel de Borgers als de Stadts Gebouwen, nieuwelicks gebouwt. Voornamentlick het Raedtshuys, ’t welck geen schoonder in de hele Werelt had, en zijnde door ongeluck verbrandt, hebben de Venetianen het selve weêr schoonder als voorheen opgemaeckt, in ’t jaer 1420., verrijsende alsoo gelijck een Phenix uyt haren asch. Dit Gebouw is geheel met Loodt bedeckt, sonder met eenige Colommen of Sparren onderstut te zijn. Haer breedte is ses-en-tachentigh voeten, maer de lengte twee hondert en ses-en-vijftigh. {Graf van Titus Livius.} Het gene daer besiens waerdigh in is, zijn de Gebeenten van Titus Livius, dewelcke met hun doodtvat, in de muur de welcke nae het Westen staet, gesloten is, te heerlicker door sijn Beeldt na het leven gemaeckt, met dese opschrift: [p. 65 ] V. F. T. L I V I U S T. F. Q U A R T A E L H A L Y S C O N C O R D I A L I S P A T A V I S I B I E T S U I S O M N I B U S. By het welcke noch een ander voortreffelicke Beelt met sijn opschrift gevoeght wort, ter eeren van een ander voortreffelick borger, Speron Speroni genoemt, een man van een groot verstant. Op de poorten zijn vier andere Beelden te sien, van Titus Livius, Julius Paulus, Albertus een Augustijner, en Petrus Apponius. Het Raedthuys gesien hebbende, moet men sich vervoegen na de voortreffelicke Hooge School, de welcke aldaer in edele Konsten en Wetenschappen bloeyt, met een groot getal van Leerlingen, soo van uytlanders als Italianen. Daer is oock een treffelicke Schouwplaets van hout, voor de Ontleders; beneffens een groot getal Scholen en Broederschappen tot negen toe, tot onderhoudt van de arme Scholieren. [p. 66] {Gebouw van Padoa.} De gelegentheyt maeckt dat Padoa, de Stadt van alle uren of tijden magh genoemt worden: want de Galderyen die men door alle straten siet, benemen alle overlast van den Winter of onweer, als oock de overtollige hitte van de Son. De nieuwsgierigen sullen sich hebben te begeven, na dat se de Hooftkerck sullen besien hebben, na het Huys van den Patriarch, en dat van Rhamnisia, en der Bassanen, daer veel oude Griecksche en Latijnsche schriften gevonden worden, en voornamentlick die vermaerde Triclinium Patavinum, of Kamer van Padoa, daer dien grooten marmeren Hercules te sien is, door de handt van Bartholomeus Ammanati uytgewrocht. Daer na volgen de Huysen van de Foscari, daer men, behalven een voortreffelick en by na Konincklick Gebouw, en çierlicke Hoven, siet, die voetstappen van die oude treffelicke Schouwburgh, met haer Muren en overwulfselen, alles van sware vierkante steenen gebouwt. Oock is het Paleys van den Bisschop besiens waerdigh, beneffens de Huysingen van Vincentio Sonica, Canonick van de Hooftkerck: ’t welck een Grotta heeft, dat een yeder door het aensien doet ver- [p. 67] wonderen, boven met Schelpen, Mosch, Coralen, en andere çierlicke zee gewassen verçiert, uyt de welcke hier en daer door verborgen pijpen, springende wateren te voorschijn komen. De wanden van de Grotta zijn met vier Spiegels voorsien, de voorstaende persoonen natuurlick uytdruckende, met een soete verscheydentheyt. Voeght hier by de Marmeren vloer, door de welcke verscheyden pijpen komen dringen, die het water hoogh in de lucht opwerpen. Onder alle zijn tot Padoa de lichamen van Henricus de Vierde, Koninck van Padoa, en Berta sijn Huysvrouw, de welcke de Kercke met veel voortreffelicke geschencken verrijckt heeft. De Kerck van Sant Antonio van Lissabon, gaet alle heylige plaetsen te boven, geheel met loodt overdeckt. Hier binnen siet men de Kapelle van Sant Antonio, alles met sijn Colomnen, uyt schoonen Marmer opgebouwt, en met uytstekende konst volvoert, en hier en daer met de wonderheden van desen Heyligh verçiert. Tot den Altaer klimt men met eenige trappen op, de welcke negen kopere Beelden vertoont. Dese Kapelle is met een kon- [p. 68] stigh gewulfsel bedeckt. Den Hoogen Altaer, aen de welcke thien duysent kroonen te koste zijn gehangen, wort besloten met een Choor van uytgesneden hout. Op den Altaer van Albast staet den gouden Kandelaer, konstigh gewrocht. Buyten aen den wandt van het Choor zijn twaelf treffelicke Tafels van koper ingesloten, behelsende verscheyde geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament. Wat sullen wy veel seggen van de menighte van Silvere Vaten, vol van overblijfselen der Heyligen, Heylige Kleederen van Goudt en Silver, Kruycen, en thien Beelden, al van Silver, sesthien Kelcken, vijftigh andere Vaten, en ontallicke andere rijckdommen. Onder de welcke uytmunt een Schip met al haer tuygh voorsien, als oock de gedaente van de stadt Padoa, kostelick van gegoten werck gemaeckt. Indien yemant sich in schoone Schilderyen vermaeckt, daer siet hy voor het Kapelleken van Sant Felix, die Roomsch Paus geweest is, alwaer sijn lichaem begraven leydt, een stuck door de handt van den doorluchtigen Giotti, soo heerlick, dat men met recht twijffelen magh, of’er oyt yets heerlicker sou konnen [p. 69] gevonden worden, ten insicht van de tijdt. Aldaer siet men oock het Graf van Fulgose en Trombetta, als oock op het Kerckhof dat treffelick Beeldt te paerde van Gattamelata, Overste van het heyr der Venetianen, aldaer door den Raedt van Venetien opgerecht. De naeste aen dese Kerck is die van de heylige Justina, die mede wel waert is te besien, als zijnde van grootte en gebouw voortreffelick. Men seght dat den Tempel van Juno op de selve plaets sou geweest zijn, alwaer men oock, (gelijck de Geleerde seggen) eertijdts de Voorstevens der Schepen, den roof der Griecken door den Scheeps-strijdt overwonnen, en uyt Salentinen verdreven, door Aemilus den Borgemeester geoffert, beneffens de Beenderen van Titus Livius, sou gevonden hebben. Men siet oock aldaer een voortreffelick Klooster van de Benedictiner Monnicken, ’t welck voor geen ander te wijcken heeft, soo in gelegentheydt als Godtsdienst en inkomen, want het heeft duysent treden in den omganck, en hondert duysent kroonen inkomen. De Kercke van de Predickheeren is oock een voortreffelick Gebouw, [p. 70] welck den naem van den heyligen Augustiijn draeght, en seer geëert wort ter oorsaeck van het Gebeente van den heyligen Jacob, Patroon en voorsorgh van de Stadt. Aldaer rust oock Thomas Peregrinus, een voortreffelick Over-natuur-kundige, beneffens veel andere uytsteeckende Mannen. {Treffelicke Mannen tot Padoa geboren.} Van de Ouden zijnder veel geweest die dese Stadt met hun geboorte verheerlickt hebben, gelijck als Titus Livius, Asconius, Paedianus Redenaer, Aruntius Sella, Valerius Flaccus, en Volusius Rijmers of Poëten; Paulus, een Raedtsman van den Keyser Alexander Severus; Petrus Apponus, Franc Zabarella, Kardinael, en duysent andere meer. En behalven dese zijnder noch hedige Mannen, die hier hun opkomst van her getrocken hebben. De Vrouwen van Padoa zijn van sulck een kuysheyt en eerbaerheyt altoos geweest, dat’er een gemeen spreeckwoort van geworden is. Gelijck oock Martialis seght, Tu quoque nequitias nostri, lususque libelli Uda puella leges, sis Patavina licet. Dat is: Het boert van ons geschrift en gaet ons noyt soo hoogh, [p. 71 ] Dat het sich schaemt al was ’t voor Padoanen oogh. Tusschen de Kercken van Sant Antonio en Justina, is een Hof der Medicijnen of Genees-meesters, voorsien met een wonderlicke seldtsame veelheyt van alderhande Kruyden, welckers Wetten men in Marmer geschreven, soodanigh vindt, boven de eerste poort: I. Portam hanc decumanam ne pulsato,* ante diem Marci Euangelistae, ante horam 22. II. Per decumanam ingressus extra decumanam ne declinatio. III. In Viridario scapum ne confringite neve floren decerpito, ne semen, fructumve sustollito, radicem ne effodito. IV. Stirpem pusillam succrescentemque ne attrectato, neve Areolam conculcato, transilitove. V. Viridarii injuria ne afficiuntor. VI. Nihil invito praefecto attentato. VII. Qui secus faxit aere, carcere, exilio multator. Dat is : I. Aen dese groote Poort sal niemant kloppen voor Sinte Marcus dagh, noch de twee-en-twintighste uur van den dagh. [p. 72] II. Door dese groote Poort ingaende, slaet van de selve niet ter zijden af. III. Past in den Hof geen Stijlen noch Knoppen te breecken, noch Blommen te plucken, noch Zaedt, noch Vrucht te nemen, noch Wortels uyt te graven. IV. Raeckt geen kleyne Spruytjens noch uytschietseltjes aen, noch betrapt geene Bedden, noch springt daer over. V. Verongelijckt den Hof niet. VI. Bestaet niets tegen wil van den Opsiender. VII. Die anders doet sal in de beurs met gevangenis, en banissement gestraft worden. Niet ver van Padoa na Venetien toe, is het Slot van Plebifaccio, daer het Dorp genoemt Da Polvere, na by is, in het welcke een geslacht van Hanen en Hinnen is, soo groot van lichaem, dat het Kranen schijnen te zijn, maer (het geen te verwonderen is) indien se na elders gevoert worden, verliesen se met’er tijdt hun aert en gestalte. Aen het Westen leggen de heuvelen, de welcke met een Griecksche naem Euganei, dat is Edel, genoemt worden. En in der waerheyt sy vloeyen over van alle wellust. Voor de rest hebben [p. 73] sy den name van de Euganei, die deselve alder eerst bewoont hebben. Vijf mijlen buyten Padoa is de plaets genoemt Apano, daer den wijdtberoemden Petrus Aponensis voornaem Geneesmeester, geboren is. Dese plaets is vermaert ter oorsaeck van de Baden, hebbende aen de slincker zijde Alla Biaja een schoon rijck Klooster, leggende in een aengename vlackte. Wat hooger is de Madonna de Mont’ Ortono, een treffelick Klooster, verselt met menighten van schoone Paleysen. Hier omtrent is oock het Klooster van Sant Daniel, gelegen op eenen hoogen bergh, daer de Beeltenis van de Maget Maria in soude zijn, van Sant Lucas geschildert. Hier omtrent is oock de plaets daer men de beste Viperen of Adderen vangt, van de welcke den Theriaca gemaeckt wort. {Geboorteplaets van Petrarcha.} En aen de slincker zijde aen het hangen van den heuvel is Arqua, het Dorp van dien uytsteeckenden Françisco Petrarcha, alwaer voor de Kerckdeur terstont sijn Graf gesien wordt, gelijck mede sijn Woning, de welcke tamelick groot is. Het Graf is van rooden Marmelsteen, en steunende op soodanige pylaren. Oock siet men daer sijn Boeckery, [p. 74] of de plaets daer van, beneffens eenige slechte Stoelen. In geen gewest heeft men soeter lucht als op dese heuvelen, daer oock seer treffelicken Wijn wast. Twee mijlen van Arqua is het Konincklick (gelijck men het noemen magh) Paleys dat men Kataya noemt, staende op een heuvel gebouwt, ’t welck altoos gelegentheyt heeft van Vogel- of Beeste-jaght. In de vlackte daer de Rivier loopt, sult ghy een Dorp vinden, genoemt Batalea. Van daer reyst men een wegh van seven mijlen nae Aste, een oude stadt, daer de Vorsten van Asti hun oorspronck her reeckenen, welckers Paleys in een Kerck van de Preeckheeren aldaer verandert is. Het Stedeken self is overvloedigh in alle dingen, voornamentlick in goeden Wijn. Hier beklimt ghy den Monte di Vanda, daer een Klooster op staet, van welcken bergh ghy geheel Romania kondt oversien, Friuli, de kusten van Venetien, beyde Marco d’Anconas, self de bergen van Dalmatien en Croatia. Neemt dan een reys van thien mijlen aen, en besiet Montagnano, een plaets die in heerlickheyt en rijckdom met Asti strijdt, in wiens landen een ongelooffelicke menighte van Kennip [p. 75] wast. Indien ghy na het Zuyden buyten Padoa gaet, door de Porta Santa Croce na Ferraren, vint ghy oock Rhodigno, ’t welck den naem van een Stadt draeght, zijnde het selve van den Vorst van Padoa vereert, staende twee duysent en vijf hondert schreden van Padoa, en achthien hondert van Ferrara. Vincenza.Dese Stadt is drie hondert en vier-en-twintigh jaren voor Christus geboorte gebouwt, staende veertigh duysent schreden van de Zee, aen de voet van den bergh Bericus, de welcke getelt wort onder de Euganische heuvelen. {Bouwers van Vincenza.} Sy is eerst van Euganei gebouwt, van de Heneten bewoont, en van de Gallis Senonibus, onder het beleyt van Brenno vermeerdert. Met de Voorsteden begrijpt se in den omvang vier mijlen, hebbende de gedaente van een Scorpioen, als die veel meer heeft in de lengte als in de breedte, naer het Oosten toe sich met twee armen krommende, de eene ter slincker hant, daer men naer Padoa, de ander daer men na den Bergh gaet. In het midden vergadert se sich gelijck als in een buyck, [p. 76] maer na het Westen vermindert se gelijck tot een staert. De Vlackte met den Bergh, en den Bergh met de Vlackte, zijn in sulcker voegen vereenight, dat het een den ander noch verhindert, noch vermaeck beneemt, en indien een gedeelte van den Bergh met een Wal omçingelt wierdt, de Stadt van Venetien sou geen seeckerder noch vaster plaets in sijn gebiedt hebben. Met twee muren omringt zijnde, beneffens verscheyden torens en sterckten, wiert se voor desen voor een seer stercke plaets gehouden, maer tegenwoordigh, nu de oorloghs listen vaster tegenstandt vereyschen, sou se van geen grooten tegenweer konnen zijn. Sy heeft acht Poorten in het ronde, om die voor by te gaen, die se van binnen heeft gehadt. Sy wordt door twee schoone en breede Rivieren besproeyt, als door een gedeelte van de Brenta of Bachilione, en de Recone, de welcke een groot getal van Molens omvoeren, en de Borgers grooten dienst doen, in het uytvoeren en inbrengen van de Koopmanschappen, zijnde vorders beleydt met seven steene Bruggen, onder de welcke een de voornaemste, van een treffelick gebouw, en twee [p. 77] door oudtheydt aensienelick zijn. De Stadt wort in vijfthien gedeelten afgescheyden. Sy heeft vier Vleesch-hallen, ses Marckt-plaetsen, de Koren, de Moes, de Ossen,en de Vischmarckt, beneffens de plaets van des Bisschops Paleys, en die van de Edelen, de welcke de uytsteeckenste is, daer oock het Raedthuys op gebouwt is, zijnde met Loodt bedeckt, en met Trappen en schoone Beelden verçiert, sonder eenigh steunsel van Colomnen. Den Toren te verwonderlicker door sijn smalle hooghten, de Marmeren Colomne, de Banck van leening, geven geen kleyn çieraet aen dese plaets, beneffens verscheyden heerlicke Paleysen, gelijck dat van den Graef Leonardo Valmerano, in het welcke eertijdts Maria, huysvrouw van den Keyser Maximiliaen de Tweede, de Moeder van Rudolphus de Tweede, en Dochter van Carolus de Vijfde, geherberght heeft, al hoe wel der wel grooter waren, en die in statelickheydt van gebouw het selve overtreften. Eertijdts is ’er tusschen de Voorstadt en de rivier Recone, niet verre van het Huys van de Gualden, een Schouwplaets geweest, daer men voor Pipinus, Koninck van [p. 78] Vranckrijck, en Desiderius, Koninck der Longobarden, opentlick gespeelt heeft. Niet ver van daer heeft het Keyserlicke Paleys gestaen, daer den Keyser Honorius eertijdts Wetten gegeven heeft. Het Paleys van den Bisschop is niet minder in schoonheyt als in waerdigheyt. {Godtshuysen tot Vincenza.} Het vertoonen sich hier veel Torens, twee rijcke Gasthuysen, twaelf Nonnen Kloosters, seventhien Monnicken Kloosters, drie van andere Priesters, vijfthien Parochien, ses Gebedehuysen beneffens andere Godtshuysen, onder de welcke mede den bergh der Barmhertigheydt, ’t welck een besit heeft van meer als hondert duysent kroonen. De Groote Kerck is met allen heerlick, en door veel nablijfsels der Heyligen veel besocht, en heeft daer en boven een inkomen van twaelf duysent goude kronen ’s jaerlicks. In het Klooster van de Dominicaner Monnicken vertoont men u den Doornen kroon van onsen Heer Christus, die voor heen den heyligen Lodowijck, Koninck van Vranckrijck, in het jaer 1259 tot Parijs Broeder Bartholomeus ex Brigantys, Bisschop van Vincenza, sou vereert hebben; die het selve, beneffens een Pur- [p. 79] peren Mantel met Goude doppen verçiert, voor heen des Konincks gewaet, tot Vincenza sou gebraght hebben. Men siet als noch tot Vincenza een voortreffelicke Schouwplaets, van de Academicis Olympicis voor lange gebouwt, in welcks veerthien trappen over de drie duysent menschen gemackelick konnen sitten, ’t welck noch onvolmaeckt is; even wel is in het selve voor desen den braven Gulielmus Gonzaga, Hertogh van Mantua, door een openbare lof-reden, van Antonio Maria Angebello Academico, een voorname Redenaer van onsen tijdt, onthaelt geweest. De lucht vorders van dit gewest is seer matigh, en het aerdtrijck met allen vruchtbaer, en boven alle ambachten, is de Wolhandel hier seer groot, oock geven de Sywormen, de welcke sich geern in dese lucht erneren, een groote menighte Sijde alhier uyt, en dat is soo grooter maght, dat die van Vincenza, indien niet uytsteeckender zijn, ten minsten met eenige Stadt van Italien hier in mogen kanten. Door alle welcke gelegentheydt den Paus Paulus de Derde, alhier oock sijn groote Kerckelicke Vergadering heeft willen houden.[p. 80] Door veel waerteeckenen bevindt men dese Stadt, onder het gebiedt der Romeynen gestaen te hebben. Somwijlen heeft dese plaets haer vryheydt verkregen hebbende, sich en haer onderdanen self bestiert, gelijck andere omleggende Steden, de welcke met die van Verona en Milanen den Keyser Barbarossa den oorlogh hebben aengedaen, en uyt Italien gedreven, behalven andere dingen meer, door die van Vincenza aengevangen. {Vincenza door Attila verwoest.} Eyndelick heeft Attila, Koninck der Hunnen, dese Stadt onder anderen mede verwoest, waer door veel van des selfs inwoonders na de poelen der Venetianen hun toevlucht genomen hebben. In het jaer 1404. hebben se met eenige Switsersche Cantons geweygert aen te spannen, al hoe wel se seer versocht wierden, maer hebben sich in tegendeel van self aen de Venetianen overgegeven. Men heeft binnen dese Stadt dertigh duysent menschen getelt. Sy heeft twee hondert Edele huysen, die te samen sesthien hondert menschen hebben uytgemaeckt. Men telt hier drie Broederschappen of Collegien van de Physici of Natuurkundigen en Rechtsgeleerden. Hier is een Raedt van tachentigh mannen, [p. 81] de welcke driemael des jaers vergadert wort om de Overigheyt te verkiesen, de thien Mannen worden uyt de Heeren kinderen gekoren, daer beneffens twaelf Borgemeesters, van de welcke geen Appel en valt, self omtrent alle hals-saecken, ’t welck geen andere vrye Stadt in Italien is toegelaten. Dese Stadt heeft twee Vicaryen, waer henen sommige uyt de Overigheyt gesonden worden om recht te doen. In dese Stadt zijn verscheyden Rechters, voornamentlick een, aen de welcke alle Appellen geschieden. Den Schout, Stadtvooght, en Camerario, wordt hen van de Stadt in Venetien gestelt, den welcken sy getrouwelick gehoorsamen. Buyten de poort de welcke na Verona leydt, is aen de rechter handt den Hof van Leonardo, Graef van Valmarana, heerlick verçiert met sijn Vijvers, Doolhoven, en alderhande inlandtsche en uytlandtsche Boomen en Vruchten; in voegen de selve door hun verscheydentheydt en aengenaemheyt, een bysonder genoegen in de aenschouwers verwecken. Niet ver van daer is de Campo Martio, met de Rivier omringt, daer sich de Jeught gemeenlick [p. 82] in alderhande oeffening des lichaems plagh te oeffenen. Alhier wort alle jaren Marckt gehouden. De poort na het geberght uytgaende, sult ghy sien seer aengename heuvelen, en in het begin van der selver opganck den treffelicken Boogh, de welcke aldaer Jacomo Bragadino Stadtvooght, gebouwt heeft, daer Françisco Benardino Saraceno, een voortreffelick Borger van Vincenza, de schoone trappen by gegeven heeft: als oock de wegh tot aen de Kerck van Santa Maria, staende op het geberghte, met steenen beleyt, waer henen men langs een wegh van omtrent duysent schreden opgaet. Het Landtschap van Vincenza.Op den wegh na Padoa vint men omtrent drie duysent schreden buyten de Stadt het Paleys Capinia genoemt, voor eenigh Vorst waerdigh te bewonen, voor henen van de Abidosij, en daer na van een Edelman van het Huys der Bragadinen beseten. {Lusthuys der Scaligers.} Noch drie mijlen voort reysende, vint men aen de rechter handt op een berghsken Mons Gaudia, eertijdts het Lusthuys van de Scali- [p. 83] gers, en daer na de Contarenen. Aen de andere zijde van den wegh is noch een ander Paleys, voor een van de Contarenen te sien, ’t welck in alle deelen heerlick en voortreffelick gebouwt is, in voegen daer niets in noch aen is dat geen verwondering verdient. Gaende voorts aen de andere zijde de poort uyt, de welcke na het Oosten siet, vint men naer vijfthien mijlen het Edele stedeken Cittadella, en niet ver van daer naerder aen het geberght, Castro Franco en Bassan, Steden de welcke hun eygen recht genieten. Om voorts een menighte van Dorpen en plaetsen, en andere dingen van weynigh belang, niet aen te roeren, sullen wy ons alleenigh genoegen met het noemen van het dorp Custoza, in voorgaende tijden met een sterck Kasteel voorsien. {De Grotta il Cubalo.} Alhier is een Grotta, genoemt il Cubalo, ten deelen een wonderwerck van de natuur, ten deelen van menschelicke arbeyt. Het is een geweldigh groot gevaerte, ’t welck eenen geheelen bergh uytholt, daer men in gaet door een engen mont, ten insicht van de grootte des hols. Als men een stuck weeghs daer in komt, ontmoet men terstondt dichte duysternissen; maer tot in het midden [p. 84] gekomen zijnde, is het soo doncker, dat soo ten insicht van de selve, als de verwarde doorgangen, ’t en waer men van goet licht voorsien was, (’t welck even wel menighmael uytgebluscht, en met vyerslagen weder aengesteecken wort) het yemandt onmooghlick sou zijn weder daer uyt te geraecken. Het steunt op meer als duysent geweldige Pylaren, ten deelen door menschen handen bearbeyt, de welcke door geen tijden schijnen te konnen vernietight worden. Boven is het gelijck een verwulfte, met verscheyde vertrecken, in de harde rotzsteenen self met hamers en beytels gehouwen. In de voorgaende tijden, wanneer het Landt door den gedurigen oorlogh benaeuwt wiert, plagh sich hier een groote menighte van inwoonderen, om het woeden der Barbaren te ontvlieden, heen te begeven. Men vint hier verscheyden Fonteyn-aderen, de welcke alles wat ’er ingedompelt wort, in steen veranderen, maer even wel (op dat het wonder te grooter zy) worden ’er Visschen in gevonden. De lengte van dese woeste plaets is omtrent seven duysent schreden, gelijck men bequamelick van de plaets daer het begint en [p. 85] eyndight, afmeten kan. {Vreemde Windholen.} Beneden in het Dorp zijn eenige holen die se Aeolia noemen, door de welcke men de Winden soo als men begeert, in de kamers laet, en weder uyt keert, ’t welck het eenige is dat in Italien van diergelijcken te sien is. Ja de koude van dese Winden is soodanigh, dat het self in het heetste van de Hontsdagen, aldaer in het bitterste van den Winter schijnt te zijn. In de gewesten van Vincenza gelooft men dat wel hondert en dertigh duysent menschen sich onthouden, de welcke dagelicks de Stadt besoecken, en aldaer hunnen handel drijven, in voegen alle noodtdruft aldaer beter als elders te bekomen is. Dese gewesten zijn verçiert met bloeyende Steden, volckrijcke Dorpen, en Vlecken als Steden gebouwt, te samen het getal van twee hondert en twee-en-twintigh uytmaeckende. Het heeft veerthien Rivieren, ten deelen groot en ten deelen kleyn, door hunne stroomen verscheyden Molens, Zagen en diergelijcke werck-middelen, omdrijvende. Boven dat komender noch negen geweldige Water-vallen van het geberght. Het heeft vijf Meyren, in de welcke men alderhande slach van [p. 86] Visschen vint, beneffens groote menighte van Kreeften. Het vloeyt oock over van Vleesch, ’t welck seer aengenaem is, als het gene het geberghte geweydt is, beneffens menighte van Wilt en Gevogelt. Men vint ’er oock den Hasel-hoen, beneffens den Bergh-haen, met drie spieren in den borst, die anders nergens als in Sarmatia gevonden wort. De Ackers zijn bysonder vruchtbaer in Koren-gewas en andere Moeskruyden, voornamentlick aen die plaetsen de welcke naer het Zuyden toe leggen. Wat sal men veel seggen van het groot en kleyne Vee, daer menighte van Boter en Kaes van voortkomt, beneffens Wol en andere noodtsaeckelickheden, oock van de Bye en Sywormen, en de brave slach van Paerden dat hier gequeeckt wort. {Vrugtbaerheydt van de gewesten van Vincenza.} Den Oly valt hier oock overvloedigh, gelijck oock alderhande andere Boomvruchten, waer door men gemeenlick seght, dat Vincenza den Hof en Boomgaert van Venetien is. Wat de Wijn belangt, daer van heeft men self het spreeckwoort, waer in de selve boven alle Wijnen van Italien geroemt wort, en behalven de overvloet, vermaeckt oock niet minder de verscheydentheyt [p. 87] der selver, na de verscheydentheyt der Landen. By dese gaven voeght het noch de warme, als oock de Sulpherachtige Baden, door de welcke vele siecken genesen worden. Gelijck oock daer toe dienen de menighte van heylsame Kruyderen, die hier en daer uyt der aerden spruyten. De Bergen de welcke nae Trenten leggen, hebben oock hunne Silver-mijnen en Meulensteenen, behalven andere Metalen, en kostelicke steenen om te bouwen, en verscheyden vreemde soorten van Aerden, voornamentlick die witte, de welcke by de Betiel-backers wel bekent is.Het ontbreeckt dese Stadt dan aen geen vruchtbare Velden, warme en wijndragende Heuvelen, koude Bergen, beschauwde Daken, aengename Fonteynen, Visch-rijcke Meyren, vloeyende Rivieren, wijdt-gestreckte Bosschen, vruchtbare Waranden, soo tot gebruyck der oogen, als stoffe om te branden. Kortelick, het is hier alles daer de milde nature den ondanckbaren mensch mede begiftigen, en van overtollige weldaden overtuygen kan; in voegen het onseker is, of hier den Wijn godt* Bacchus, of Ceres het hooghste [p. 88] gesagh heeft, altoos Venus wacht sich wel van de koude, door dese twee te naeuw gekoestert en gestooft zijnde. Het gantsche Landtschap begrijpt in de breedte vijf-en-twintigh Italiaensche mijlen, eyndigende aen de Oostzijde met de landtpalen van de Padoanen, en die van Bassan, en aen het Weste met de landtstreeck van Verona. Maer in de lengte heeft het seventigh mijlen, het heeft aen het Noorden het hooge Geberghte, dat Italien van Duytschlandt scheydt, aen het Zuyden de Euganische Bergen, en aen het Oosten aengename Vlackten en Dalen. En dit sal genoegh zijn van Vincenza. Verona. Verona een voortreffelicke Stadt, heeft haer oorspronck van de Hetruscen genomen, zijnde een van de twaelf Steden, die aen dees zijde van het Appennijnsche geberghte, onder hun gebiedt hebben gestaen, en de selve eyndelick verdreven zijnde, is van de Caenomanische Gauloisen vermeerdert geworden. Het heeft sijn naem van een van de vermaertste geslachten der Hetruscen. Daer het sich alderdichts aen [p. 89] de heuvelen streckt, heeft het een vierhoeckige gedaente, alleenigh aen een eynde sich een weynigh te samen treckende. Het heeft in den ommeganck seven duysent schreden of Italiaensche mijlen, behalven de Voorsteden die van alle kanten meer als duysent schreden uytbrengen. Ten tijde van Octavius Augustus is dese Stadt veel grooter geweest; in voegen men aldaer (gelijck sommige bevestigen) vijftigh duysent krijghslieden heeft konnen werven: ’t welck geenzins te verwonderen is, indien het anders waerachtigh is dat Tacitus seght, Hostilia (’t welck dertigh mijlen daer van daen is) des selfs Voorstadt geweest te zijn, in voegen de selve lichtelick twee hondert duysent koppen sal in sich begrepen hebben. {Oude grootheydt van Verona.} Martialis om die oorsaeck, noemt se het Groote Verona, en Strabo het Seer groote Verona. Dese Stadt is van nature sterck, maer door de konst noch veel sterker, ten insicht van de nieuwe werken, waer door de Venetianen hebben gepooght de selve Stadt onwinbaer te maecken, ter oorsaeck van de geweldige Wallen, dicke Muren, Torens, Bolwercken, diepe Grachten, door de rivier l’Adice gevult, [p. 90] en de menighte van grof Geschut. Het heeft een Slot in de Vlackte dicht by de Rivier, maer behalven dese noch twee anderen op een Bergh, het een van Sant Felix, het ander (’t welck het laetste gemaeckt is) van Sant Angelo. Het heeft vijf Poorten, soo door konst als kost uytsteekende, en met Marmeren Colomnen beset. Binnen siet men ontallicke dingen, de welcke bewijs geven van een statelicke aensienelickheydt, en een aensienelicke oudtheydt, gelijck onder anderen de nablijfsels van de geweldige Schouwplaets, dat onder het slot van Sant Peter, met een geheele poort van een uytganck, als noch gesien wordt, als oock de plaets van het Scheeps-gevecht, ’t welck sou geweest hebben daer tegenwoordigh de Hoven der Dominicanen zijn. {Groote Schouplaets tot Veronen.} Gaende na de Ossenmarckt siet men oock aldaer het geweldigh stuck van die ronde Schouwplaets, van vierkanten steen eertijdts opgebouwt, ’t welck de borgers l’Arena noemen. Wiens buytenste deel met vier schoone lijsten omringt wordt, en met soo veel rijen Colomnen, Bogen, en Veynsters, te samen klimmende tot een ge- [p. 91] weldige hooghten, gelijck uyt het overige dat de Barbaren daer gelaten hebben, genoeghsaem af te meten is, alsoo men uyt de klaeuw den Leeuw kent: want yeder ry van buyten sou twee-en-seventigh Poorten, ofte Bogen, en soo veel Colomnen gehadt, en de derde ry, zijnde van Corinthisch werck, met hondert en vier-en-veertigh groote Beelden, tusschen de Bogen en Colomnen, verçiert geweest hebben. Binnen gekomen zijnde sult ghy u verwonderen over het drie dubbelde gewelf en de vreemde verwerring der wegen en trappen, waer langs het volck plagh nae de hooger Galderyen te klimmen, of tot de sitplaetsen van het onderste hol af te dalen, sonder yemant te verhinderen, komende in het midden van het Arena of het Zandt, sult ghy daer sien een geweldige ruymte van twee-en-twintigh roeyen breedt, en negen-en-dertigh roeyen in de lengte ovaels gewijs, rondtsom met twee-en-veertigh rijen van sitplaetsen omringt, en na malkander opklimmende, gelijck een afhangend dack, ’t welck sulck een geweldige grootte uytmaeckt, dat ’er in de selven omvang over de twee duysent en drie hondert [p. 92] menschen gemackelicken kost sitten. De Barbaren hebben, om dese steenen, voor desen het binnenste gedeelte van dese Schouwplaets berooft, maer de Edellieden van Veronen hebben de selve op hun eygen kosten met nieuwen Marmer wederom bekleedt, en alsoo herstelt, onderhoudende op hun Feestdagen aldaer hun gewoonlicke Ridderlicke tijdtkortingen. Doch wie den eersten Bouwer van dit geweldigh gevaerte is, wort by geen van de oude Schrijvers gevonden. Torello Sacaina van Veronen, een uytsteeckend geleert man, meent door eenige teeckenen te konnen goedt maecken, het selve wel eer, gelijck oock de gemeene Schouwplaets, door Augustus Caesar gebouwt te sijn geweest. Want het blijckt, na de getuygenis van Suetonius, de selve door Italien, verscheyde Colonien en Borgeryen of verandert, of op veelderhande wijsen geholpen en gebetert te hebben. Dit Schijnen (gelijck Torello seght) verscheyden andere Jaergeschriften te bevestigen in de welcke men leest dat de ronde Schouwplaets, l’Arena genaemt, in het negen-en-dertighste jaer van het Rijck van Octavianus Augustus gebouwt is. Doch wy [p. 93] laten hier van een yeder sijn oordeel vry; het is genoegh te seggen dat de uytsteeckende heerlicken nettigheydt van dit werck genoeghsaem uytwijst, het selve, tot een heerlicke naem van dat machtigh Rijck, in de bloeyenste staet gebouwt te zijn. Niet ver van daer plaghten sich de Scherm-meesters in de handeling der wapenen te oeffenen, gelijck oock de gedenckteeckenen der Zegebogen de gedachtenis van de overwinning der Cimbren, door Cornelius Marius, in de landen van Verona, noch bewaren. {Via Aemilia.} Hier gelooft men dat de Via Aemilia sou geweest zijn, de welcke na Ariminum, nu Rimini, Placentium, Verona en Aquileja sou geleyt hebben, daer men als noch een Marmeren Boogh, Janus (wiens Tempel op een heuvel als noch sijn nablijfselen vertoont) toegewijdt kan sien. Men siet oock tot Verona wonderlicke nablijfsels van heerlicke Baden, Tempelen, en kostelicke Paleysen, Water-loopen, Colomnen, Beelden, en diergelijcke gedenckteeckenen van een aensienelicke en heerlicke oudtheydt, en nablijfsels van de verwoesting der Barbarische Hunnen. Met Stadts als andere Paleysen is dese [p. 94] plaets ten alderheerlickste verçiert, onder de welcke het Raedthuys, een vierkantigh gebouw, met vier Salen en een vierkantige plaets, beneffens soo een groote Vergaderplaets, dat het in alles een treffelick Paleys vertoont. {Treffelicke Mannen van Verona.} Alhier siet men onder den blaeuwen hemel de Beelden van Cornelius Nepos, Aemilius Macer, oude Poëten, en den Natuurschrijver Plinius, beneffens den Keurmeester Vitruvius, van schoonen Marmer gemaeckt, gelijck oock het heerlick beeldt van den voortreffelicken Geneesmeester Hieronymus Fracastorius, het welcke al te samen Veronenseren zijn. Twee Paleysen der voorsittende Heeren worden onder anderen het aldermeest gepresen, als dat van de Canossi, en de Revilaqui, daer op die van de Mezari, Justi, Megliori, Rodolphi en andere volgen. Het heeft een schoonen en seer hoogen Klocketoren. De Vergaderplaets van de Kooplieden is doorgaens vol. Se heeft oock een Campo Martio, daer sich de Jeught doorgaens in het worstelen, en het Krijghsvolck in de wapenen oeffent. Men siet ’er oock verscheyden Marckten, voorsien met alderhande Koopmanschappen en Waren, als oock twee [p. 95] bysondere, waer van de een voor de Kooplieden, de ander voor den Adel is. Op die van de Kooplieden staet een seer oudt Beeldt, vertoonende de Stadt Veronen, aen wiens voet een Konincklicke Kroon leght. De rivier l’Adice wort van Virgilius de vermaeckelickste Athesis genoemt, komende uyt het Alpische geberghte gevloeyt, gevende daer het de vlackten van het geberghte deelt, een seer aengenaem aensien, besproeyende door sijn gekronckelden en gebogen loop dese lustige Stadt. Uyt Duytschlandt en Venetien worden hier langs dese Rivier verscheyde Waren en Koopmanschappen gebraght. Het heeft menighte van Meulens, soo buyten als binnen de Stadt, tot gewelt van de inwoonders. De Rivier is beleyt met vier Bruggen, sommige door konst, sommige door oudtheyt ten alderhooghsten aensienelick, voornamentlick is die Brugh, de welcke in het Slot is, van een verwonderlicke aensienelickheyt, in voegen men gelooft in geheel Europa geen bequamer noch konstiger gevonden te worden. Men vindt hier overvloedt van Eetwaren, ja meer als men wel gelooven sou. De Vruchten zijn alle [p. 96] van een aengename smaeck, gelijck oock de Visschen, die hier van alderhande soort overvloedigh vallen. Het Vleesch, ter oorsaeck van de schaduwachtige kruydige daecken, heeft oock een aengename en lieffelicke smaeck; gelijck oock de Wijn, de welcke hier omtrent wast, geen van de slechtsten, maer wel van de alder begeertsten is. De lucht is heel soet, suyver en misschien al te dun. {Groote Wolhandel tot Verona.} In dese stadt bloeyt bovenal den Sy- en den Wol-handel, in voegen daer alleen over de twintigh duysent menschen van leven, die daer van alle kanten om het selve werck te samen vloeyen. De Hetruscen, Euganei, Henneti, Gallen en Romeynen, hebben eertijdts over Verona geheerscht, gelijck oock de Veronenseren verscheyde Overigheydts ampten bedient hebben. Heden ten dage wordt dese Stadt geregeert door Borgemeesteren, Wijsen, de twaelf Mannen, de Viertighen en Hondert-en-twintigen, beneffens den Oversten van het Koopmans huys. Het Roomsche gebiedt komende met ’er tijdt te vervallen, heeft het selve de tyranny van sommige Barbaren moeten uytstaen, en de selve door de Ostro- [p. 97] gothen weder verdreven, en dese wederom van de Longobarden verjaeght zijnde (die het selve twee hondert jaren bestiert hebben, namentlick tot aen de nakomelingen van Carolus de Groote, als Pipijn, Berengarius, en anderen, die aldaer hun Stoel oprechten, gelijck Albinus hen was voorgegaen) is het gebiedt over gebraght. {Oude en nieuwe Regeering van Verona.} Onder de Regeering van den Keyser Ottho de Eerste, is se wederom vry geweest, maer daer na door oproer, de dwingelandy der Ezzelijnen en Scaligers, die twee hondert jaren in de selve Stadt geheerscht hebben, geweert zijnde, heeft sich dese Stadt van self onder het gebiedt van de Venetianen begeven. De grootste Kerck is een heerlick en treftigh gebouw, met veel goudts en silvers verçiert, hebbende oock een treftige Broederschap van Canonicken, die voornamentlick over Kerckelicke, en eenighsins mede over Wereltlicke saecken te bestieren hebben. Den Kerck van de heylige Anastasia, daer de Predickheeren hun verblijf hebben, is oock uytsteekende in schoonheydt, ’t welck seer door de Marmeren Beelden van Janus Fregose, Hertogh van Genua, als oock de Ka- [p. 98] pelle door hem opgebouwt, verçiert wort. Het soude te lang vallen al de Kercken, Gebedehuysen, Broederschappen, Kloosters, Gasthuysen, en andere gemeene Godts- en Stadts-huysen aen te roeren, door de welcke men de sorge van dese Gemeenten ontrent den armen en de ellendigen overvloedigh sou konnen bespeuren. Dese Stadt vorders besit sulck een menighte van Inwoonders, dat het getal der selver tot op seventigh duysent gebraght wort, onder de welcke eenige doorluchtige Geslachten zijn, beneffens verscheyde dappere Oorloghsmannen daer van afkomstigh, onder de welcke oock eenige Keysers van Titus Flavius Veronees, afkomstigh, als Vespasianus, Titus en Domitianus, behalven een groot getal Geleerde en Godtsalige Mannen, en Bestierders van Gemeene besten, soo aensienelick door Edelheydt, als Edel door geleertheyt, gelijck de lucht van dit gewest na de verstanden, en de verstanden na de lucht schijnen geordineert te zijn, onder de welcke de vijf, van welckers Beelden wy gesproocken hebben, de hooghste roem verdient hebben. Verona heeft oock verscheyden doorluchtige Vrou- [p. 99] wen gehadt, die in de kennis van de Latijnsche en Griecksche tael hebben uytgemunt, onder de welcke Isotta Nogarola alder bekentst is geweest. Maer om kort te zijn: Verona heeft in Gelegentheydt, Vruchtbaerheydt, sachte Lucht, Oudtheydt, Schoonheydt, Sterckte, Konst, Koopmanschap, Geleerde Mannen, oude en nieuw Gebouwen, kostelickheydt in alle dingen die een Stadt konnen verçieren, voor geen plaets te wijcken, indien se se alle niet overtreft; in voegen het geen wonder is, dat de oude Keysers daer gemeenlick soo lang hun verblijf genomen, en Alboin, Koninck der Longobarden, beneffens Pipinus en Berengarius, daer hun Stoel gevestight hebben. {Vermaeckelickheydt van Verona.} En op dat ’er geen waerdigheyt aen dese plaets komt te ontbreecken, helpt niet weynigh die treffelicke Broederschap der Musicanten, daer men soo met Instrumenten als Stemmen de Musen op den Throon set, beneffens dat andere daer men de goede letteren de beste oeffeningen opdraeght; waer men over Cotta, een aerdigh Italiaensch Dichter van onsen tijdt, niet te vergeefs geseght heeft, [p. 100 ] Verona qui te viderit, Et non amarit protinus Amore perditißimo, Is credo se ipsum non amat, Caretque amandi sensibus, Et odit omnes gratias. Dat is: Verona die u siet en daedlick niet bemint, Of is van sinnen blint, Of ongevoeligh gaet, Of aengesteken door een eygen wrok en haet, Of haetelick verdoemt, Al dat menschlickheydt bevallickheden noemt. Het Landtschap rondtsom Verona.De breedte van het gebiedt van Verona is om dees tijdt omtrent tachentigh duysent schreden, of Italiaensche mijlen van het kasteel Torboli, gelegen in het gewest van Trenten af te reeckenen tot Polinesum Rhodigina toe; en aen het Oosten heeft het van de grensen van Vincenza tot Brescia, de lengte van ontrent ses-en-veertigh mijlen, na het Noorden en het Oosten toe [p. 101] heeft het omtrent vijfthien; nae het Zuyden heeft het de vruchtbare Velden van Padoa; aen het Noord-Oosten is het berghachtigh, naer het Zuyd-Oosten weder seer vruchtbaer, omhelsende in dese landtstreeck hooge Bergen, dichte Bosschen, vlacke en vruchtbare Velden, kleyne Heuvelen, aengename Fonteynen, en uyt de selve omtrent negen kleyne Rivieren, beneffens de groote, die het geheele landt bestroomen. {Vrugtbaerheydt der gewesten van Verona.} Nergens is meerder overvloet van Koren of van Wijn te vinden; ja men schrijft dat Augustus vermaeck in de Rhetischen, maer Tiberius in die van Veronen gehadt heeft. Oly en alderhande Boomvrucht is hier overvloedigh, en boven alle hebben de Appelen van dit gewest de eygenschap dat se boven anderen wel konnen duren, en noch in schoonheyt noch smaeck afnemen. Van Vogels, Lammeren, Geyten, Kalveren en Kaes is hier grooten overvloet: oock Kennip en Vlas, beneffens veel vreemde Gemarmelde steenen, de welcke in het aensien wonderlicke dingen vertoonen. De Dorpen staen met schoone Paleysen verçiert, met veel vervallene Torens, in voegen het geen wonder is dat ’er over de seventigh Torens binnen Verona gesien [p. 102] worden. Kortelick, daer is niet in het Landtschap rondtsom Verona, dat of aen wellust of noodt gebreck laet. Als ghy het landt van Verona tusschen het Oosten en het Noorden begeert te sien, soo gaet uyt door de Bisschops poort, en keerende u nae de slincker handt, ontmoeten u terstont een deel vruchtbare en wel-bewoonde Heuvelen, beneffens de vervallen overblijfselen van de oude Stadt, als oock eenige bebouwde Landen, omtrent een mijle weeghs uytgespreyt, in welckers begin het dorp Sant Michaël is, en op het eynde der selver de Kerck van Santa Maria, seer treffelick en heerlick gebouwt. Verder hebt ghy het dorp Sant Martino, rijck van Papier-winckelen, zijnde omtrent vijf mijlen van de Stadt; en wat hooger de Kerck van Sant Jacomo, noch nieuwelicks begonnen. Aen de rechterhandt hebt ghy de Baden, genoemt Calderino, de welcke seer dienstigh gehouden worden tot de vruchtbaerheydt der Vrouwen, en verkoeling der Nieren. Op dese plaets seght men dat een oude en Edele Stadt is geweest, nevens het welcke als noch den ouden Tempel van Juno het gewelt van de verslin- [p. 103] dende tijdt overwint, doch nu den Apostel Sant Matthias toegeëygent. Alhier vertoont sich vorder op een heuvel het Slot van de Scaligers gesticht, in een seer aengename en bevallijcke gelegentheydt. Daer onder leydt Monte Forte, de vermaeck-plaets der Bisschoppen van Veronen, van waer ghy allengs kondt afdalen, en de uytterste grensen vinden. Aen de slincker handt hebt ghy gedurige Geberghten en Heuvelen, door veel menschen bewoont: aen de rechter zijde vertoonen sich wijde Velden. {Oorspronck van de rivier Tartarus.} Daer na ontmoet ghy de plaets, op den wegh na Mantua, daer de vermaerde, en door de Poëten besworene rivier Tartarus sijn oorspronck heeft. Aen het Westen leydt omtrent seventhien duysent schreden van Verona, het eylandeken Scala, ’t welck in veelderhande lijftocht overvloeyende, de rechte gedaente van een tamelicke Stadt heeft. Vorders Westwaert siet ghy ongebouwde steenachtige Dalen van Verona, vermaert even wel door eenige voortreffelicke overwinningen van eenige voorname Vorsten. Want men schrijft dat Sabinus Julianus, willende sich meester maecken van het Roomsche Rijck van den Keyser Cari- [p. 104] nus in dese selve steenachtige vlackten sou na een bloedige slagh overwonnen, en vorders na de overwinning om het leven gebraght zijn. Oock sou hier Odeacer, Koninck der Herulen en Turcilingen, die met het verdrijven van Augustus Italien met gewelt ingenomen, en het selve eenige jaren achter een met sware dwinglandy gequelt had, door Theodoricus, Koninck der Ostrogothen, na een gevecht van drie dagen overwonnen sijn geweest. {Sware neerlagen.} Oock is daer na Lambertus, soon van Guido, Koninck van Spoleta, met veerthien duystent van sijne Hongaren, alhier doodtgeslagen, door Berengarius, gelijck oock Arnoldus, Hertogh van Beyeren, en andere meer. Self by het gedencken van onse Voorouders heeft men meermaels in dese dorre plaetsen sware Veldtslagen gehouden. Voorts van daer afdalende komt ghy by twee rijcke Dorpen Villa Franca en Sansenone, boven de welcke de landtpalen van Mantua beginnen. Maer indien ghy in de selve vlackte u na het Zuyden keert, komt ghy, na dat ghy verscheyde slechte Dorpen sult voorby gegaen zijn, recht op Peschiera, een stercke plaets, maer in een zware en ongesonde lucht gele- [p. 105] gen, zijnde omtrent veerthien duysent schreden van Verona. Dese Stadt leght op den eersten oever van de Lago di Garda, de welcke uyt de aerde self voortkomende, de oude Mincius, de welcke Mantua bewatert, uytgeeft. Van daer gaet men na het dorp Revoltella. Noch twee duysent schreden vorder hebt ghy Desentiano, en de uytterste grensen van Verona. Na het Noord-Oosten heeft Verona het geberght, ontfangende in gedaente van een schouwplaets de middagh-Son; vorders beset met verscheyden heerlicke Paleysen en Hoven; in voegen sy soo van verren als van dichte bij, een heuchelick aensien geven. Volgende voorts de Bergen na door de vlackte, sult ghy sien de Adice uyt het geberght van Trenten voortkomen, met verscheyde schoone Gebouwen op haren oever. Omtrent thien mijlen verre van Verona siet ghy eenigh geberghte sachtelick opklimmen, en mede het dal Pulicella, ’t welck veel Dorpen en Kasteelen in sich begrijpt, daer het geberghte van Trenten sijn beginsel neemt. {Melckmakende Fonteyn.} Hier mag men niet voorby gaen, dat in dit selve dal Pulicella, uyt eenige Marmeren Mammen een gedurigh water vloeyt, ’t welck, indien de suy- [p. 106] gende vrouwen daer hunne borsten mede betten en wasschen, de melck, by geval verdrooght, weder geeft; keerende eyndelick weder na Verona, langs den oever van de Rivier. Als ghy de vlackte sult voorby gegaen zijn, komt ghy aen de wortels van het geberghte genoemt Montebaldo, en vervolgens by veel en verscheyden deftige Sloten. Aen den anderen oever breydt sich de vlackten uyt na Peschiera, daer de heuvelen, leggende op de rechter oever van de Lago di Gardo, hun beginsel nemen. Aldaer is oock Bardolino gelegen, van wiens smaeckelicke Vijgen den Turkschen Keyser Soliman met sijne gevangene Christenen menighmael plagh te spreecken. Daer na komt ghy by Garda, daer het Méér den naem van draeght, en verscheyde Sloten. {Wonderlicke yver der Venetianen.} Hier moet men sich verwonderen, dat de Venetianen Galeyen en ander vaertuygh over dese rouwe berghachtige gewesten tot dit Meyr gebraght hebben, om tegen Philippo, Hertogh van Milanen, op het selve Meyr te strijden. Lager is Montebalda, een geberghte dat van heylsame Kruyden overvloeyt, beneffens vele Koper-mijnen, hebbende omtrent dertigh duysent schreden in de rondte, [pag 107] ’t welck met recht voor al de geberghten van Italien gestelt wort.Den Oever van Lago di Garda.Dit Méér heeft van Peschiera af, het welck op den Zuydelicken oever leydt, tot den Noordelicken strant toe, vijf-en-dertigh mijlen, ’t welck de lengte is; maer in de breedte van Salodio, aen het Westen gelegen, tot Garda of Lagisco aen het Oosten, weynigh meer als veerthien mijlen. Het is soo woest somwijlen, dat het baren als bergen verheft, en somwijlen het meeste gevaer ter werelt de varende lieden aenbrengt; waer over oock Virgilius daer van singtFluctibus & fremitu assurgens Benace marino. Dat is: Benacum opgevoert door baren en Zeegeruys. {Goudt-asende Carpers.} In dit Méér is overvloet van edele Visschen, voornamentlick van Carpers, die se seggen dat Goudt asen, en behalven hier, nergens als in Lago di Porta by Sora gevonden worden. Oock me- [p. 108] nighten van vette Palingen, daer Plinius veel van schrijft. Het heeft op den oever, de welcke onder Veronen hoort, schoon gewas van Olijfboomen, omtrent de voornoemde Steden, maeckende eenen hoeck daer Garde leght naer het Westen. Maer acht mijlen van Peschiera is soo een uytsteecksel van het landt, dat het geheel schijnt het Meyr tot twee mijlen veer van een te sonderen. In desen uytsteeck is Sirmio, het oude Vaderlandt van Catullus, nu Sermiono, een kleyn Stedeken, hoe wel overvloedigh in vermaeckelickheden. Op den selven wegh, en vier mijlen weeghs is het dorp Rivoltella, en niet ver van daer Defenziano, de beste koop-plaets van die kust, en vol geriefs voor de reysende lieden. Maer indien ghy langs de andere kust ofte oever uwe reys neemt, sult ghy veel schoone Steden ontmoeten, als in het Westen de Edele en rijcke plaets Salodium, niet ver van daer het Honger-velt, daer de Bisschoppen van Trenten, Verona, en Brescia malkander de handt konnen geven, sonder te behoeven uyt hun gebiedt te treden. Van Salodio tot hier-en-toe is het al vermaeck en vruchtbaerheydt, met Olijf- [p. 109] boomen, Orangje-appelen, Citroenen en diergelijcken beset, zijnde de lucht aldaer soo lieflick, dat, ter oorsaeck van de hooge bergen, men aldaer geen Noorde winden en gevoelt; in voegen het schijnt het schoonste lieflickste gewest van geheel Italien, soo ten insicht van de vruchtbaerheydt, als de schoone gelegentheydt, te zijn. Brescia.Brescia leyt van Desenziano omtrent twintigh mijlen, hebbende eenen rechten wegh tusschen beyden. {Bouwers van Brescia.} Livius getuyght dese Stadt ten tijden van de Roomsche Koningen door de Cenomanische Gallen gebouwt te zijn, welcke Stadt daer na de Romeynen, na dat se het gedeelte van Vranckrijck over de Poo leggende, vermeestert hadden, onder hun gebiedt hebben gebraght. Het blijckt oock uyt de selve Livius, dat de Brescianen of (soo men se van oudts plagh te noemen) de Brixianen, sich altoos seer trouw tegens de Romeynen getoont hebben, voornamentlick in de beswaerde tijden van Hannibal. Men wil seggen dat het tot een Roomsche Colonie of besitting sou ge- [p. 110] worden zijn, als, na het voleynden van den Bellum Sociale, of gesellicke oorlogh, Pompejus Strabo, Vader van den grooten Pompejus, de selve besettingen of Colonien na Verona, en andere over-Poosche Steden braght; en niet lang daer na heeft se, door het beleydt van Caesar, beneffens andere over-Poosche Steden, aengenomen het recht van een Roomsche Stadt of Borgerschap, gelijck het blijckt dat de selve oock onder de Roomsche Keysers, soo lang der selver gebiedt in Italien plaets heeft gehadt, dapper gebloeyt heeft. Daer zijn noch verscheyden getuygenissen van haer oudtheydt, die als noch in de selve Stadt, en het naburige gewest, gevonden worden, als namentlick seer schoone Opschriften van Marmerbeelden, Tijtelen, en Begraef-plaetsen van doorluchtige Mannen. Dese Stadt leyt in een vlackte, na de voet van een bergh, langer als breedt, hebbende omtrent drie mijlen omgaens, zijnde na haer kleynte seer wel bebouwt en bewoont. Van binnen heeft se vele Marckten, onder de welcke de groote heerlick in het aensien is, ter oorsaeck van haer gaenderyen en heerlick Raedthuys. Van Winckels, en voornamelick Yser-winckels [p. 111] is se wel voorsien (gelijck men oock aldaer seer goede Messen en Geweeren maeckt) beneffens oock Linnen en andere nutte Koopmanschappen. Dese Stadt wort door de vloedt Garza besproeyt, gelijck oock door vele Fonteynen, de welcke hun water ontfangen door den waterloop, die Desiderius, Koninck der Longobarden, heeft doen maecken. Het heeft eenen Toren Pallada genoemt, in de welcke des Stadts klocken hangen. Het Paleys, dienende tot uytvoering van des Stadts saecken, moet in allen gevallen besien worden, zijnde soo uytsteeckende in nieuwe çieraden, als oude eerwaerdigheyt. Sy heeft vijf Poorten, gelijck oock een Kasteel, staende op een Rotz, en derhalven onwinbaer.Ter oorsaeck van geschillen en oneenigheden, heeft dese Stadt verscheyden onheylen moeten uytstaen; in voegen ick my geensins verwondere de selve tot seven malen toe, onder de Keyseren Lodowijck de Derde, en Ottho, van regeering te hebben moeten veranderen. {Brescianen tot den oorlogh genegen.} Want dese Stadt is van naturen tot de Wapenen genegen, in voegen hare Jaer-geschriften sonder schrick niet konnen gelesen worden, als de welcke [p. 112] by na niet handelen als van Moorden en Verwoestingen, gelijck of aldaer oock Syllas en Marij waren geweest. Het staet nu onder de bestiering der Venetianen, en bevindt sich gerust onder der selver vleugelen. Dese Stadt heeft het Christendom aengenomen in het jaer na de geboorte van onsen Salighmaecker 119. door toedoen van Apollinaris, Bisschop van Ravenna. Het heeft verscheyde aensienelicke Kercken, gelijck onder ander die van Santa Afra, San Pietro d’Oliveta, van de Dominicanen. De groote Kerck is seer aensienelick, wiens Bisschop den naem van Hertogh Marquis, en Graef draeght; zijnde oock des selfs inkomsten seer rijck en groot. De Brescianen eeren daer het Kruys, dat se Oro Fiamma noemen, het welcke veel derven bevestigen, aen den Keyser Constantijn in de lucht vertoont geweest te zijn, op de selve tijdt wanneer hy te velde was om tegen Maxentius te strijden. Het heeft een hemelsche verwe, doch treckende na het root. {Konincklick Klooster.} De Kercke van Santa Julia is oock besiens waert, beneffens het Klooster, ter oorsaeck van des selfs kostelickheydt, van goude en silvere verçierselen, zijnde de selve soo- [p. 113] danigh, dat Angilberga de Suster, en Hermingarda, de Dochter van den Koninck Desiderius van Pavien (die het Klooster met de Kerck in het 733. Jaer onses Heeren gesticht heeft) beneffens Hermigranda de Huysvrouw, en Giaff, Dochter van den Keyser Lotharius de Eerste, als oock Anguberga, Suster van de Keyser Karel de Derde, en Berta, Dochter van Berengarius, die het Rijck met gewelt beseten heeft (dat ick van verscheyden andere Konincklicke Vorstinnen swijgh) aldaer hun leven hebben willen verslijten. Dese Stadt begrijpt in sich omtrent een getal van veertigh duysent menschen, onder de welcke eenige voorname en treffelicke Geslachten, uytsteeckende of door hun dapperheyt in wapenen, of geleertheydt, of andere deughden het Vaderlandt bewesen. De Stadt voorts heeft overvloet van alle dingen, en behelst een scherpsinnigh volck, in voegen het na Milanen, met recht de Hooftplaets van geheel Gallia Cis Alpina magh genoemt worden, en Scaliger met reden singen magh, [p. 114 ] Caelum Hilare & frons laeta urbi, gens nescia fraudis, Atque modum ignorat divitis uber agri. Dat is: Soet aensien, blijde lucht, volck dat geen trouw en schent, En dat geen pael noch maet van hare rijckdom kent. Maer de onnooselheydt van de voorgaende eeuwen heeft geen gelijckenis met de arghlistigheydt van de tegenwoordige, of om beter te seggen, is geheel in bedrogh verandert. Het Landtschap rondtsom Brescia.Het gebiedt van Brescia heeft in de lengte hondert Italiaensche mijlen, maer in de breedte vijftigh. Het wijckt voor geen gewest in vruchtbaerheydt van Koren, Oly, Wijn, Boomvruchten, Vlas en diergelijcken. Het begrijpt in sich Bergen, Heuvelen, Dalen, Dorpen en Steden, die soo Edel als wel bewoont zijn. Nae het Oosten, daer men nae Verona gaet, heeft het Gedio, [p. 115] Manerbio, Calvisano, en Calcinato. Aen de slincker zijde daer den bergh sich verheft, is Ridizolo, Padengo, en den oever van het Meyr, als oock Lonato, een treffelick Dorp, staende op een bergh vijfthien mijlen van Brescia. Na het Zuyden, daer men na Cremona en Mantua gaet, zijn Vivola en Asula, een vast en beroemt Stedeken. Indien ghy de poort na Sannazario uytgaet, is aen de rechter handt aen het Oosten Triviato, aen de slincker handt Quintiano. Uytgaende door de Sint Jans poort, tusschen het Westen en ’t Noorden, en over de loopende stroom Mella gaende, komt men by het rijcke dorp Cacaja, maer opslaende nae de rechter handt by Rovado, aen de voet van den bergh staende. {Kleyn Vranckrijck.} Alhier mooght ghy met u gesicht beschouwen een gewest, ’t welck vol is van alderhande noodtdruft, en beset met soo veel Steden en Dorpen, in voegen het eertijdts Kleyn Vranckrijck is genaemt geweest, om dat de Franschen daer soo veel van hielden. Maer eerst komt u de rivier Oglio voor, met het Stedeken Palazzolo, en een seer schoone Brugge voorsien, daer men na het landt van Bergamo gaet.[p. 116] De Valeyen van het Landtschap van Brescia. Dese Stadt heeft drie Valeyen tusschen haer geberghte, het eerste is Val de Camona, ’t welck nae het Westen leydt, hebbende de lengte van vijftigh mijlen, aen allen zijden met veel Bergen omcingelt, tusschen de welcke een tamelicke vlackte is, daer de rivier Oglio door loopt. Dit Dal is niet alleen door dese Rivier, maer door verscheyden andere loopende Beecken met allen aengenaem, en vruchtbaer, soo van Vruchten als van Wijn. Men vint hier oock Yser-mijnen, daer men veel Ysers uyt haelt, ’t welck tot vele bysondere dingen gebruyckt wort. Het tweede dat wort Val de Tropo genoemt, hebbende omtrent twintigh mijlen lengte, en insgelijcks met Bergen beset, nemende haer beginsel op omtrent ses mijlen na by de Stadt, hebbende de rivier Mella die daer door loopt, de welcke daer oock sijnen oorspronck neemt, en het landt met veel Visschen verrijckt, en met sijn vruchtbare wateren besproeyt, doch alderschoonst daer se het dichtste by de Stadt [p. 117] is. Thien mijlen van de selve leydt Cardone, vermaert door de treffelicke Roers die aldaer gemaeckt worden. Het laetste Dal is Val de Sabia, wiens lengte van gelijcken twintigh mijlen begrijpt, streckende tot aen de grensen van Bagolini. Dit Dal wordt besproeyt door de rivier Chiese, thien mijlen in de lengte, de welcke niet alleen de huysen met nootdruft van water, maer oock de geburen met aengename Visscheryen versiet. Alsoo dit Dal verscheyde schoone beplantingen van Wijngaerden, en vruchtdragende Boomen behelst, is het boven maten behaeghlick aen te sien, voornamelick omtrent de menighvuldige Beecken daer het mede bevochtight wort. Die in dese twee laetste Valeyen wonen, staen onder het gebiedt van de Staet van Venetien, al te mael wackere, kloecke, en oorloghs-luyden. Men houdt het daer voor, dat ’er binnen de stadt Brescia over de veertigh duysent menschen, en rondtom wel seven of acht duysent getelt worden. Willende voorts na Milanen reysen, gaet ghy de Sint Jans poort uyt, daer ghy Cocai sult ontmoeten, en daer na, slaende ter slincker handt af, Pontoi [p. 118] of de Brugh van de Oio of Oglio, die by de mueren van dese plaets henen vloeyt; voorts Martinengo, en het schoon slot Trivilio, Cassano, vermaert door de neerlaegh Actiolini, des Tyrans van Padoa. {Neerlaegh der Venetianen.} Ter slincker handt zijn de Velden, die van de Italianen Giarad’ Adda genoemt worden, in de welcke Loüijs de Twaelfde, Koninck van Vranckrijck, de Venetianen in een seer bloedige Veldtslagh overwonnen heeft, in het jaer 1509. Hier by staet Caravaggio, een vernoemt Stedeken, by het welck de Milanesen oock eertijdts overwinnig bevochten hebben tegen de Venetianen. Aen de rechter handt zijn de Steden, van de welcke wy op den wegh van Brescia na Bergamo sullen schrijven. Als ghy tot Cassano zijt, moet ghy de Adda over: en thien mijlen gereyst hebbende, komt ghy tot de Herbergh Cassina Alba genoemt: en weder soo veel gereyst hebbende, komt ghy tot Milanen. Desen wegh van Brescia tot Milanen is vijftigh mijlen lang. Noch is ’er een andere langer, doch vermaeckelicker wegh, namentlick indien ghy de poort van Sannazaro tot Brescia uytreyst, en komende tot Or- [p. 119] ci Novi, twintigh mijlen van de Stadt, moet ghy de rivier Oio over; en komende tot Soncino, een rijck en volck-rijck Stedeken, moet ghy u, indien het Winter is, Amandel-broot laten voorsetten. Nergens worden schoonder kopere Kandelaers gemaeckt als hier, en het volck is ’er soo beleeft, dat het een verwondering geeft. Het heeft den tijtel van een Marquisaet, staende voorts onder de Milanesen. Alhier heeft de dwingelandt Actiolinus, die uyt Saxen bloedt gesproten was, zijnde van de Guelphen met een venijnigen pijl gewondt, sijn leven willen eyndigen, zijnde seventigh jaren oudt, niet willende van yemant verbonden of gevoedt zijn. Crema.Vijf mijlen verder is het dorp Romanengo, en noch vijf andere daer van daen leght Crema, het welcke aen het Oosten met de rivier Serio bewatert wordt. Eertijdts is het onder de voornaemste Sloten van Italien geacht geweest, maer nu is het een Stadt. Het is van Swavische Keysers gebouwt in een vlackte, en met sijn [p. 120] Wercken sterck voorsien. Dese plaets door veelheydt van Borgers, treffelickheydt van Gebouwen, vruchtbaerheyt van Landen, en dien volgens overvloet van alle dingen, is geensins versmadelick. Sy staet onder het gebiedt van den Venetiaen, begrijpende soo in als rondtom hare Wallen omtrent dertigh duysent in- en landt-saten. Hebbende een Praetor of Podesta van de Venetianen, heeft se Rechtspleging over ses-en-veertigh plaetsen. De Vrouwen van Crema hebben een aerdige handt om Garen te bleyken, gelijck oock veel leven by de Linnen-wevery. Hier van daen de rivier Torno overgeset hebbende, komt men tot Lodi; van daer thien mijlen gereyst hebbende, tot Marignano, voorts tot Melignano, en eyndelick tot Milanen, hebbende alsoo omtrent twee-en-sestigh mijlen gereyst.Den derden wegh van Brescia op Bergamo, en voorts op Milanen.{Geboorteplaets van Coleoni.} Gaende tot Brescia de Sint Jans poort uyt, set men over de rivier Mela; voorts komt men tot Coccoai, en tot Palazzolo, daer wy boven van gesproken hebben, alwaer men de rivier [p. 121] Oio langs een brugge over gaet, ontmoetende terstondt het dorp Malpaga, ’t welck van Bartholomeo Coleoni van Bergamo gebouwt is, en dese in het Slot aldaer ses-en-seventigh jaren geleeft hebbende, is daer eyndelick gestorven, en tot Bergamo begraven, zijnde geweest de Veldt-overste der Venetianen, en om sijn treffelicke daden van den Raedt met een schoone Gedachtenis vereert, staende (gelijck voor henen geseght is) voor de Kerck van Sint Jan en Paulus, in Koper heerlick te Paerde uytgebeeldt. Orgnami, en het Monnicken-Klooster van Basella latende leggen, en de rivier Serio over getrocken zijnde, komt met tot Bergamo, leggende dertigh mijlen van Brescia.Bergamo.{Groote oudtheydt van Bergamo.} Bergamo is een seer oude plaets, dewijl des selfs oorspronck weynigh bekent is. Sommige willen de selve leggen op de Orobij, ’t welck soo veel beteeckent, als lieden die sich op het Geberght onthouden. Die de Hebreeusche en Griecksche talen verstaen, willen het woordt van Bergo- [p. 122] mum uytleggen, gelijck als een Konincklicke Stadt der Gallen of Galloisen; in voegen Bergamo in vorige tijden met Konincklicke waerdigheydt sou voorsien geweest zijn. Dat dese Stadt voorts van de Hetruscen of Cenomannen, of wel van Cirinus, Koninck der Liguren in het jaer 150. gebouwt is, blijckt aen veel gewisse teeckenen, en onder andere in gehouwen en gemetselde steenen. Aen het Oosten en het Zuyden heeft se een groote Vlackte, maer aen het Westen en het Noorden wordt se met Bergen en Dalen bemuurt, zijnde voorts door de Venetianen, met haer Mueren, Torens, Bolwercken, en andere Sterckten, tegen alle geweldt der vyanden wel verseeckert. Dese plaets is kleyn van begrijp, dewijl het Stedeken op het hooghste van een Bergh leydt, al hoe wel met twee groote Voorsteden, en die van alle noodtsaeckelickheyt, wel voorsien. In een van de selve wordt alle jaren Marckt gehouden, op Sint Bartholomeus dagh, op de welcke menighte van alderhande Koopmanschappen en Waren gevonden worden, dewijl derwaerts uyt alle gewesten van Italien, Duytslandt, Switser- [p. 123] landt, en elders, een geweldige macht van volck plagh te samen te loopen. De lucht is hier seer suyver, en daer over de Vruchten met alle lieflick, de Wijn van dese gewesten aengenaem en lecker, den Oly soet. {Snedigheydt der Bergomaten.} De Bergomaten zijn gemeenlick kloecke en verstandige lieden, bequaem om alderhande Konsten en Wetenschappen te leeren; maer voornamentlick tot Koopmanschap, waer over het oock, onder al de roem-tijtelen van de Steden van Italien, Bergamo sottile, het snedige Bergamo geheeten wort. Daer het sich streckt na het rijsen en dalen van de Son, wordt dese plaets met aengename en vruchtbare Heuvelen omgeven; vloeyende voorts over van fijn Linnen, Deeckens, Spreyen, en diergelijcken, de welcke op Sint Bartholomeus Marckt aen de Uytlandigers te koop geveylt worden. Veel treffelicke Mannen hebben uyt dese plaets hun oorspronck genomen, onder de welcke voor eerst is Albericus Rosares, Rechtsgeleerde, Ambrosius Calepinus, wiens gedachtenis menighmael in de Scholen hervat wordt, maer de meeste roem erlangt se van de roemruchtige Bartholomeus Coleoni, van de welcke hier voor geseght is, wiens [p. 124] Beeldt als noch aen den grooten Altaer, in de Kerck van Santa Maria, onder andere treffelicke verçierselen, gesien wort; beneffens sijn Graf, dat hy voor sich selven by sijn leven heeft laten maecken, met dit opschrift, Bartholomeus Colleonus* de Andegavia virtute immortalitatem adeptus usque adeo in re Militari fuit illustris, ut non modo nunc viventium gloriam longe excesserit, sed etiam posteris spem eum imitandi ademerit; Saepius enim à diversis principibus, ac deinceps ab illustrißimo Venet. Senatu accepto imperio, tandem totius Christianorum exercitus sub Paulo secundo Pontif. Maximo, delectus fuit imperator, cujus acies quatuor decim annos, ab ejus obito sub solo, jam defuncti Imperatoris, tanquam vivi nomine Militantes, jussa cujusvis alius contempserunt.* Obijt anno Domini M. CCCC LXXV. quarto nonas Novembris. Dat is: Bartholomeus Coleoni van Anjou, hebbende de onsterffelickheyt door sijn dapperheydt verkregen, is soo doorluchtigh in Oorloghs-konsten geweest, dat hy niet alleen de roem van al sijn tijdt-genooten overtroffen, maer oock alle hoop, van immer hem te konnen navolgen, benomen heeft; want menighmael is hy van verscheyden Vorsten, daer na van den Raedt [p. 125] van Venetien, en eyndelick van den Paus Paulus de Tweede, tot Veldt-overste over het Christen heyr gestelt, wiens troepen self veerthien jaren na sijn doodt, alleenigh onder den naem van hun overleden Veldt-heer, gelijck als of hy in het leven was geweest, ten oorlogh treckende, hebben buyten hem alle andere beveelen versmaet. Hy is gestorven in het jaer onses Heeren 1475. op den 2. November.* Voor al staet u oock in de Kerck van Sint Augustinus het Graf van Ambrosius Calepinus te besoecken, die alleen geluckigh is geweest in het versamelen van de suyverste woorden der Latijnsche tael. Tot Bergamo, beneffens de Voorsteden, zijn omtrent twee duysent en seven hondert zielen. De oude Stadt heeft in sijn begrijp vier Italiaensche mijlen, daer men uyt de Voorsteden langs steenen trappen moet heen opklimmen, om van daer by na alle de Steden, veel Rivieren, een geweldige Vlackte, Bergen en Heuvelen, self tot het Apennijnsche geberghte toe, te beschouwen. Op een verheven heuvel, boven de Stadt, wordt een plaets besocht, de welcke Capella geheeten wort, daer sich voor henen den heyligen Dominicus sou onthouden hebben, [p. 126] alwaer den Vorst van Bergamo een seer sterck Slot naderhandt heeft doen bouwen, ’t welck eyndelick weder vervallen zijnde, als noch eenige overblijfselen toont. {Verwoesting van Bergamo.} De Bergomaten hebben voor henen het Roomsche Rijk voor hun Heer gekent, soo lang het in sijn bloeyen was; maer het selve daer nae komende te vervallen, wordt het van Attila vernielt, na de welcke de Longobarden, en voorts de Koningen van Italien sich dese Stadt onderworpen hebben. Eyndelick, van de Turrianen, Scaligers, Toresti, Malatesten en Galli lang beseten geweest zijnde, heeft se sich onder het gebiedt van de Venetianen gestelt, onder de welcke sy als nu in goeden rust sich bevinden. Niet ver van Bergamo is de rivier Serio, beginnende sijn loop van het geberghte met groot gewelt. Aen de Noordt zijde zijn ses Dalen, die hier en daer met Bergen besloten zijn. Het eerste is Val Seriana, dat sijn naem van de voorgemelte Rivier treckt, alsoo de selven stroom met sijne wateren daer door loopt. Het tweede is Val Brebbana, van de rivier Brebo, hebbende een yeder van de selve de lengte van dertigh mijlen, dat van Santa Maria heeft vijf- [p. 127] thien, en even soo veel dat van Calepio en de Clusontes. In dese en anderen vindt men soo van Haven, Dorpen, en andere besittingen, over de twee hondert, hebbende het landt van Bergamo aen dese zijde acht-en-twintigh mijlen in de lenge, met veel rijcke Dorpen en andere plaetsen. Van Calepio reyst ghy na Leuco, een treffelicke Vesting, daer den Larus Larius, in het Italiaensch Lago di Coma sijne stroomen aen de rivier Adda mededeelt, de welcke ghy met een brugge over gaet. Aen het Westen heeft het de stadt Como, Monza en de Briantijnsche heuvelen. Aen het Oosten is Brescia, aen het Zuyden Crema, beneffens de boven-geroerde plaetsen, en tusschen beyden reyst men langs een wegh van twee-en-dertigh mijlen tot Milanen, hebbende aen de rechter handt de rivier Brebo, de welcke sich in de Adda vermengt, beneffens de Adda self, neven de welcke het dorp Trezzo, en de sterckte van den Visconte* Barnaba opgerecht is, daer ghy de Rivier langs een Brugge van eenen boogh, maer van vele konst, over gaet. Aen de slincker handt hebt ghy de plaetsen daer wy van geseght hebben. Twaelf mij- [p. 128] len van Bergamo zijnde, gaet ghy in een schuytjen de Adda voorby, daer ghy terstondt het dorp, genoemt Vaprio, ontmoet, en latende eyndelick Fornati en Cascina, dorpen, achter uwen rugge, komt ghy na twintigh mijlen reysens tot Milanen.Milanen. Milanen is een oude stadt, en eertijdts de Stoel van het Rijck. Het heeft achter sich de Bergen die Italien na het Oosten en het Noorden verdeelen. Sy heeft tot uytsicht een geweldige Vlackte, over de twee hondert mijlen en meer groot, sich streckende tot tusschen Rimini en Pesaro. Het wordt met de Adice en Fesino in het ronde besproeyt, en is van een seer kleyn beginsel tot groote heerlickheydt gebraght, zijnde terstondt met een Muur van vier-en-twintigh voeten breedt, en vier-en-sestigh voeten hoogh, hondert en dertigh Torens, en ses Poorten, voorsien. {Verwoestingen van Milanen.}. Dese Stadt is alder eerst door Brenno tot de grondt toe geslecht en verwoest geweest, welcken Brenno het Capitolium belegert had, ten tijden van het Borge- [p. 129] meesterschap van Camillus en Marcellus; maer daer na is het door bevel van den Roomschen Raedt, met nieuwe Wallen en menighten van Torens voorsien en opgebouwt. Even wel heeft Attila dese schoone Stadt wederom tot de grondt toe verwoest, en al haer schoone Gebouwen onder de voet geworpen. Den Aertsbisschop Eusebius heeft se daer nae wederom in haer Wallen geleght, en de schade der huysen herstelt. Maer hondert jaren daer nae in het jaer 577., heeft de raserny der Gothen de selve weder omgekeert, en met het bloet van dertigh duysent Borgers besprengt. Boven dat is het van Erimbert, broeder van den Koninck van Vranckrijck, en Aenobarbus den Keyser wederom vernielt, en tot een teecken van de uytterste verwoesting, met zout bestroyt. Maer daer na de vrede gemaeckt zijnde, heeft de Stadt sijn oude luyster weder gekregen, zijnde van nieuws met een Muur omringt, en vier groote Poorten, beneffens verscheyde andere kleynen voorsien. Te dier tijdt, namentlick het jaer 1177. had dese Stadt vijf duysent negen hondert en ses-en-dertigh schreden in den ommeganck, zijnde de Voorsteden [p. 130] even wel daer uyt gesloten, maer nu zijn se al te samen binnen getrocken, en door toedoen van Fernando Gonzaga met eenen muur omringt. Nu heeft het thien mijlen in den ommeganck, en thien Poorten, zijnde de ses de voornaemsten, met diepe en wijde Grachten. {Oorspronck van den naem van Milanen.} Het soude sijnen naem hebben van en Varcken, dat ter tijdt als het eerst gebouwt wiert, sou uyt een vervallen huys te voorschijn gekomen zijn, ’t welck half met borstelen, en half met wol, gelijck een Schaep, bedeckt was, waer over de Bouwer Bellovesus de plaets met den naem van Mediolanum, of half Wol sou genaemt hebben, ’t welck als noch door een Marmeren Gedenck-teecken, den nakomelingen tot kennis, in de vergaderplaets der Kooplieden opgerecht staet, ’t welck 587. jaren voor Christus geboorte sou geschiet zijn. Na desen heeft Brenno een Gaulois, en na hem verscheyden anderen, over Milanen geheerscht, tot die tijdt toe, dat de on-overwonnen maght der Romeynen hen door de Wapenen getemt heeft. Alsoo komt Milanen onder het gebiedt van de Romeynen, van de welcke sy weder afgevallen is, ter [p. 131] tijdt als Hannibal met sijn maght over het Apennijnsche geberghte quam; eyndelick daer na, Romen al haer vyanden te boven komende, heeft sich Milanen wederom, hoe wel traeghlick, onder haer jock gebogen. Sedert hebben die van Milanen de Latijnsche, de Griecksche Keysers, en daer na de Gothsche, Longobardische, en de Italiaensche Koningen, en vervolgens de Duytsche Keysers gehoorsaemt. Maer onder het gebiedt van Conradus de Tweede schreven sy sich wat meer vryigheyt toe, beginnende sich selven Wetten te stellen, en sich t’eenemael te dragen, gelijck een vrye Staet betaemt, van de welcke den Aertsbisschop het hooft was, en nae hem de Vergadering van Sant Ambrosius, die het volck vertoonde. Eyndelick hebben se sich weder door borgerlicke beroerte aen de Turrianen overgegeven, die lang over hen heerschten, na desen zijn de Sfortianen, na hen de Franschen, en na de Franschen het Huys van Oostenrijck gevolght, ’t welck tegenwoordigh regeert. De gelegentheyt van dese plaets, als gelegen in de seste Climaet, wort voor gesondt en aengenaem gehouden, hoewel de lucht aldaer niet [p. 132] altoos even suyver is. {Overvloedigheyt van Milanen.} Sy heeft overvloet van alle noodtsaeckelickheden, die den mensch soude mogen dienen of tot wellust, of tot onderhoudt, waer van het spreeckwoordt komt, Solo in Milano si mangia, In Milanen eet men slechts, gelijck of nergens yets meer te eten was. En waerlick in geen Stadt van Europa vindt men sulck een overvloedt van alles; vindt men in andere Steden een of twee straten, daer men dit of dat verkoopt, in Milanen vindt men hondert. Het heeft treffelicken voorraedt van schoonen Wijn, gelijck dit het middelpunt van Lombardyen zijnde, alles hier na toe vloeyt, soo uyt het omleggende gewest, als uyt Duytschlandt, Vranckrijck, Hispanien, en elders. Sy heeft een geweldige Vlackte, schaduw-rijcke Heuvelen, genoeghlicke Bergen, gemackelicke en bequame Rivieren, vruchtbare Meyren, die haer veel leeftochts beschicken; in voegen daer niet goedts, niets vermaeckelicks magh bedacht werden, dat alhier in dit wijdtluchtige gewest niet gevonden wort, beneffens een oneyndelicke menighte van Arbeydts-lieden, en alderhande Konstenaers. Dese Stadt, indien eenige andere, is voorsien [p. 133] met heerlicke Paleysen en uytsteeckende Gebouwen, die met recht Konincklick mogen genoemt worden, onder de welcke dat van Thoma Marino, gelijck de Maen onder de Sterren, de eerste Plaets bekleedt, en alle oogen die het selve beschouwen, ten alderhooghsten verwondert maeckt. Het onwinbaer Kasteel overtreft, soo door sijn natuurlicke als konstige sterckte, al de Kasteelen van Europa. Het wort bewatert met een vloeyende stroom, in een driedubbele gracht, hebbende heymelicke en openbare wegen, onder en boven. Het binnenste vierkant is met sulcke Torens voorsien, dat se eerder kleyne Kasteelen mogen genoemt worden. Het Kasteel de Porta Jovia is oock seer uytmuntende als het welcke in geheel Europa geen grooter noch geweldiger en kent, want het heeft de grootte van een gemeene Stadt, met sijn Straten, Marckten, Paleysen, Winckelen, en al dat men in Steden behoort te vinden, in sulcker voegen, dat het sich selven genoeghsaem, sonder eenige hulp van buyten te behoeven, behelpen kan, zijnde oock altoos met treffelicke voorraedt van leeftocht en oorloghs-gereetschap voorsien. Het [p. 134] heeft aen alle zijden sijn stercke Bolwercken, met driedubbele Grachten, gevult met loopende Rivieren gesterckt, en Wallen uyt de gront met steen opgehaelt. De Muren seer dick zijnde, heben geweldigh breede aerde Wallen achter sich, met hun heymelicke verwulfde gangen, door welckers schietgaten menighte van dreygend Geschut leyt te proncken, waer van sommige een schrickelick gewicht van sich werpen. Men vindt oock alhier een geweldigh Wapenhuys, vervult met Wapenen en Geweer van alle slach. {Konstige Schilderyen tot Milanen.} Voorts indien yemant moght begeerigh zijn om treffelicke en heerlicke Schilderyen en Beelden te sien, kan die sich selven alhier ten vollen versaden. By het Slot in de Strada de Maraviglia, staet een schijn van een Muur, op de welcke door de handen van Trofus, de Roomsche geschiedenissen geschildert staen, met sulcken slach van Beelden, als de Schilders noemen het derde Prospect, welcke heerlickheyt noch deftigheyt van geen Meesters te overtreffen is. Het schijnt meer te verwonderen, dat sulcke levendige Beelden geen spraeck noch bewegen hebben, als dat se souden leven. In voegen de [p. 135] Konst alhier niet de Natuur, maer de Natuur de Konst schijnt na te volgen. Insgelijcks is ’er na de Porta Beatrice, een Wandt door Bramantijn geschildert, soo heerlick, dat het de oogen van de voorby-gangers vermaeckt. Maer als ghy komt aen de poort de welcke Tosa genoemt wordt, vindt ghy het Beeldt van seeckere Hoere, die haer Vaderlandt vry gemaeckt sou hebben, waer over haer medeborgers, om niet ondanckbaer te zijn, haer soo een Beeldt hebben opgerecht. Milanen is meest altoos het hooft van de omleggende gewesten geweest. De oude Roomsche Keysers sonden herwaerts altoos hunnen Graef van Italien, de welcke was als de Stadthouder des Rijcks, hebbende Borgemeesterlicke maght, zijnde aldaer soo veel als Overste over de Legioenen, om de raserny van de Over-Alpische volckeren daer door in den toom te houden. Den Keyser Frederick had oock alhier sijnen Stadthouder, gelijck oock veel en verscheyden voortreffelicke Mannen, ’t zy om de goede lucht, ’t zy om der borgeren minnelickheyt, of dees plaets gelegentheyt en overvloet, na hun uytgestane arbeyt, sich hier ter neder ge- [p. 136] slagen hebben. Want de landtstreeck van Milanen vloeyt over, ter oorsaeck van de wel gestelde lucht, van alle noodtsaeckelickheden waer uyt dese Stadt soo volckrijck, en het hooft van Lombardyen geworden is. En al hoe wel de selve menighmael verwoest, jae met de ploegh der vyanden doorlopen is, is se even wel altoos heerlicker als te voren weder opgestaen, soo ver, dat se altoos onder de machtighste Steden van Italien heeft moeten gereeckent worden. {Hoe Milanen onder de Romeynen gekomen is.} De Romeynen onder het Borgemeesterschap van M. Marcellus en C. Scipio, hebben een gedeelte van Vranckrijck over de Poo, dat de Boy en Insubres in hadden, in hun gewelt gebraght, na dat se de Insubres en Over-Alpische Duytschen, in een slagh by Clastidium overwonnen, en den Koninck Virdumarus gedoodt hadden, door welcke overwinning Milanen, Comum, Acerre en verscheyden andere Over-Poosche Steden, in de maght der Romeynen gekomen zijn, en geheel Vranckrijck aen dees zijde van de Alpes, de gedaente van een Landtvooghdy aengenomen heeft. Milanen alsoo bloeyende onder de heerschappy van de Romeynen, heeft ge- [p. 137] weldigh bestaen toe te nemen, voornamentlick door toedoen van sommige Keysers, die, aengelockt door de gelegentheyt van dese Stadt, als de Over-Alpische landen, in de welcke noyt gelegentheyt tot oorlogen ontbrack, na by gelegen, aldaer gemeenlick hun Oorloghs-stoel vestigden, hun Wervingen deden, en van daer hun Troepen het geberghte over te voeren plachten. Het is seecker dat den Keyser Trajanus het Konincklick Paleys tot Milanen gebouwt heeft, ’t welck als noch de naem van het Paleys draeght, en dat Hadrianus daer menighmael sijn verblijf genomen heeft, als oock Antoninus, en andere meer, die de Stadt daer over niet weynigh met heerlicke Gebouwen verçiert hebben: gelijck oock dien vromen Theodosius en Constantinus, beneffens sijn huysvrouw Placidia, en voor desen tijdt Cajus Caesar self, Gn. Pompejus, en Maximianus Herculeus, die sich aldaer van het Rijck ontslagen heeft. Alhier is Theodoricus Koninck der Gothen, en Pipinus Koninck van Italien gestorven, door al de welcke veel grachten en waterloopen zijn gemaeckt, die noch heden gesien worden. {Oude en Nieuwe Gebouwen tot Milanen.} Tusschen Sant [p. 138] Salvator en den ouden Boomgaert, was een treffelick Paleys Jupiter toegeëygent, om de Roomsche Keyseren wille, die op de selve of diergelijcke plaets, tot Romen hun Capitolium hadden. Daer stond oock eertijdts een geweldige Schouwplaets tot den loopbaen van de Paerden, daer als nu de Santa Maria Magior is. Den Hof van Sant Stephano was oock eertijdts een Amphitheatrum, of ronde Schouwplaets voor de Schermers. De Kerck van Sant Nazarius is een Vechtplaets geweest, daer men tegens wreede en stercke Dieren vocht, die aldaer gevoedt en onderhouden wierden. Het welck nu de gemeene Beemde is, was eertijdts de Renplaets daer de Jonckheydt voor henen hun Paerden plagh te oeffenen. De plaets daer als nu de Hooftkerck staet, was voor henen geschickt tot het kinderspel. Daer de Kerck van Sant Laurens staet, waren voor henen de Baden, van Nero en Nerva, die in uytsteeckentheydt en treffelicke konst, geensins voor de Roomsche wilden wijcken. In voegen alle dingen by na een andere gedaente gekregen hebben. Maer laet dese oudtheyt soo vast [p. 139] niet verbinden, dat ghy daeromme nalaet het Wapenhuys van het Paleys te gaen besoeken, ’t welck sich voor geen Vorst, hoe groot hy oock zijn magh, behoeft te schamen, soo in kost als konst. Aldaer siet ghy alderhande slagh van Wapen, niet alleen met gout, silver en geëmmilleert werck, maer met uytsteeckende konst van Smeewerck verçiert. Maer boven alles is den Tempel van Hercules, nu Sant Laurens toegewijdt, door sijn aensienelicke oudtheydt, en oude aensienlickheydt, verwonderlick. Sy heeft de gedaente van den Roomschen Pantheon, doch die is hooger, grooter, en heerlicker van gebouw. Dat van Milanen heeft sesthien witte Marmeren Colomnen, bestaende alleen uyt twee stucken, van Dorisch werck, doch nu door ouderdom vervallen. Desen Tempel is eertijdts van Maximianus Herculeus opgerecht. Niet verre van de Kerck van Sant Georgius meent men dat het Paleys van de Keyser Trajanus gestaen heeft. {Oorspronck van het Wapen.} Tot Milanen plagh gelijck tot Romen een Archiflamen, of Opper-priester te wonen, waer over sy den naem van het Tweede Romen, en het Wapen van den Swar- [p. 140] ten Arent verkregen heeft. Hier is voorheen een treffelick Hoogh School geweest, daer Vergilius Alipius, den Oudtvader Augustinus, Hermolaus Barbarus, Merula, Franciscus Philelphus, Caelius Rhodiginus, Alexander de Seste, en Pius de Vierde, Pausen van Romen, hun verstandt geoeffent hebben. {Ysere Kroon tot Milanen.} Maximianus Herculeus wilde by sijnen tijdt den naem van Mediolanum in Herculeum verandert hebben, en heeft oock bestelt, dat alle Roomsche Keysers, voor en al eer sy Koningen van Italien moghten genoemt worden, alhier met de Ysere Kroon moesten gekroont worden; ’t welck oock van vele en verscheyden Keysers is nagekomen, en doorgaens in het gebruyck gebleven is. Den Paus van Romen, genoemt den Heyligen Gregorius, heeft den Aertsbisschop van Milanen met dat voorrecht voorsien, dat hy de Koningen van Italien moet kroonen, even wel onder verbandt dat se tot Romen de Goude Kroon van den Paus souden moeten ontfangen. Dese krooning geschiet gemeenlick in de Kerck van den Heyligen Ambrosius, met groote toestel en heerlickheydt. Dese Stadt dan heeft van alle tijdt uytsteeckende [p. 141] in maght en heerlickheydt geweest, waer door sy menighmael die van Romen veel moeyten gemaeckt, en met de Gothen en andere Barbaren menighmael gestreden en geoorloght heeft. Sy heeft oock oorlogh gevoert met de twee eerste Frederickx, Roomsche Keysers, en heeft oock die van Pavien, Novara, Bergamo en Cremona veel quelling aengedaen: Como heeft se ingenomen, Lauda verwoest, Torcona vernieuwt, en Genua uyt de slaverny van de Moren verlost, en over al dese vyanden heeft se heerlicke zeege bevochten. Van sulck een belang was dese Stadt, dat die van Cremona, Verona en Placentia, met eenige andere Steden een Verbondt aengingen, om de selve, na dat se van den Keyser Aenobarba vernield was, weder op te rechten. Van alle tijden is sy rijck van volck en inwoonders geweest. {Maght van volck binnen Milanen.} In het jaer 1250. telde men aldaer vijfthien hondert duysent Borgers van de welcke men dertigh duysent bequam tot den oorlogh kost uytmaecken; en ten tijden van de Roomsche maght was dit een spreeckwoort, [p. 142 ] Qui miseram citius cupiunt effundere vitam, Mediolanum adeant, gens ea dura nimis. Dat is: Indien ’er yemant is sijn lijf en leven sat Begeef sich na Milaen, en stry met dese Stadt. In voegen Cicero met recht Vranckrijck aen dese zijde van Geberght, en alsoo volgens Milanen, de blom van Italien, de vastigheydt van het Rijck, en het çieraet van hare vrede was, ’t welck in allen deelen te recht en waerachtelick geseght te zijn bevonden wordt, te meer dewijl wy de veelheyt der Steden, rondtsomme gelegen, sien, over de welcke dese Stadt als Hooft en Meestresse te gebieden heeft, en het gewelt van haer recht oeffent. Onder de verwonderlicke dingen van Milanen is oock het Klooster der Cisterrien, en des selfs heerlicke Gaenderyen. Als men de Kerck ingaet wort u aen de slincker handt het kleyn Kapelleken getoont, daer den Oudt-vader Augustinus in sou gedoopt zijn. Besoeckt daer na oock de Kerck van de heylige Tecla, en verwondert u over de oudtheydt van dit gebouw, ’t welck by na in geheel Milanen geen ouder heeft, [p. 143] ’t welck van de Christenen eerst onsen Salighmaecker, daer na de Maget Maria, en eyndelick dese Tecla toegeëygent is. {Oude en Nieuwe Gebouwen van Milanen.} Maer eenige eeuwen voor dat het heylige Euangelium aen die plaetse verkondight is, sou aldaer een Heydenschen Tempel, Minervae Parthenon, gestaen hebben, daer oock de selve Godinne met groote schijn van Godtsdienst sou geëert geweest zijn. Van daer komt het dat vele van gevoelen zijn dat daer den naem van daen sou gekomen zijn, volgens het woort dat in de tael van de oude Celten, en self de hedendaeghsche Hooghduystchen, Megdelandt ofte Maeghdelandt, de selve Stadt ter oorsaeck van desen Tempel sou gegeven zijn. By den Kerck van Sant Marzario na het Slot toe, siet men een rooden Steen, die als nu den Heyligen Steen geheeten wordt, daer men plagh de Zeege-teeckenen van den heyligen Ambrosius, die hy van de kettersche Arrianen sou over gewonnen hebben, te vertoonen: in de poort van de Wapenstraet siet men hem oock als een Overwinner in een Beeldt opgerecht. Als ghy by de Kerck van Sant Denijs komt, wordt u geseght, dat aldaer een schadelicken Draeck voor henen sich [p. 144] plagh te onthouden, die de geheele Stadt, door sijn schadelicken adem, vergiftighde; dese wierdt door eenen Umbertus Anglerius gedoodt, die daer na den naem van een Visconte, of Burghgraef gedragen heeft. Laet oock niet na de Kerck van Sant Marco te besien, daer ghy met verwondering hebt aen te mercken, al dat de konst van de perspective kan te weegh brengen. Maer voor al besiet de Kerck van Sant Marzario, daer de treffelicke Graven van Trivulty staen: voornamentlick is dat van Jacomo verwonderlick die noyt voor sijn doodt gerust en heeft. De Kercke oock van Sant Fidele kan sonder verwondering en verbaestheydt, soo ter oorsaeck van sijn schoonheyt, als konst, niet beschouwt werden. Gelijck oock de Kerck de la Rosa, en verscheyden anderen, onder de welcke den Toren van Sant Godaert, door sijn geweldige hooghte, besiens waert is. Maer boven alle is die van Sant Laurentio te achten, die eertijdts Hercules is toegewijt geweest, gelijck wy hier voor hebben aengeroert, doch de selve in het jaer 1085. geheel verbrandt zijnde, heeft groote schade aen goude Schakeer-werck en [p. 145] kostelicke Beelden geleden. Laet oock niet na de Konincklicke Kerck van Sant Aquilino te besichtigen, van Placida, Suster van den Keyser Honorius, en Huysvrouw van Constantinus, gemaeckt, zijnde van buyten met heerlicke Colomnen, maer van binnen met kostelick ingeleydt werck verçiert. {Moordt van Galeatio Maria.} Indien ghy komt in de Kerck van Sant Stephano, soo weet dat aldaer Galeatio Maria Sfortia met daggen vermoordt is. Soo ghy komt in die van Sant Godardo, soo vraeght na het Graf van Azo, Burghgraef van de Stadt, en Joannes Maria, Tweede Hertogh van Milanen. Doch indien ghy gaet na Sant Joannes in Concha, vindt ghy aldaer het Graf van den Burghgraef Barnaba. In de Kercken van Sant Satyro, en Celso, door Ludovico il Mauro, Hertogh van Milanen gebouwt, door de konst van Bramant d’Urbino, sult ghy konst genoeg vinden tot verwondering. In de Santa Maria vindt ghy onder andere verçierselen, onder het Orgel, twee geweldige Beelde-stijlen, beneffens noch veel andere konstige stucken van Beelden, hier en daer in de Kerck, die wel besien, en ondersocht zijnde, de kundigen doen bekennen, [p. 146] onverbeterlick, indien niet onnavolghlick te zijn. Onder andere siet men een treffelick stuck van der Maget Marien Hemelvaert, gemaeckt door Annibale Fontano. Het Beeldt van Astoldo Florentijn heeft oock een plaets nae sijne weerde. Diergelijcke treffelicke stucken siet men oock elders meer, voornamentlick in de Kerck delle Gratie, door Lodovico Sfortia opgerecht, daer men den Salvator siet, met al sijn Doornen gekroont, wonderlick geschildert door den verwonderlicken Titiaen. Op een andere plaets van de selve Kerck siet men den Sinte Paulus schrijvende van Godentio; in welcke Kercke de Hertoginne Beatrix begraven leyt, die soo seer van haren man Ludovico bemindt wierdt, dat hy een jaer lanck nae haer doodt, niet anders als staende heeft willen eten. {Doodt van de Hertoginne Beatrix.} Hier magh men oock niet voorby gaen het geen aengaende de wijse van haer doodt, boven een van de poorten staet: Infelix partus, amissa ante vitâ quam in lucem ederer, infelicior quod matri moriens vitam ademi, & parentem conforte suâ orbavi. In tam adverso fato, hoc solum mihi potest jucundum esse, quod divi parentes me Ludovicus, & Beatrix Mediolan: duces [p. 147] genuere 1497. tertio nonarum Ianuarij. Dat is: Ongeluckige geboorte als ick ben, die eer het leven heb verloren als ick geboren was, te ongeluckiger om dat ick stervende, mijn moeder mede van het leven heb berooft. In soo en rampspoedigh lot kan my dit alleen geneuchlick zijn, dat my die vergode ouders Lodowijck en Beatrix, Hertogen van Milanen, geteelt hebben, op den derden van Louwmaent 1497. Onder andere kostelickheden van Gout, Silver en Sijde gewaden, is in het Klooster van dese Kerck te sien dat uytsteeckende stuck wercks, van Leonardo di Vinci geschildert, vertoonende het laetste Avondtmael onses Heeren, een werck in der Waerheyt, ’t welck men de eer niet magh onthouden van een van de alder uytsteeckenste konst-stucken van de werelt te zijn, als in het welck den Meester niet alleen de natuurlicke gedaenten, maer oock de gemoederen uytgedruckt heeft. In den een van de Apostelen siet men een schrick, in den ander een verwondering, in den derden een vermoedelickheyt, in den vierden een liefde, maer de schelmsche verradery siet den Opperverrader ten oogen uyt. De aengesichten van de oude en de jonge Jacobus, zijn soo [p. 148] heerlick en vol van Majesteyt, dat den Werckmeester geen middel van verbeteren gevonden heeft, om dat van den Heer Christus op te maecken, ’t welck, om ten aensien van de anderen niet onvolmaeckt te zijn, onvolmaeckt gebleven is; gelijck oock den voortreffelicken Bernardo Zanali oordeelde het selve een onverbeterlicke fout te zijn, alleen om dat de aengesichten van de twee Jacobi onverbeterlick zijn. In de selve kamer siet men oock de uytbeeldtsels van de Hertogen Lodowijck en Beatrix, van de twee Sonen van Maximiliaen, als oock van den Hertogh Françisco. Niet ver van hier hebben de Vaders van den Olijfbergh het Klooster van den heyligen Victor in, in wiens Kerck men siet een Sint Joris, slaghtende den Draeck, door Raphaël Urbijn geschildert. {Schoone Kerck tot Milanen.} Maer die het achtste wonderstuck des werelts wil sien, besie de Hooftkerck van Milanen, de Maget Maria toegewijdt, die in het jaer 1386. door den Hertogh Joan Galeatio opgerecht is, hebbende in de lengte, van het Oosten tot het Westen, twee hondert en vijftigh, en in de breedte hondert dertigh cubiten of ellebogen, de groote Cupula heeft [p. 149] acht hondert cubiten in de hooghte. Dit is een stuck wercks van ongemeene kosten, en met sulck een konst opgebouwt, dat men weynige diergelijcken in geheel Christenrijck sou konnen vinden. Dese Kerck heeft vijf uytgangen, een aen het Oosten, een aen het Westen, twee aen het Zuyden, en een aen het Noorden. Dese geheele Kerck, behalven de ledige deelen van het verwelfsel, is van Marmersteen; twee plaetsen zijnder daer de Kerckelicke verçierselen in bewaert worden, daer men bysondere kostelicke dingen en geschencken van Princen en Vorsten, met verwondering aenschouwt. Klimmende voorts op den Toren, siet ghy in het ronde dese geweldige Stadt, en de aengename gewesten die daer om her leggen. Hier moet ghy verbaest staen over de schoone gelegentheyt der Stadt, en de aengenaemheyt van haer bouw, die een geheel Landtschap op sich self gelijckt: want het heeft geweldige Voorsteden, die de schijn van haer grootte niet weynigh vermeerderen. Dese Kerck heeft onder andere bysonderheden (die wy, om niet te lanckwijligh te zijn, voorby gaen) een seer schoon Choor, en twee gewel- [p. 150] dige Orgels. In het Choor siet men de Begraeffenissen van meest al de Burghgraven, en Hertogen. Aen den grooten Altaer leydt het lichaem van den Kardinael Carolus Borromaeus. {Gasthuys tot Milanen.} Het groote Gasthuys is oock geen kleyne verwondering waerdigh, aen alle zijden met Colomnen omringt, ses hondert en twaelf Slaep-plaetsen, rondtsom besloten, hebbende een Altaer in het midden, in sulcker voegen gestelt, dat alle krancken, wanneer den Dienst geschiet, de selve konden sien en hooren. Het heeft een inkomst jaerlicks van vijftigh duysent kroonen die dickmael wel tot sestigh jae tnegentigh duysent komen. Het voedt vier hondert zielen. Het Pesthuys van Sant Georgio, vierkant zijnde, heeft achthien hondert cubiten in het begrijp, rondtsom met een loopend water besproeyt, en met ontallicke Bedsteden beset zijnde. Dese huysing staet buyten de poort die Como genoemt wort. Milanen heeft van alle tijden vele seer Edele geslachten gehadt, die van Romen sich derwaerts begeven hebben, onder de welcke de Sfortien de voornaemste en heerlickste zijn, [p. 151] uyt het welcke ses Hertoghen, Veldtoversten, en voortreffelicke Kardinalen gesproten zijn, self Koningen, en een Keyserin. {Treffelicke Mannen van Milanen.} Het heeft oock verscheyde uytsteeckende Mannen in de Wapenen voortgebraght, als de Turrianen, Sfortien, Trivulty, Biragi en de Medici. In de Letteren hebben gebloeyt Decius, Jason, Alciati, Comicus Caerilius, en Valerius Maximus. Het heeft tot het Keyserrijck opgebraght Didius, Julianus, Maximianus, Herculeus, en Ruffus die tot drie malen toe Borgemeester is geweest. Tot het Pausdom heeft se van haer Ingesetenen vier gevordert gesien, dat ick swijge van verscheyden andere Kardinalen, Ridders en Heeren. Wy sullen de menighten van Opschriften, Grafschriften, en andere Gedenckteeckenen van dese Stadt voorby en de Porta de Como uytgaen. Alhier nemende onsen wegh na het Noorden, sonder yets bysonders te ontmoeten, komt men tot Como, alleenighlick het dorp Berlassinen thien mijlen van Milanen gelegen, daer den heyligen Petrus, Martelaer van de Ketters, sou omgebraght zijn. Como is een stedeken, leggende in de vlackte van een Geberghte, hebbende het Lago di Como [p. 152] voor sich, beroemt door het selve, als mede door de bevallicke beleeftheyt en goedertierentheydt van sijn Borgeren, maer voor al door de Boeck-kamer van Paulus Jovius. {Boeck-kamer van Iovius.} Een Hoeve leydt ’er in het aensien van de Stadt, maeckende gelijck als een half Eylandt, in het Meyr, hebbende een gebouw daer desen Jovius self soo menigen offerhande aen de eewigheydt gedaen heeft: maer als nu vindt me’r anders niet als de beschilderde wandt, en eenige seldtsaemheden van vreemde kleedingen en wapenen. Het Meyr heeft drie hondert stadien in de lengte, en niet meer als dertigh in de breedte, het selve valt gemackelick en aengenaem over te varen, daer men haer smaeckelicke Visschen eet, komende by de Fonteyn van Plinius, en het Paleys van de Sfondraten. Aldaer vindt men schoone Vruchtboomen, vruchtbare Wijngaerden, de beginselen van het Alpisch geberghte, boomrijcke Bergen, open Lucht, en het geen aldaer een bysonder genoegen geeft, plaetsen die gedurighlick beschaduwt, en wederom andere die noyt sonder Sonne zijn. Hier siet men van den top der Bergen de laege Dalen, loopende Rivieren en het Meyr [p. 153] selve met sijn gespalckte loop. Daer beschouwt men van onderen het hooge Geberghte, en verdwaelt in hunne beschaduwde kruynen; in voegen hier raedt gevonden wordt, soo tegen de bittere Winden, als tegen het vinnigh steken van de Son, self met het schuym van den dollen hondt aengeblasen. Tusschen het gewest van Como, en Bergamo, en buyten de nieuwe poort, vertoont sich het stedeken Monza, een vermaerde plaets, omtrent thien mijlen van Milanen gelegen, besproeyt door de Lamber, dat door den Koninck der Longobarden Agilulphus gebouwt is. Maer sijn Koningin Theodolina heeft aldaer op haer eygen kosten, de Kerck van Sant Jan Battist doen bouwen, en met treffelicke rijckdommen verheerlickt, onder de welcke een seer kostelicken Saphyr tot een wonder bewaert wort, beneffens het verçiersel van den hoogen Altaer, seer kostelick van Gout, Peerlen, en andere kostelicke Steenen opgemaeckt. {Bewaring van de Yseren Kroon.} Alhier wordt oock de Ysere Kroon bewaert, daer de Keysers over het Rijck van Italien meê gekroont worden, ’t welck door den Keyser Otho de Tweede aldaer gelaten is. Dese Kroon is wel van gout, maer ter [p. 154] oorsaeck van de ysere plaet die ’er aen geslagen is, wordt se een Ysere Kroon genoemt, welcke plate sommige seggen, van een van de spijckers gemaeckt te zijn, daer den Heer Christus mede aen het Kruys sou genagelt hebben geweest. Gaende van daer na het Geberghte, vindt ghy het geneuchlicke dorp Somascha, ’t welck sijn meesten luyster haelt van de opkomst der Regulieren, die aldaer hun beginsel souden hebben genomen, die oock na de plaets Somoschi genoemt worden. Het stedeken Lecco, gelegen aen het selve Meyr, en de Hertogh van Milanen toebehorende, ontmoet men terstondt, wanneer men drie mijlen verder reyst, van waer men ter scheep na Como reyst, en te voet na de Rhetische gewesten en Valtellinen, daer oock de rivier de Adda sijn beginsel neemt. Aen de slincker handt van Monza, strecken de Briantijnsche heuvelen uyt, daer Briantius, van Troyen afkomstigh, eertijdts een Stad gebouwt heeft gehadt, die als nu tot de grondt toe verwoest is. Als noch vindt men aldaer de schoonste Wijnen, en seer aengename Landouwen. {Lautrech overwonnen.} Aen de rechter zijde, omtrent drie mijlen ver, vindt men de Ac- [p. 155] kers van Bicocca, op de welcke Françiscus de Tweede Sfortia, Hertogh van Milanen, Lautrech, voortreffelick Veldt-overste van de Franschen, overwonnen heeft, in welck gevecht veel duysenden van menschen gebleven zijn. En voorts een weynigh ter rechter handt opslaende, komt men by de uytwatering, genoemd Naviglio Martesana, de welcke voortkomende uyt de Adda, recht na Milanen toe loopt. Milanen voorts heeft na het Westen de Porta Vercelli, de welcke uytgaende, vindt men Rho, een wel bekent dorp. Van daer komt men weder by de waterloop Naviglio, die uyt de Tessino an de Stadt loopt, de welcke over settende, komt ghy tot Bufalora, of Biagrassa: indien ghy een weynigh te rechter handt af slaet, vindt ghy eyndelick het groote Meyr, daer den Tessino sijnen oorspronck uyt heeft by Angieria, de welcke nae Pavia vloeyt. Den Tessino over settende, en nae de slincker handt gaende, vindt men, na een reys van twintigh mijlen, het stedeken Viglebio, met haer aengenaeme gelegentheydt. Hier is de plaets daer den Hertogen van Milanen hun Lusthuysen hebben, daer hen de gelegent- [p. 156] heyt schoone stoffe van Jagen beschickt. Indien ghy van daer ter rechter handt op slaet, komt ghy tot Navara, en de gewesten van Commelino, maer aen de slincker zijde Mortajo, met dien naem versien, sedert dien tijdt dat den Keyser Karel de Groote, den Koninck der Longobarden Desiderium, aldaer overwonnen en geheel geslagen heeft, daer veel volcks gebleven is. Hier beginnen de grensen van Pavia, en de landen van Piedemonti. Wat hooger is het treffelick slot Varesi, en vier mijlen verder Varalli, op een hoogen heuvel, en daer dichte by Lugano, aen de andere wateren van het Meyr. Daer na komt met tot de Rhetische geberghten en plaetsen. Wegh van Milanen na Pavia.{Treffelick Klooster.} Milanen eyndelick verlatende, begeeft u na Pavia, doch begeeft u even wel een weynigh uyt den wegh, om het voortreffelick Kartuyser-Klooster, dat tusschen bey dese Steden leght, te besien, welckers Kerck van verscheyden kostelicke Marmersteenen van de [p. 157] grondt is opgerecht, en met schoone gesnedene Geschiedenissen, en Beelden verçiert. Soo haest set men sijnen voet daer niet binnen, of een treffelicke aensienlickheyt, en een aensienlicke eerwaerdigheyt maeckt den vreemdelinck opgetogen, ter oorsaeck van de menighte van schoone Schilderyen, Altaren, en andere Heylighdommen, op het alderkostelickste met goudt en silver verheerlickt. Dit Klooster beneffens de Kerck, heeft Johannes Galeatio, Burghgraef van Milanen, doen opbouwen, en met al dese gaven begiftight; welcken Galeatio de eerste Hertogh aldaer is geweest, wiens Begraeffenis en Beeldt, na het leven konstelick gemaeckt, in dese Kercke gesien wordt. By de selve is in een Marmeren Tafel sijn lof gevoeght, beneffens de daden door hem gewraecht, alles in Goude letteren heerlick uytgebeeldt. Hier en daer sult ghy aldaer verscheyden kostelicke geschenken, van Princen en Vorsten, ontmoeten: en daer na de Cellen, de Hoven, Boomgaerden, Kamers, Galderyen, beneffens het wel versorghde Gasthuys gesien hebbende, vervolght weder uwen wegh. Uyt dit Klooster gaende, ont- [p. 158] moet u terstondt op den wegh een heerlicke Warande, met een Muur van gebacken steen, doch voor als nu meestendeel vervallen, hebbende omtrent twintigh duysent schreden in het vierkant, en in sich besluytende, Velden, Bosschen, en Beemden, om gedierte te houden, in welcke Warande voor desen menighten van wilde Swijnen, Harten, Dassen, wilde Geyten, Hasen, en diergelijcke Wilt, placht gevonden te worden. De Stichter van dit werck is den selven Galeatio geweest, die het voorverhaelde Klooster gebouwt heeft. {Legerplaets van Koninck Françoys de Eerste.} Binnen het begrijp van dit parck had François de Eerste, Koninck van Vranckrijck, sijn Leger geslagen, terwijl hy Pavia belegert hieldt, wanneer hy van Keyser Karel de Vijfde, onder het beleydt van Lanoy en Bourbon, geslagen en gevangen wech gevoert wierdt, beneffens den Koninck van Navarre, en de voornaemste Vorsten van geheel Vranckrijck, ’t welck voorgevallen is in het jaer nae de geboorte onses Heeren 1525.[p. 159 ] Ticinum, als nu genaemt Pavia. {Bouwers van Pavia.} Plinius seght, dat de Livi en Marici dese Stadt aen de rivier Ticinum, nu Tessino genoemt, gebouwt, en na de stroom genoemt hebben. Andere willen dat se van de Boij en Cenomannen sou gebouwt zijn, daer het Hutropius, en Paulus Diaconus mede schijnen te houden. {Haer verwoestingen.} Dese Stadt, het Roomsche Rijck beginnende te vervallen, is eerst van Attila, daer nae van Odoacer, Koninck der Herulen ingenomen, geslecht en verbrant. {Gebouwen van Pavia.} Daer na hebben sich de Longobarden daer meester af gemaeckt, die tot een Stoel van hun Rijck gestelt, en het tot dien eynde met verscheyden heerlicke Gebouwen voorsien, daer Diaconus oock gewagh van maeckt. Onder de welcke oock het Klooster van Sint Clara was, van Pietro gesticht. Als mede de Kerck van Santa Maria, van Theodolinda, Koningin der Longobarden, opgerecht. Die van San Pietro door Luit Prando: als oock het Klooster van den Gulden Hemel, daer het lichaem van den heyligen [p. 160] Augustinus in begraven light, ’t welck door den selven Koninck uyt Sardinia gebraght is, en alhier in een sneewitten Marmere Tombe bewaert wordt, op dat ick andere heerlicke en treffelicke Gebouwen voorby ga. Hier sult ghy oock sien het Slot van Galeatio, den eersten Hertogh, beneffens een Beeldt, seer oudt en konstigh van koper gegoten, sittende te paerdt, ’t welck men gelooft dat van Antoninus* Pius te zijn, uyt de trecken van des selfs aengesicht en baerdt, by de inwoonders Regisole genoemt. De Koningen der Longobarden in Italien zijn twee-en-twintigh in het getal geweest, die te samen over de twee hondert jaren aldaer geheerscht hebben, van de welcke dese Stadt een grooten luyster ontfangen heeft, gelijck se het Hof, en de Konincklicke woonplaets was. Dese Stadt is wel bewoont, hebbende een Borgery, die soo seer tot de Wapenen als tot de Letteren geneyght is. Een voesterling van dese Stadt is den Paus Joannes den Achthienden geweest. {Oorloghsroem van Pavia.} In Oorloghs-daden wijckt se voor geen van al de Steden van die gewesten, hebbende voornamentlick grooten roem gekregen door [p. 161] de overwinning van de Keyserlicke wapenen, op de maght van den Koninck van Vranckrijck, Françoys de Eerste, daer den grooten Koninck self geen van den alderminsten roof was. Veel treffelicke en besiens waerdige Paleysen worden hier binnen gevonden, onder de welcke oock dien Toren is, daer dien grooten en beroemden Boëtius in gestorven is. Het woort Pavia, daer men dese Stadt in het Latijn mede noemt, trecken sommigen van Papae, ’t welck een woort van verwondering is, als most men verwondert staen over de overvloet van alle dingen die alhier gevonden wordt. Geen gelegentheyt kan schoonder gevonden worden als die van Pavia, alsoo dese plaets niet ver gelegen is van het Apennijnsche geberghte, en alsoo tot aen de rivier Tissino toe, noch allengskens nederdalende is. Het wordt met schoone en aengename wateren besproeyt, de welcke uyt het groote Meyr tot in de Poo loopen. Men set de selve Rivier over, langs een steenen brugge, niet verre van de Stadt gelegen, die onder de voornaemsten van geheel Italien wel magh getelt worden, die aldaer door Galeatio mede geleght is. {Hooge School tot Pavia.} In dese [p. 162] Stadt is de Hooge School, de welcke van Carolus Magnus niet lang nae die van Parijs is opgerecht. Want desen Keyser, om de Godtsdienst en Letteren voort te planten, heeft eenige treffelicke Mannen nae Pavia gesonden, om oock aldaer hun kennis te oeffenen. Jason, dien voornamen Rechtsgeleerden, heeft aldaer vele jaren sijn Rechten geleert; en Baldus hunnen Voorvechter, heeft hier sijn uytterste geleertheyt uytgestort, en is alhier in sijn ampt gestorven, en in het Klooster van de Minnebroeders begraven, waer over het oock de Geluckige Hooge School geheeten wordt, gelijck oock ten opsicht van haer aengename lucht, waer door de verstanden ongetwijffelt bequamer tot oeffeningen gemaeckt worden. Syrus Aquilensis is de eerste geweest, die de heylige Philosophia alhier aldereerst gelesen heeft. Carolus de Groote, nae Vranckrijck vertreckende, heeft het geslacht der Languscen, onder den tijtel van Vicarisen, over de Stadt gestelt, gelijck oock den Keyser Fredericus Aenobarbus die van Pavia het recht gegunt heeft, hun eygen Borgemeesters te verkiesen; in welcke waerdigheydt Pavia gestelt, [p. 163] en, als in haer eygen recht, en niet als aen eenige andere plaets hangende, bekent is, in het Verbondt, ’t welck naderhandt tusschen het volck van Lombardyen, en den Keyser Fredericus gemaeckt is. Onder dese en des Rijcks maght heeft Pavia omtrent hondert en tachentigh jaren geweest, welcke jaren ten eynde zijnde, is den Viscomte Galeatio, Stadthouder des Rijcks, van die van Pavia als Graef aengenomen, gelijck de navolgende Burghgraven, en de Sfortien, de selve Heerschappy onder den selven naem daer nae beseten hebben. {Bestieringe van Pavia.} Daer na is het onder de heerschappy van den Koninck van Spangjen geraeckt. Geen Stadt is ’er by nae in al de gewesten omtrent de Poo, die soo bequaem is tot nieuwigheden, als Pavia, en het gewest onder het selve, als het welcke die van Milanen en Novara van een scheydt, gelijck oock verscheyden andere volckeren, als de Toscanen van de Piacentinen, Bobienseren en Ligures, soo van het geberght als de zeekant, de Genevoysen, Durtonensen, Alessandrinen, en Casalensers. In voegen de selve volckeren, al wilden se, hun krachten niet by een konnen voegen, alsoo hen Pavia in de [p. 164] weegh is, en (’t geen het meeste is) over de twee rivieren de Poo en Tessino, heerscht, en alsoo met recht de Sleutel van Lombardyen magh genaemt worden, alsoo se soo aen dees als aen gene zijde van den Poo, elck leger toeganck geven kan; gelijck se oock weder in tegendeel, met besetting gesterckt, en met behoorlicke leeftocht voorsien zijnde, een yeder, met wat maght hy aenkomt, stutten kan. De rivier Tessino afvarende, komt men tot Piacenza, of Cremona: en te voet gaende, en sich na de rechter zijde wendende, ontmoet men het doorluchtigh stedeken Vogera, nadat men de Poo heeft over geset, en tot Pancrana de moeyelicke wegh afgeleght heeft; verder komt men tot de grensen van Tortona, Alessandria, Montferrat, en de uytterste palen van Piedemont. Wegh van Milanen, langs de Via Aemilia, na Bolonia, Florencen en Roma.{Groot Wijnvat.} Willende dese reys aenvangen, moet ghy tot Milanen de Roomsche poort uyt gaen, en begeven u na Lodi, hebbende aen de rechter handt de landen [p. 165] van Milanen, daer het Klooster Claravalle in staet, ’t welck mede, ten insicht van sijn gebouw, en treffelicke inkomsten, wel besiens waerd is; daer men oock een Vat vindt, of plagh te vinden, diergelijcks men seght, van grootte geen in de geheele werelt te zijn, daer sich self geen Keysers en Koningen hebben ontsien in te gaen, onder de welcke Keyser Karel de Vijfde een is geweest. Dit Vat plagh men met den wijn te vullen, dat van het landt der Armen versamelt wierdt, en desen wijn onder de Armen weder uyt te deylen. Desen wegh vervolgende, geraeckt men aen de landen van Pavia, reysende door het dorp Landriano, als oock door Mulignano, ’t welck thien mijlen van Lodi leydt, een fraey stedeken, met de rivier Lambro bewatert, vorders hebbende een seer aengename en gesonde lucht, en voor al vruchtbare Landen. Doch eer ghy daer komt, soo besiet aen de slincker handt de plaets, daer den Koninck van Vranckrijck, Françiscus de Eerste, sesthien duysent Switsers eenmael geslagen heeft, daer Maximilianus Sfortia sijn Hertoghdom en Vryheyt door verloor. Ses mijlen van daer is het Kasteel Sant Angelo, [p. 166] mede door de Lambro bewatert, daer men alle Woensdagen een treffelicke Marckt heeft. Drie mijlen vorder reysende krijght men Lodi in het gesicht. Aen de slincker handt van de groote wegh zijn de plaetsen die door de Adda bevochtight worden, de stadt Crema, met sijn Landeryen, en die andere plaetsen die wy gesien hebben, reysende van Brescia na Milanen, welcke gewesten ghy oordeelen sult, het rechte vaderlandt van Ceres en Bacchus te zijn.Lodi.De grondtslagh van dese Stadt is geleght ten tijden van den Keyser Fredericus Barbarossa, die met al de Grooten van sijn Hof de grondtlegging by gewoont, en de Inwoonders geen kleyne Vryheden vergunt heeft, weshalven de Lodensen altoos buyten eenige onderdanigheydt geleeft hebben, tot dat se sich eyndelick de Vestarinen hunne medeborgeren onderworpen hebben, en alsoo vervolgens onder het gebiedt van die van Milanen geraeckt zijn. Dese Stadt is nieuw, daer de oude Stadt drie mijlen van daen light, de welcke ten tijden van Bellovesus, door [p. 167] een Franschman Laudo, gesticht is, waer van de Stadt Lauda, of Lodi genaemt is. {Verwoesting van Lodi.} Dese heeft onder alle den Keyser Conradus de Tweede, door de voorbede van Eribert, Bisschop van Milanen, aengenomen; en op dat men sie dat de Italianen alderbitterst op hun eygen ingewandt woeden, moet men weten, dat die van Milanen selve dese heele Stadt verwoest, en de Inwoonders daer uyt verdreven hebben. En op dat de Borgers niet weder by een souden komen, en de Stadt op nieuw opbouwen, hebben se de selve hier en daer in de Dorpen verdeelt, met verbodt van eenige koophandel te drijven, eenige by een komst te maecken, of verwandtschappen op te rechten, of oock buyten verlof uyt hun besette palen te gaen. Onder dese Barbarische wet hebben de Lodensen dicht aen de kant van vijftigh jaren geleeft. Alsdan heeft Godt eyndelick, om de gerechtigheyt van sijn handt te toonen, die van Milanen swaerlick gestraft, met plonderyen, verwoestingen en andere jammeren, door de wreetheydt van den Keyser Fredericus, en andere Vorsten meer, en alsoo is dese Stadt, gelijck geseght is, weder opgebouwt. Men siet ’er [p. 168] veel treffelicke gebouwen, soo die de Stadt, als die een yeder in het bysonder aen gaen. Het heeft rondtsom sich een aengename Lantstreeck, en vruchtbaerheydt van alle dingen, de welcke tot het leven van den mensch van nooden zijn. Het wordt oock door heldere en koele wateren bevochtight, soo door de natuur als konst afgeleght, in voegen het Gras op sommige plaetsen tot vijf malen toe gemaeyt wort. Het heeft een groote menighte van Beesten, daer veel Kasen uyt gemaeckt worden, van een geweldigen grootte. Het heeft derhalven oock schoone voorraedt van Vleesch, voornamentlick worden de Kalfs-tongen aldaer seer gepresen, die gezouten en als een groote leckerny gegeten worden. Men heeft ’er oock seer treffelicken Visch, die aldaer in de Rivieren gevangen wordt. De Inwoonders maecken omtrent een getal van twaelf duysent persoonen uyt, onder de welcke verscheyden heerlicke en Edele huysen zijn: onder de welcke de Vestarinen uytsteecken, door de welcke de Stadt voor henen is geregeert geworden, en uyt de welcke veel doorluchtige Mannen, soo in de Wapenen als in de Letteren zijn voort ge- [p. 169] komen. Het begrijpt in sich buyten de mueren ruym twee duysent schreden, zijnde by na geheel in het ronde gelegen. Men moet hier haren Kerck niet voorby gaen, L’ incoronata genoemt, de welcke in het ronde gebouwt, en met treffelicke rijckdommen versien is. Alhier worden seer aerdige Potten gebacken, die by de Faventijnsche wel te vergelijcken zijn. De plaets vorder wordt mede door de Adda bewatert, de welcke door een lange houten brugh haren loop heeft. De Lucht is hier seer gesondt, en seer gematight, het Water hier menighvuldigh en schoon, en de Aerde vruchtbaer; geluckigh, indien de onheylen van het naburigh Milanen haer niet mede soo menighmael getreft hadden, even wel behoudt het als noch geen kleynen luyster, en de gehoorsaemheyt aen de Kroon van Spangjen.Indien ghy u wendt na het Oosten en het Zuyden, ontmoet ghy de landen, beneffens de Stadt van Cremona, de welcke wy te gelijck met Mantua en Bologne onderwegen sullen trachten te beschrijven tot Ferrara toe, en van daer den Reysiger na Romen brengen. Maer indien ghy den rechten wegh, gelijck [p. 170] als na het Zuyden, volght, ontmoet ghy de rijcke Abdye Borgetti, die van de Olivetanen bewoont wordt. Vorder gaende omtrent ses mijlen weeghs, beklimt ghy den bergh van Sant Columbano, de welcke boven maten vruchtbaer is van Wijn, die onder de beste van Italien gereeckent wordt. Maer wederkeerende na den voornamen wegh, hebt ghy aen de slincker handt het dorp Somatia, beneffens de Abdy de Hospitaletti, daer de Regulieren in alle overvloedigheydt, en in een groot getal, sich onthouden. Op den selven wegh ontmoet u het dorp Zorlesco, en Cas: Pusterlengo, van de Pusterli van Milanen aldaer gesticht. Daer na set ghy de Poo met een schuyt over, en na drie mijlen reysens op een gladden wegh, bevindt ghy u tot Piacenza. Piacenza.{Oorspronck van den naem.} Dese is een aengename en wel gelegene plaets, en in sich selven met schoone Gebouwen verçiert; in voegen vele den naem van Placentia, à Placendo, dat is behagen, getrocken willen hebben. Sy is gelegen aen de [p. 171] rivier de Poo, en in een seer aengename plaets, omringt met seer behaeghlicke Heuvelen en Velden, en in de selve met overvloedt van noodigh en kostelick gewas, van Wijn, Oly, en Koren. Alles is hier gelijck als tot vermaeck, en het vermaeck self tot nut geschickt. De Wijngaerden worden hier door hun eygen wateren, door de handt gelijck als geleydt zijnde, besproeyt, die tot danckbaerheydt, beneffens andere Vruchtboomen, de Stadt een rijcke inkomst verleenen. {Parmesanen.} De Kaes die alhier gemaeckt wort, maeckt de steden van Parma en Piacenza door de geheele werelt berucht, de welcke hier soo goedt, en in sulck een overvloedt van daen wordt gevoert, dat de selve alle tafels by na met haer suyvel, en de monden met lof vervult. Het selve gewest heeft oock zoute Fonteynen, uyt de welcke het Zout gemaeckt wordt, ’t welck in wittigheydt boven al ander uytmunt. Het heeft oock sijn Ysermijnen, en sijn Bosschen en Waranden, tot het vermaeck van de Jaght. Om dese goede gelegentheyt dan, en overvloedt van noodige en vermaeckelicke dingen, is dese Stadt altoos van veel Edele borgeren en ingesetenen be- [p. 172] woont, en van Kooplieden besocht geweest. Placentia is eerst van de Romeyenen tot een Roomsche Colonie of woonplaets gemaeckt geweest, als Hannibal Italien met sijn heyr quam bestrijden, in het jaer naer den bouw der Stadt 536. en dat in een landt ’t welck men de Gallen ofte Franschen ontnomen had, gelijck Livius daer van schrijft. Van dese Colonie wordt by Livius menighmael gesproken, gelijck oock by verscheyden andere Geschichtschrijvers; in voeghen het geensins te twijffelen is, of dese Stadt heeft, terwijl dese Heerschappy in standt is geweest, in een groot aensien gebloeyt. Door inlandtsche beroerten even wel, heeft se meer te lijden gehadt, als door buytenlandtsche vyanden. Gelijck als onder anderen in den oorlogh van Vittelius tegens Otho, gelijck daer Tacitus van geschreven heeft; als wanneer in de belegering, en de hevige bespringing, die heerlicke ronde Schouwplaets, buyten de Stadt staende, door de brandt vernielt is.Binnen in dese Stadt is noch een heerlicke en oude Fonteyn, de welcke als noch den naem van den Keyser Augustus draeght, de welcke wel besiens [p. 173] waerdigh is. {Sterckte van Piacenza.} De Muren met de welcke dese Stadt omgeven is, zijn nieuw en sterck, de Rondeelen en Bolwercken groot en wijdt, en de andere Sterckten geweldigh, en bequaem om al vry een groot gewelt te wederstaen, in voegen dese Stadt al een van de sterckste van Italien geacht wordt, al hoe wel se menigh mael en veel door beroerten heeft te lijden gehadt, meermaels verbrandt en verwoest geweest, en lange jaren gebleven is. Het zy dan dat dese Stadt van Plecetolus Troyaen, den bouwer (gelijck sommige willen) van dese Stadt, of van de aengename gelegentheydt, den naem heeft, sy wort getelt en gereeckent onder de treffelicke Steden van Italia, zijnde vijf hondert jaren voor Romen gebouwt. Wanneer se van de Romeynen tot een Roomsche Colonie of woonplaets gemaeckt wiert, wierden ’er ses duysent mannen in geset, onder de welcke vele waren van Ridderlicke waerdigheydt. Om dese oorsaeck heeft se de gemeene Staet van Romen bystant gedaen, waer over sy oock van Hannibal ten gronden omgekeert en verwoest is, zijnde naeuwelicks twee duysent van haer borgers [p. 174] over gebleven, door welcke geledene schade Silius wel heeft mogen seggen, Quassata Placentia bello, Placentia door den oorlogh geschud. {Oude lieden van Piacenza.} Hoe aengenaem de lucht hier omtrent zy, getuyght Plinius, die oock naer gelaten heeft, dat men, ter tijdt wanneer men de inwoonders opschreef, een man van hondert en twintigh jaren in de Stadt, ses van hondert en thien, vier van hondert en twintigh, en een van hondert en veertigh jaren in de omleggende Landen gevonden heeft. Het wordt met de Trebbia en de Poo bewatert. In dese Stadt hebben de heerschappye gevoert, na dat se hare eerste vryheydt verloren had, de Scotti, Turriani, Landi, de Hertogen van Milanen, de Franschen, de Roomsche Kerck, en eyndelick de Farnesen, onder de welcke sy het laetste gebleven is. Aldaer is een seer schoone Kerck, de welcke de heylige Maria toegeëygent is, gemeenlick in Campagna genoemt, beneffens die van Sant Antonio Martyre, die van Sant Joan, een treffelicke Kerck, beneffens het Klooster van de Preeckheeren bewoont. Dat van Sant Sixto, met sijn Klooster, wordt seer gepresen, beneffens dat van Sant Agostino, [p. 175] ’t welck by na het voorname wonder van Italien gereeckent wordt. Het is versterckt met een sterck en wel gebouwt Kasteel, ’t welck door Pietro Aloisio de Farnese gebouwt is. De Stadt met sijn grachten heeft in den ommering ruym vijf mijlen. Alhier worden ses-en-twintigh Wereltlicke, en twee duysent Geestelicke persoonen binnen getelt. Het heeft oock verscheyden treffelicke Huysen en Geslachten, als die van de Scoti, Landi, Auguscioli, onder de welcke verscheyden Vorsten en Stedevooghden, en andere dappere Oorloghs- en Letter-mannen zijn. Hier is uyt gesproten den Paus Gregorius de Thiende, die tot Arezzo begraven leydt; als oock van de Ouden den redenaer Truca, en Murrenus de Schoonvader van den Keyser Augustus. Als ghy uyt Piacentia tusschen het Noorden en Westen henen gaet, komt ghy aen de rivier Trebbia, daer voor henen soo veel Romeynen, door Hannibal geslagen zijn geweest. {Wonderwerck tot Piacenza.} Doch eerst komt ghy by de Kerck van Sant Augustino, daer men een heerlick wonder-werck magh sien, als dat dien Heyligh de Krijghslieden door hun eygen vyer (hy gelooft het die wil) sou [p. 176] verbrant hebben. Van daer komt ghy tot Stradella, en het Slot van Sint Joannes, twee fraeye Dorpen; voorts tot het stedeken Vogera, daer men de Apennijnsche bergen siet, in de welcke de stadt Bobbio als begraven leyt, welcke plaets omtrent drie Italiaensche mijlen van Piacenza leyt, in de welcke Theodolinda, Koningin der Longobarden, een seer heerlick Klooster gesticht, en het selve met een seer kostelicke inkomsten begiftight heeft, tot onderhoudt van twee-en-dertigh Monnicken. Tot Placentia begint de Via Aemilia, de welcke van den Borgemeester Aemilius gemaeckt is, streckende tot aen Rimini toe nae het Zuyden. Aen de rechter zijde slaet ghy u oogen op het Geberght en de vruchtbare Ackers, tot dat men te Genua komt, door het geberght, en dien volgens langs een moeyelicken wegh, welcke landtstreeck, al hoe wel se met Steden, Dorpen, en Hoeven verçiert is, echter niet bysonders aen de Reysiger geeft aen te mercken; behalven de Corte Maggiore, een plaets behoorende aen de Palavicini, en Arquato, beroemt door haren Wijn. Maer aen de slincker handt is binnen de lengte van twin- [p. 177] tigh mijlen de stadt Cremona, en meesten deel gebouwd Landt; oock kan men van Piacenza te water tot Cremona komen, de Poo af. Twaelf mijlen hooger op den selven wegh, is Fiorenzuola, op welcke L. Sulla, na de getuygenis van Livius en Plutarchus, C. Carbonem in den laetsten Slagh overwonnen, en voorts uyt Italien verdreven heeft. Aldaer is een voortreffelicke Abdye, ’t welck Petrus Antonius Biragus, een man van een recht Konincklick gemoedt (gelijck als Pompejus, den Koninck van Aegypten) met het verblijf van Françiscus de Eerste, Koninck van Vranckrijck, van den Keyser Karel de Vijfde, en den Paus Paulus de Derde, niet weynigh verheerlickt heeft. Vorder is Borgo Sant Domino door een nieuw en sterck Slot gesterckt, gelegen in een groote en vette Vlackte, ’t welck noch niet seer lang geleden, door toedoen van Reynutio de Farnese, Hertogh van Parma, tot een Stadt gemaeckt is. Middellandts ter slincker zijde, siet men Fontanello, Sorana, en Sant Secondo, Stedekens die geensins versmadelick zijn, als oock de rivier de Poo. Eyndelick komt men tot de rivier Tarro, seer [p. 178] overvloedigh van water zijnde, daer men niet sonder gevaer over set wanneer hy wat hoogh is. Vier mijlen van daer is Parma, daer men gemaeckelick komt, latende alsoo het Apennijnsche geberght aen de rechter handt. Parma.Dese Stadt is seer treffelick van Gebouwen, en rijck van maght en middelen. Sy heeft menighte van Vorstelicke en Doorluchtige Paleysen. Het landt rondtom is bysonder vruchtbaer, en geneuchlick, overvloeyende in alderhande vruchten, van Oly, Wijn, Melck, en Kaes, die over de hele werelt met den naem van Parmesaen bekent is. Alsoo dan magh Parma niet alleen met het naburigh Piacenza, maer met de alderbeste Steden van dat herwaertsch Vranckrijck in maght en vermogen strijden. Sy is gelegen recht in de Aemilische vlackte, vijf mijlen van het Apennijnsche geberghte af, bewatert door de rivier Parma, de welcke de Voorsteden, leggende na het Westen, van de selve Stadt afscheydt. Of nu de Stadt de Rivier, dan of de Rivier de Stadt den naem gegeven heeft, is qua- [p. 179] lick te weten; echter wort den naem van dese Rivier by geen Ouden gevonden, maer wel den naem van Parma, daer de Stadt self mede beteeckent wort, by Livius, Polybius, Tullius, en andere heerlicke Schrijvers. Dese Stadt is tot een Roomsche Colonie of besetplaets geworden, onder het Borgemeesterschap van M. Fulvius en Mantio Vulso, in het jaer na den bouw der Stadt 564., beneffens Modena, het welck vier jaren daer nae daer toe gebraght is, onder de Borgemeesteren Q. Fabius, en M. Claudius Marcellus. Dat het als doe Parma is genaemt geweest, blijckt uyt Livius, Polybius, en anderen meer. Of dese Stadt voor henen met een anderen naem genoemt is geweest, kan nergens gevonden worden. Albertus en Sicardus willen haer den naem van Chrysopolis aenwrijven, doch met weynigh voldoening; en met noch minder Annius Viterbinus, die uyt het woort Aramea, ick en weet niet uyt wat spraeck genomen, den naem van Parma tracht te smeden, daer mede beteeckenende een Spiets, gelijck als zijnde dese plaets de spiets, dat is de opperste van al de Roomsche Steden. Veel beter behagen [p. 180] my dese, die het selve trecken van een Parma of ronden Schildt, brengende dese beteeckening over een met de gelegentheydt van de plaets, in het ronde in een Valey gelegen. Het zy dan hoe het wil, dese Stadt is altoos door veel edele Borgers bewoont geweest, ’t zy men de Wapenen of de Letteren wil aensien, van de welcke hier altoos soo wel de ene als de andere gebloeyt hebben. {Overvloedigheyt van Parma.} Het leydt dan in een Vlackte, en is derhalven overvloeyende in wolligh Vee, volgens het geen Martialis daer van singt,Condet et innumeros Gallica Parma greges. Dat is: Het Fransche Parma sal overvloeyen in Kudden. {Oude lieden tot Parma.} De lucht is alhier met allen suyver, en wonderlick wel gematight, waer door men leest, dat ten tijden van den Keyser Vespasianus hier twee mannen gevonden wierden, die hondert en drie-en-twintigh jaren geleeft hadden. In dese Stadt siet men oock met verwondering, by de brugge van de Rivier, [p. 181] een geweldige Klock, daer u de Parmesanen wonder van sullen weten te vertellen. Hier siet men het recht Konincklick Paleys van de Farnesen, beneffens sijn Hoven en Boomgaerden, met lieflicke wateren besproeyt, en schoone vruchten beplant. Dese Stadt, gelijck verscheyden andere meer, heeft onder de Roomsche maght lang geweest, daer na haer vryheydt verkregen hebbende, is van Fredericus Barbarossa twee jaren achter een belegert geweest, die oock alle yver aengewent heeft om de selve te vernielen, bouwende daer voor een houten Stadt, Victoria genoemt, seven duysent ellen lanck, en twee duysent breedt, en in alles gelijck een Stadt gewapent en voorsien; maer eyndelick geslagen zijnde, is dese Victoria oock overwonnen en vernielt. Binnen de Stadt staet oock een schoone Kerck, daer veel Monnicken hun oeffening hebben. Die van Sint Jan, daer de Benedictiner Monnicken sich onthouden, is oock wel besiens waerdigh: maer geen Kerck is ’er binnen Parma, die niet door uytsteeckende konst-stucken van Parmensis, Parmensino, of Corregio verçiert en opgepronckt is. {Edele Huysen van Parma.} Verscheyden heerlic- [p. 182] ke Geslachten heeft men alhier, onder de welcke de Pallavicini, Torrelli, Rubi, Giberti, San Vitali de voornaemste zijn, uyt de welcke verscheyde Oversten, en andersins voortreffelicke Mannen voort gekomen zijn, die hun heerlicke afkomst door hun wercken noch veel meer verheerlickt hebben. Den Dichter Cassius, en den ouden Macrobius, hebben oock van hier hunnen oorspronck. De voortreffelicke Farnesen hebben alhier hunne verblijfplaets, die alleen machtigh zijn een luyster aen dese Stadt te geven, van de welcke den Doorluchtigen Alexander, in vorige tijden het Spaensch Nederlandt bestiert, en oneyndelicke proeven van een dapper Veldt-overste gegeven heeft. Geen kleynen luyster brengt oock dese Stadt aen de Hooge Schole, door Reynutio de Farnese alhier opgerecht. Maer voor al, Reysiger wie ghy zijt, wil ick u vermaent hebben, de verblijfplaets van de Cappucijnen alhier te gaen besichtigen, by de welcke dien voornoemden Italiaenschen Achilles Alexander en Maria sijn huysvrouw begraven leggen. Men reeckent alhier een getal van twee-en-twintigh duysent menschen [p. 183] hun verblijf te hebben. Buyten Parma aen dat gedeelte daer de Noordt-ooste en Noorde winden aldermeest hun geweldt toonen, is het stedeken Colorno, beneffens andere gedenckelicke plaetsen. Maer naer het Zuyden en het geberghte, vindt ghy na vijf mijlen reysens, en de Torro twaelf mael over geset te hebben, het stedeken Borgo, Sant Domini, ’t welck mede het aensien niet onweerdigh is, een Stedeken onder het gebiedt van de Hertogen van Parma, en door de selve treffelick gesterckt, bewoont van omtrent drie hondert Huysgesinnen, en van alle noodtdruft wel voorsien; voornamentlick wassen hier omtrent schoone Castanien, daer se jaerlicks somwijlen over de hondert duysent maten van leveren. Het wordt omringt van het Apennijnsche geberghte, en des selfs aengenaemste heuvelen. Omtrent twaelf mijlen van hier is het onoverwinnelicke slot Val Mozella, Bardo, en het dorp Campiano, daer de Tarro sijn beginsel neemt. Reysende over het Apennijnsche geberghte, een wegh van vijf-en-veertigh mijlen, komt men tot Piacenza. En indien ghy van Milanen nae Luca, of van Venetien, Parma, of [p. 184] verscheyden andere plaetsen, na Genua wilt reysen, moet ghy noodtsaeckelick over dit stedeken Borgio uwen wegh nemen, daer na tot Varsi, Sestro, en alsoo tot Genua komen. Wederom na Parma gekeert zijnde, en de Aemiliaensche wegh na het Zuyden toe houdende, gelijck als langs de voeten van het Apennijnsche geberghte, ontmoet u Metecino, daer na komt ghy by Montersio, en Sant Hylario, en by de rivier Lenza, de welcke langs een steenen Brugge over gaende (welcke Brugh door de Gravin Mathildis niet sonder groote kosten opgerecht is) komt men na een wegh van vijfthien mijlen, tot Reggio Lepidi. Reggio.Dese is een seer bewoonde Stadt, en in alle dingen overvloedigh, en rondtsom met vruchtbare velden omcingelt. In oudtheyt strijdt se oock met de naburige plaetsen. Se leyt mede op de Aemiliaensche wegh, zijnde mede onder de Roomsche Colonien en woonplaetsen getelt geweest, van de welcke M. Tullius, Strabo, Tacitus, en andere Schrijvers van geschreven [p. 185] hebben. Wanneer of door wie sy gemaeckt zy, kan niet blijckelick genoegh uyt gevonden worden. {Bouwers van Reggio.} Even wel om dat se de naem van Regium Lepidi draeght, en van den beginne gedragen heeft, zijnder vele van meening, dat dese plaets door de selve M. Lepidus of gebouwt, of onder de Roomsche woonplaetsen gebraght zy.{Reggio door de Gothen gequelt.} De Gothen hebben dese Stadt het uytterste verderf aengebraght, dwingende de borgers en inwoonders de selve te verlaten. Naderhandt heeft se weder haer volkomen vryheydt genoten, met te meerder vreught en genoegen, om dat se voor henen soo veel geleden had, tot dat se sich eyndelick onder de Esten begeven heeft. De Stadt is niet seer groot, maer gelegen in een vlacke Beemde, rondt van gedaente, hebbende aen het Zuyden de Apennijnsche heuvelen, en aen de andere zijde de Vlackte, de welcke haer alle levens noodtdruft overvloedigh beschickt: de lucht even wel is ’er soo heel goet niet. Alhier wort seer aerdigh werck van Been gemaeckt, als oock seer schoone Sporen; het wordt oock gepresen, ter oorsaeck van de schoone wegen, geneuchlickheydt, en [p. 186] schoone Gebouwen. Een Kerck is ’er die waerdigh te besien is, daer oock een Bisschop over gestelt is: dese is seer rijck van inkomsten, en met veel kostelicke Schilderyen verçiert en verheerlickt, voornamentlick door Corregio. Het nieuw opgerecht Beeldt van Maria, in de Kerck der Servanten, is oock besiens waerdigh. {Edelen van Reggio.} De voornaemsten Adel van dese plaets, zijn de Canossi, Manphredi Soliani, en Sessi, die de teeckens hebben van het ware gebiedt, en buyten des vele Landeryen en Dorpen onder sich. De Heuvelen de welcke by Reggio zijn, bloeyen van verscheyden Stedekens, menighte van Woningen, en hebben overvloedt van seer schoonen Wijn, en andere Vruchten. Maer wat meerder na Parma toe is het stedeken Canosso, op een Steenrotz gebouwt, wiens gelegentheyt boven maten aengenaem is. Hier is een Dorp door Actio Secundo d’Este opgerecht, alwaer men de ongebondenheyt van den Roomschen Stoel sich magh voorstellen; want alhier was het daer den Keyser Henricus, hebbende al sijn Keyserlick gewaedt afgeleydt, geheele drie dagen bloodts voets in de koude sich onthouden [p. 187] moest, verwachtende de genade van Paus Gregorius de Sevende van dien naem. Het Slot, daer sich den Paus voor als doe bevandt, wordt als noch, gelijck verscheyden anderen, van de Canossi beseten. In de selve gewesten staen verscheyden Dorpen en Steden, door de Manphredi gesticht, voornamentlick van den Graef Ludovico. Indien ghy uwen wegh neemt na het Geberghte, ontmoet ghy Novo Castro, edel Stedeken, daer veel voortreffelicke Mannen uyt gesproten zijn; het is gelegen onder de Grafinianen, een volck dat den Oorlogh gewendt, en onder de Vorsten van het Huys de Este is. Wederom op uwen ouden wegh van Aemilius komende, komt ghy by het stedeken Scandiano, ’t welck met den tijtel van een Marquis verheerlickt is; behalven dit siet men ter slincker handt Rollo, een Keyserlicke Leen, en Sant Martino, Gonzaga en Novolare. Nader aen Modena ontmoet u Corregio, tusschen de twee rivieren, Lenza en Secchia, een plaets vol volcks, schoon van gelegentheyt, en oudt van herkomst. Het staet onder het gebiedt van bysondere Heeren, die andersins oock Parma bestiert hebben, en met [p. 188] den naem Giberti genoemt worden. Hier uyt zijn oock verscheyden treffelicke Mannen gesproten, en onder anderen Hieronymus Bernevius, die door sijn uytsteekende geleertheyt tot Kardinael is gemaeckt geworden, zijnde van te voren een Predickheer geweest. De rivier Secchia loopt dwers over den wegh van Aemilius, daer de Heuvelen warm worden. Van daer gaet men langs een breeden, vlacken, en rechten wegh na Modena. Modena.Modena is een beroemde plaets door sijne oudtheyt, een Roomsche woonplaets, gedurende het aen- en toenemen van het selve Rijck, beneffens Parma, onder de Romeynen gebraght, in het jaer der Stadt 570., gelijck Livius in sijn 39. boeck getuyght. En is oock niet te twijffelen, of het heeft de volgende eeuwen, staende het Roomsche Rijck, treffelick gebloeyt, alsoo men de selve plaets by verscheyden Historyschrijvers met groote eerbiedigheydt genoemt vindt: daer de oude en voortreffelicke Marme- [p. 189] re gedenckteeckenen oock het hunne toe verleenen, die noch hier en daer opgerecht staen. Maer voornamentlick heeft dien Veldtslagh (de welcke in het aensien van hare muren, beneffens de twee Borgemeesters, Hirtius en Pansa, de vryheyt en het gesach van het Roomsche volck t’onder gebraght heeft) haer een grooten luyster gegeven. Veel ongevallen zijn daer na dese plaets, mits het vervallen van het Roomsche Rijck, overgekomen, gelijck oock Ambrosius in een seeckere sijnen brief aen Faustina, de selve telt onder de verwoestene en bedorven plaetsen van die gewesten. Is derhalven wel te gelooven, dat den overval van de Gothen en Longobarden, dese Stadt grooten afbreuck gedaen heeft, die oock by de regeering van dese laetsten, geheel woest gelegen heeft. Doch dese eyndelick door de overwinningen van Carolus de Groote verdreven, en sijn soon Pipinus tot Koninck over Italien gestelt zijnde, heeft dese Stadt wederom haer hooft beginnen op te beuren, soo even wel, dat dit tegenwoordigh Modena een weynigh van het oude Mutina of Modena afgesondert is, ’t welck in een hooger plaets sou gestaen hebben. Al- [p. 190] soo dan heeft dese Stadt, van de vreese der Barbaren verlost, door hulpe en onderstandt van vrienden en verwanten, haer nieuwe vestingen gebouwt: gelijck Leander in sijn beschrijvingen van Italien, wijdtloopigh verhandelt heeft.Modena dan is een plaets de welcke niet seer groot is, eer rondt als lanckwerpigh, gelegen in een vlackte, is seer vruchtbaer in schoone Fonteynen, en alderhande aengename Vruchten, onder de welcke oock haren Wijn niet moet vergeten worden, die onder de Italianen des Somers de meeste gedroncken wordt. Alphonsus de Tweede, Hertogh van Este, heeft haer aen het Noorden seer vermeerdert, ’t welck niet weynigh haer glory en aensien verbetert heeft, al hoe wel de oudtheyt in het oude Modena, sich selven het hooghste aensien pooght toe te schrijven. {Edele Huysen tot Modena.} Dese Stadt is seer volckrijck, en het volck daer in van een snedigh en wacker verstandt, waer over het oock veel en verscheyden treffelicke Mannen uytgelevert heeft, soo in den Oorlogh als in de Letteren en Wetenschappen, voornamentlick zijnder verscheyden van dese eerste slach, uyt de Rangoni [p. 191] en Buschetten gesproten, die met de eertijtelen van Graven, Marquisen, en Ridders zijn verheerlickt geworden. Sadoletus en Sigonius, welckers wercken in de handen der Lettermannen gemeenlick gesien worden, trecken oock hunnen oorspronck uyt dese Stadt. Sy heeft oock, gelijck veel andere Steden van die gewesten, meer als eenen Heer gehadt. Maer nu ter tijdt is het onder de Vorsten van het Huys van Este, genietende de tegenwoordigheyt van haren Hertogh, waer door de selve Stadt oock dagelicks in inwoonderen, macht en middelen toeneemt. Aen het Zuyden, en de voet van het Apennijnsche geberghte, heeft se onder sich Formigine, Sperrano, en Sassuolo, leggende thien mijlen verre van de Stadt af, waer van dit laetste Stedeken seer bloeyende is, zijnde oock verçiert met een Konincklick Paleys, aldaer eertijdts door de Pij, aldaer heerschende, opgerecht en gesticht. Het wordt bewatert door de rivier Secchia, en van veel menschen besocht, ter oorsaeck van het Marien beeldt, dat (gelijck men seght) aldaer groote maraeckelen en wonderheden doet. Als men die heuvelen op- [p. 192] klimt, siet men verscheyden Hoeven en Woningen, want se zijn met veel aensienelicke Sloten bebouwt, daer verscheyde treffelicke lieden op wonen, voornamentlick de Montechi, welcker gesach aldaer het aldergrootste is geweest, in voorgaende tijden, als het geen het geheel gewest van Frignani onder sich heeft gehadt, het welck sich streckt tot aen de grensen van Bologna toe, en behoudt als noch de dorpen Sestola en Fanano. Als men sich van daer naer het Westen keert, siet men de baen van Aquario, beneffens de hooge toppen van het Apennijnsch geberght, van waer men de hooge en leege Zee kan onderscheyden. Aen de selve zijde, doch een weynigh meerder na Bologna toe, by de rivier Panaca, siet men Castel Vitro, en Silamberto, twee soete stedekens. En vier mijlen van daer komt men tot het edele stedeken Vignola, ’t welck met den tijtel van Marquis verheerlickt is, daer voor heen de Hertogen van Sora meester van zijn geweest, en misschien als noch zijn. Alhier ontmoet men de landtpalen van Bologna. Na het Noorden, twaelf mijlen van Modena, leydt Corregio, [p. 193] en een weynigh naer het Oosten Carpi, een Keyserlick Stedeken, voorsien met sulcke dingen als een Edele plaets betamen mogen, ’t zy overvloedt van Inwoonders, of uytstekentheyt van Borgers, of Koopmanschappen, en volgens overvloedt van alle noodtsaeckelickheydt. Het draeght de glory van een Vorstendom, gelijck het oock lang onder het geslacht van de Pii is geweest, doch nu tegenwoordigh erkent het den Hertogh van Modena voor haren Overheer. Gaende van Modena Oostwaert, ontmoet men het Canale, ’t welck omtrent acht mijlen lang zijnde, na het dorp Finale heen opvoert, ’t welck een dorp is dat geensins te versmaden is. {Kardinael de Bentivoglio.} Bentivoglio leydt oock aen dit Canael, daer de Edele geslachten van de Bentivogli hun naem van hebben, uyt het welcke dien Kardinael is, die soo treffelick de Nederlandtsche geschiedenis beschreven heeft. Maer indien men sich op de rivier Panara begeeft, komt men tot de Poo, en daer langs tot Ferrara; ondertusschen heeft men Buon Porto, daer sich het Canale in de Panare vermengt, als oock het dorp San Felice, ’t welck seer vruchtbaer is in goeden Wijn. [p. 194] Den Reysiger die langs den wegh van Aemilius sich na Bologna begeeft, moet drie mijlen van Modena over de Panaro varen, en aldaer scheyden sich de landen van Modena en Bolognen gelijck als van een. {Overwinning van den Borgemeester Claudius, en verlies der Romeynen.} Hier is de plaets daer den Borgemeester Claudius vijfthien duysent Ligures gevangen, en den Koninck der Longobarden seven duysent Romeynen doodt geslagen heeft; en alhier wierdt van die van Bologna, den Koninck van Sardinia en Corsica, Entius, soon van den Keyser Fredericus de Tweede geslagen, en gevangen wechgevoert. Indien ghy weder na de Panara keert, en de Rivier over varende, na het Noorden opgaet, komt ghy by Nonantola, daer het oude Klooster staet, dat Anselmus, neef van Astolphus, Koninck der Longobarden, gesticht heeft, de welcke een Leyder van het heyr zijnde, alhier gestorven is in het jaer 780. Daer nu is het van de Gravinne Mathildis hermaeckt en vernielt. Alhier woonden eertijdts verscheyden Monnicken, die self hun recht in Spangjen hadden. Ten eynde van de palen van Nonantola is het dorp Sint Agatha, [p. 195] ’t welck van den Keyser Barbarossa gebouwt en opgerecht is: maer ondertusschen hebt ghy Crevalcuore, daer Barnardus, Hertogh van Milanen, tot tweemael geslagen en gewondt is. Aen de selve wegh leght oock het stedeken Sant Jovanni, ’t welck schoone en vruchtbare Dalen rondtsom heeft. Aen de rechter handt van de Via Aemilia, vindt ghy in de heuvelen de overblijfsels van Castro Leone, en op den selven wegh Castro Franco, vijfthien mijlen van Bologna gelegen, daer ghy noch de teeckenen sult vinden van den ouden Rechtbanck der Franschen. Is oock gedenckwaerdigh dat Hirtius en Pansa, Roomsch Borgemeesters, na dat se alhier M. Antonium overwonnen hadden, op dese plaets van hun wonden gestorven zijn. Hier siet ghy oock Piumata, Bazona, en Crispellano, dorpen van een seer geneuchlicke gelegentheydt. {Deeling van het Roomsche Rijck.} Aen de slincker handt van den wegh van Aemilius, op vijf mijlen na by Bolognia, is de rivier Labinius, de welcke met een groot gewelt uyt het Geberghte komt vallen, scheydende den wegh van een, zijnde aen de slincker handt noch een ander water, dat Gironda genaemt wordt, uyt eenige [p. 196] poelen sijnen oorspronck nemende; welcke twee stroomen by een komende, maecken by na een Eylandt van het tusschen leggende landt, ’t welck de Italianen Forcelli noemen, zijnde maer een mijl weeghs van Bologna gelegen, alwaer Octavianus, M. Antonius, en Lepidus het Rijck onder sich gedeelt hebben, bannende en ter doodt verwijsende verscheydene en voortreffelicke borgers van Romen, namentlick tot hondert en dertigh toe, onder de welcke Cicero M. Antonius toegestaen is, om van hem omgebraght te worden. Maer al hoe wel dese plaets als nu noch geen Eylandt uytmaeckt, schijnt het even wel voor desen een Eylandt geweest te zijn. Dese twee Rivieren vloeyen in de Samagiano, dese in den Reno, en den Reno in de Poo. Omtrent een mijl van Bologna leydt een langen steenen Brugh over den Reno, van waer men een genoechlicken wegh tot aen de Stadt heeft. Bologna.Bologna is eerst van Felsinus, Koninck der Hetruscen, Felsina genoemt geweest, en wierdt daer na Bo- [p. 197] nonia van sijnen navolger geheeten, ’t welck met ’er tijdt in Bologna verandert is. Het was het hooft van twaelf andere Steden, die de Hetruscen aen gene zijde van het Apennijnsche geberghte besaten: doch dese eyndelick door de Franschen uytgestooten en verdreven, en dese wederom door de overwinnende Romeynen vermeestert zijnde, is dese Stadt, beneffens verscheyden anderen, tot een Roomsche woonplaets gemaeckt, leggende daer drie duysent koppen binnen. {Verandering van de bestieringen van Bologna.} Aldus is het onder het geweldt der Romeynen, daer na onder de Griecken, vervolgens onder de Longobarden, en voorts onder de maght van Ravenna geraeckt. Maer daer na heeft sich dese Stadt, gelijck andere Steden, de vryheydt verkregen, maer door Borgerlicke geschillen is se wederom swaerlick beledight geweest, waer over sy sich eyndelick genoodtsaeckt bevonden hebben den Paus tot een Beschermheer aen te nemen. Daer na hebben de Pepuli, de Bentivoglien, de heerschappy over hen gevoert, doch ten laetsten is den Paus van Romen geheel meester over dese Stadt geworden. {Gelegentheyt van Bologna.} Dese Stadt is gelegen aen de voet van het Apennijnsche [p. 198] geberghte, op den Aemiliaenschen wegh, in het seste Clima, op vier-en-veertigh graden hooghte; na het Zuyden heeft se het Apennijnsche geberght, de Romaniola aen het Oosten, Gallia Cisalpina aen het Westen, en een effen vlackte aen het Noorden, waer langs men na Ferraren en Venetien reyst. Volgens de oude gewoonte had het voor desen maer twee Poorten, den eenen na Toscanen toe, den ander na Romana. Maer ten tijden van den Keyser Gratianus, zijnder noch twee by gemaeckt: maer onder de regeering van Theodosius de Jonge, zijnder noch negen by gemaeckt, daer men nu alleenigh de overblijfselen van siet. Eyndelick is sy tot dese heerlicke grootte gebraght, daer se tegenwoordigh in gesien wort, zijnde met vier andere Poorten versien. Binnen heeft se in den omvang vijf Italiaensche mijlen, en twee in de lengte. Sy heeft de gedaente van een Schip, zijnde vry langer als breedt, hebbende aen het eene eynde de gedaente van het voor, en aen het ander die van het achter kasteel: in het midden staet de Torre d’Asinelli, gelijck als de Mast, en de Garisenda vertoont de Trappen of Hooft-touwen. Sy heeft geen Ka- [p. 199] steel, noch tot dwang, noch tot bewaring willen hebben, ja als men al het selve had begost op te rechten, hebben se het selve weder om verre geworpen, houdende sich tevreden met den steenen muur daer se mede besloten wort. Sy verlaet sich op de koenheyt en kloeckheyt van haer Ingesetenen, ’t welck se oock met der daedt betoont heeft, als Bourbon na Romen treckende, dese Stadt niet dorst aentasten. De rivier Savona vloeyt daer nevens heen, en de kleyne Reno daer door, de welcke na Ferrara afdalende, bequaem is tot de Scheepvaert, gelijck oock veel Koopmanschappen daer langs afgevoert worden. De lucht is hier vochtigh en dun. {Vrugtbaerheydt van Bologna.} Hoedanigen overvloedt van alle dingen alhier gevonden wordt, betuyght genoeghsaem den naem van Bologna la grassa, het vette Bologna, want het is beset met vruchtbare en vette Velden, daer overvloedt van Terw en andere vruchten gewonnen wort. Het heeft witten Wijn, de welcke wel toegemaeckt en gekoockt zijnde, onder de leckerste van al de Italiaensche Wijnen magh gereekent worden. Sy is rijck van Oly en Olyven, die in grootte en soetigheydt voor de Spaensche Olyven [p. 200] niet behoeven te wijcken, gelijck oock in geheel Italien geen beter gevonden worden. Se heeft oock wild* van de Vogel- en Dieren-jaght. En al hoe wel sy self geen overvloedt en heeft, wordt haer den Visch van elders genoeghsaem toegebraght, in voegen daer tot allen tijden van het jaer Visch genoegh te krijgen is. Se heeft twee groote Vleys-hallen, met alderhande slach van Vleesch voorsien, voornamentlick prijst men haer Saucysen of Worsten, een kost daer den dranck treffelick op smaeckt. Men maeckt oock hier schoonen Geley van Queeperen, doch dese konst is nu soo wijdt en breedt verspreydt, dat Bologna daer over alleen niet te noemen noch te roemen is. Sy dragen roem op de aerdige Scheyen van degens die alhier gemaeckt worden. Alhier is grooten koophandel in Sijde, en grooten treck in de gemaeckte Sijde-stoffen. Men vindt ’er oock veel Steen-kuylen, daer witten en sachten Steen uyt gehaelt wordt. Men maeckt oock alhier de Pleyster, daer men de Posten van giet. Kennip en vlas* wascht alhier in overvloedt. Rondtom is het omheynt met Bergen, Heuvelen, Bosschen, Velden, Dalen, [p. 201] Moerasschen, en elck vruchtbaer in het sijne. Men vindt oock hier Aluyn, en Yser, beneffens seer aengename en gesonde Baden, Rivieren en Fonteynen. De Plaets of Straet, al hoe wel se een is, schijnt even wel drie dubbelt te zijn, soo geweldigh breedt is se; in het midden van den selven is een treffelicke Fonteyn, vol marmeren en kopere Beelden, gevende overvloedt van water uyt, daer eenen Johannes Strada van Brugge sijn konst aen getoont en bewesen heeft. De Wegen, behalven dat se wijdt en recht zijn, zijn met haer Gaelderyen besloten, in voegen men de selve bewandelen kan sonder van de Sonne gebrandt, of van den regen beschadight te worden. Den Boomgaert en Hof der Poëten, toont oock een schoon vermaeck door sijne Vyvers, Boomen, Fonteynen, en een Paleys dat het besien wel waerdigh is. Maer op dat ghy oock mooght hebben een voorbeeldt van de veranderlickheyt der menschelicke dingen, soo kondt ghy by de Kerck van Sint Jacob aenmercken, die ledige en verlatene plaets, daer eertijdts dat treffelick Paleys van de Bentivogli, voor desen Heeren van Bologna, gestaen heeft, wiens Majesteyt [p. 202] en uytsteeckentheydt van Beroaldo aerdigh beschreven is.Bolognien is vol van treffelicke en geweldige Gebouwen, onder de welcke het Raedthuys uytsteeckt, beneffens dat van de Campeggi, daer het Concilium, onder de bestiering van den Paus Julius de Derde, in gehouden is, en dat van de Pepuli, en Malavezzi. Het Paleys van Sant Petronia is van die van Bologna getimmert, om den Koninck Entius, van de welcke hier voor gesproken is, voor een gevangenis te zijn, daer hy geheele twintigh jaren op de gemeene kosten gehouden is, tot aen sijn doodt toe. Sonder snorcken sou men mogen seggen, dat in geheel Italien geen Stadt gevonden wordt, wiens Borgers soo treffelick en kostelick huyshouden, als die van Bologna, self al schijnen de huysen van buyten geheel te vervallen, vervoeght u slechts na binnen, ghy sult groote reden van verwondering vinden, ter oorsaeck van de nette kostelickheyt, en kostelicke nettigheyt. Sy wonen onder en boven t’allen tijden van het jaer: hebben geweldige diepe Wijnkelders, waer door den dranck koel en onbeschadight blijft. [p. 203] De Torens zijn vierkant en dick, tot een geweldige hooghte opgevoert, onder de welcke die van de Asinelli (na het geslacht dat haer gesticht heeft genoemt) de uytsteeckentste is, jae self van geheel Italien. {Krommen Toren.} Daer beneven staet den krommen toren Garisenda, daer den Werckmeester sijn bysonder verstandt aen getoont heeft. De Kercken van dese Stadt steecken oock by alle andere uyt. De groote Kerck, daer den Bisschops Stoel is, kampt met de alderbeste, soo in kostelicke en konstige Schilderyen, goude en silvere Beelden, als maniere van gebouw. In dese uytsteeckende Kerck leggen Kardinalen en Bisschoppen begraven. Op Platea, de straet, by uytsteeckentheyt, opent sich de Kerck van Sant Petronio Constantinopolitano, eertijdts Bisschop van dese Stadt, soo heerlick in schoonheydt en grootte, dat ’er weynigh zijn, die by de selve konnen vergeleecken worden. {Krooning van Keyser Karel de Vijfde.} In dese Kerck heeft Keyser Karel de Vijfde de Kroon van den Paus Clemens de Sevenste ontfangen, met overgroote kostelickheydt van toestel, en geweldigen toeloop van menschen van alderhande slach en eygenschap. Van daer gaet om de [p. 204] Kerck van Sint Françiscus te besien, ’t welck een treffelick gebouw is, daer ghy moet aenhouden om het Graf van den Paus Alexander de Vijfde te sien, ’t welck een ingeseten van Bologna is geweest: in de buyten-graven leght onder anderen Odoffredus, en den voortreffelicken Accursius, Rechtsgeleerden. Niet ver van daer is het heerlick Canonicken-Klooster van Sant Salvator; oock onder andere plaetsen het Klooster van het Lichaem Christi, daer Sinte Catharina in begraven leght, die (gelijck men seght) aldaer een Nonne sou geweest hebben. Daer na besiet de Kerck van Sint Jacobus, by de Augustijnen, beneffens veel andere çieraden, met het Kapelleken en Beeldt van Joannes Bentivoglio verçiert, beneffens verscheyde Begraeffenissen van anderen, uyt dit doorluchtige geslacht gesproten. Het Broeders-huys bloeyt oock aldaer in getal, wetenschappen en verdiensten. In de Kerck van Sint Martinus by de Karmeliten, besoeckt het Graf van den jongen Beroaldus; als oock dat van Alexander Achillinus, in sijn tijdt wel de uytsteeckentste onder de Philosophen. Met verbaestheyt sult ghy aensien het groot en heerlick Kloo- [p. 205] ster van de Servanten, en hunne Kerck, voor al besiens waerdigh, alwaer ghy de Begraeffenissen sult sien van Joannes ab Arania, en Ludovico Gozadini, Rechtsgeleerden, beneffens dat van den braven Dichter Françisco Bolognetti; de Kerck van Sint Johannes op den bergh, daer de Canonicken Reguliers hun verblijf hebben, het Beeldt van den heyligen Augustinus, beneffens dat van de Maeght Cecilia, door den braven Raphaël d’Urbino geschildert, behalven andere gedachtenissen meer. Uyt dit Klooster, en het getal van dese Monnicken, zijnder vier tot het Bisdom van Bologna gekoren. Noch is ’er een Kerck den hooft-martelaer Stephanus toegeëygent, ’t welck boven al eer-weerdigh is, ter oorsaeck van sijne oudtheyt, als de welcke van den heyligen Petronius sou gebouwt zijn, over het gebeente van meer als duysent Heyligen, of die soo genoemt worden. {Afbeelding van het heylige Graf.} Alhier mooght ghy sien de ware afbeelding van het Graf onses Heeren. De Benedicter Monnicken sullen u in hun Kerck vertoonen het gebeente van den heyligen getuyge Proculus; als mede het Kamerken, in het welcke Gratianus sijn Decreten of Besluyten heeft by een gestelt. [p. 206] Wanneer ghy u begeeft na de Kerck van den heyligen Dominicus, staet u voornamentlick aen te mercken het Choor, door Broer Damiano van Bergamo op het heerlickste opgerecht, verçiert met de geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament, ’t welck in geheel Europa sijns gelijck niet heeft. Alhier siet ghy het doode Lighaem van den Koninck Entius, beneffens sijn Begraef-plaets, en die van verscheyden andere treffelicke en geleerde Mannen, welckers namen ick kortheyts wille voorby gae. Alhier staet u oock het groote Autaer te beschouwen, daer men onder andere overblijfsels der geseyde Heyligen, het Hooft van den heyligen Dominicus vertoont, in een seer kostelicke kas geset, met meer als drie hondert silvere ingedruckte Beelden voorsien. {Bybelsche oudtheydt.} Daer vertoont men u oock een van de Doornen, die van de Doorne-kroon, daer het hooft van onsen Salighmaecker mede was gedruckt en gewondt geweest, sou zijn; beneffens het Oude Testament, op wit parckement (gelijck men seght) door den Siender Esdra geschreven. Daer leydt oock den Oudtvader der Dominicanen in een kostelick wit Marmeren [p. 207] Graf, met schoone en heerlicke konststucken voorsien en verçiert, wel eer door Joannes Pisanus, en eenen anderen van den selven voor-naem, gesneden. Den konstrijcken Bonaroti heeft daer een uytsteeckend Engelen beeldt boven gestelt. Men siet ’er oock het Beeldt van den heylighen Petronius, beneffens dat van Sant Françiscus, uyt Marmer heerlick gesneden, en ontallicke andere kostelickheden, van Silver en Gout, door den een en den ander aen dese plaets vereert. Het Klooster is heerlick en seer groot van begrijp, alles verwonderlick door sijn schoone Gaenderyen en Verblijf-plaetsen der Monnicken, beneffens een geweldige Kamer vol van konst. Als oock den Vischkelder, die in geheel Italien sijns gelijcken niet en vint. {Boeckery van Bologna.} De Boeckery is oock het besien over waerdigh, voorsien zijnde met een groote menighte van treffelicke Boecken, ’t welck voor weynige in Europa te wijcken heeft, en noch dagelicks met nieuwe stucken verheerlickt en vermeerdert wort. Behalven dese is ’er noch een ander van schoone en seltsame Handtschriften, die als noch door den druck niet gemeen gemaeckt zijn. Hondert en vijftigh [p. 208] mans persoonen worden gedurigh in dit Klooster onderhouden, van die gene die onder de Dominicanen behooren, uyt de welcke twee Pausen, en sommige Kardinalen, Bisschoppen en andere deftige Mannen zijn voortgekomen. Van dese Orden zijn geweest den heyligen getuyge Petrus, doch niet den Apostel, den heyligen Reynoudt, Bartholomeus den eersten Bisschop van Armenien, Jacobus Boncambius, Bisschop van Bologna, beneffens andere meer. De Hooge School tot Bologna is eerst door Theodosius, Roomsch Keyser, die in het jaer 425. na de geboorte van onsen Salighmaker geheerscht heeft, gesticht, en is daer na door Karel de Groote herstelt, en van Lotarius verçiert en vergroot, daer Irnerius, een man van een groot gesach en uytstekende in geleertheyt, de Rechtsgeleertheyt opentlick gelesen heeft. Voor de rest hebben hier altoos de edelste Wetenschappen boven alle gebloeyt, gelijck oock veel groote Geesten alhier de beginselen van hun roem, en ondervindingen van hun beste bequaemheden, hebben gehadt, voornamentlick die gene die de Rechtsgeleertheydt geoeffent [p. 209] hebben. Het Hooge School is een uytsteeckend gebouw, met kostelicke Gaenderyen, Salen, en Gehoor-plaetsen vereert. Voor de Spangjaerden zijn oock de bysondere Colegien en Broederschappen van Aegidius Carilla, en anderen van den Paus van Romen Sixtus de Vijfde, gesticht. De Reguliers hebben oock hun bysonder School, en menighte van Scholieren; in voegen men alles overleggende, dese Stadt met recht de Moeder der geleertheydt noemen moet. Men reeckent hier binnen een getal van omtrent tachentigh duysent menschen te zijn, onder de welcke verscheyden heerlicke en Edele geslachten zijn, pronckende met tijtels van Hertogen, Marquisen, en Graven, beneffens die van kloecke en beroemde Veldt-oversten. {Treffelicke Mannen uyt Bologna.} Binnen een-en-twintigh jaren tijdts heeft men hier uyt sien voortkomen twee Roomsche Pausen, acht Kardinalen, over de hondert Bisschoppen, beneffens andere hooge Ampt-lieden in het Roomsche Hof: behalven dese hebben Honorius de Tweede, Lucius de Tweede, Alexander de Vijfde, Gregorius de Derthiende, en Innocentius de Negende, de- [p. 210] se Stadt voor hun moeder te kennen. In maght en middelen is dese Stadt uytsteeckende; maer sedert dat de selve van het Griecksche Keyserrijck is afgevallen geweest, is se van Theodosius de Eerste, in het jaer 394. tot de grondt toe vernielt. Sy heeft oock tegen den Keyser Fredericus Barbarossa derven oorlogen, en des selfs soon Entius, twee-en-twintigh jaren lanck in een Konincklicke gevangenis gehouden. Heeft oock Forum Livii, en Cornelii, Faventis, Cesana, Cervia, en verscheyden andere plaetsen van het gebiedt van Modena, meermaels onder haer geweldt gebraght. Met de Venetianen heeft se geheele drie jaren, en dat geluckighlick, geoorloght, hebbende veertigh duysent krijghslieden by een gebraght. Wat Geslachten alhier geweest zijn, blijckt hier uyt, dat het geslacht van de Lambertaten verdreven zijnde, in ’t jaer 1274. met Vrouwen, Kinderen, Knechten, en Verwanten, de vluchtelingen over de vijfthien duysent persoonen hebben uytgemaeckt. Van dien voortreffelicke Dante wordt dese Stadt de eer gegeven, dat se in hun tael de soetste is van al de steden over [p. 211] gene zijde van den Apennijn. En ter oorsaeck van dat, vindt men alhier ongetwijffelt de soetste en aengenaemste naturen van menschen, gelijck de tael (na de getuygenis van den wijsen Grieck Socrates) de ware spiegel der herten is. Waer door oock dien aerdigen Johannes Boccacio,* die in sijn tijdt veel Steden en Volckeren gesien heeft, seght: O singolare dolcezza del sangue Bolognese. Dat is: O bysondere soetigheyt van het Bolognese bloet. Voorsteden van Bologna.Na het Westen toe staet in een vlackte de Kerck van Sint Joseph, beneffens het Klooster van de Dienende Broeders, van de orden der Carthuysers. Drie mijlen buyten Bologna is op een hoogen Heuvel te sien, het Beeldt van de Maget Maria, ’t welck door Sint Lucas (gelijck men seght) sou geschildert zijn. De poort de welcke op den wegh van Aemilius uyt siet, leydt u uyt tot de Kruysdragers, en hun groot en treffelick Klooster; en na het Zuyden toe is het huys der Barmhertigheydt, daer de Augustijnen sich onthouden. Gaende uyt Bologna door de poort van [p. 212] Sant Mamoli, vindt ghy aen de Zuydt-zijde de Jesuijten, daer na de Minnebroeders, die men Observanten noemt, beyde geen onaengename Kloosters, noch het gesicht onwaerdigh. Vorders staet de Kerck van Sant Maria in een Bergh, daer (gelijck men seght) veel miraeckelen geschieden.{Woonplaets van Bartholus.} Soo ghy na het Oosten opgaet, moet ghy besoecken de Kerck van Sant Victor, leggende in sijne heuvelen besloten, daer Bartholus, dien grooten Rechtsgeleerde, drie jaren onbekent versleten heeft. Beneffens dit siet men oock aldaer het geweldigh Paleys van den Kardinael Vasta Villano, beneffens verscheyden andere treffelicke Huysen der inwoonderen van Bologna, hier en daer op de heuvelen gebouwt, welcke de Euganische in geenen deelen hebben te benijden. {Treffelick Klooster.} Van gelijcken siet men noch hier buyten de Stadt, het Klooster van Sant Michaële in Bosco, ’t welck een voortreffelick rijck Klooster is, aensienlick door oude en nieuwe Gebouwen, en de Kerck met kostelicke Marmere Pilaren onderstut. De Altaren zijn vol kostelickheden van Geschencken, en andere Reliquien of nablijfsels, benef- [pagl 213] fens verscheyden schoone en konstige Schilderyen. De Gestoelten rondtom de Kerck zijn met kostelick uytgesneden werck verçiert, en over al çierlick ingeleght met hout van verscheyden verwen, waer door seer aerdighlick alderhande dingen, van Torens, Huysen, Kercken, Boomen en Kruyden worden uytgebeelt, en dat soo natuurlick, dat naeuwelicks de penceel het selve sou konnen verbeteren. Boven al geeft de Boeck-kamer groote verwondering, niet alleen met veel treffelicke Boecken, maer oock schoone konst-stucken voorsien, beneffens de andere Kamers, Siecken-huysen, Hoven, Boomgaerden, en alles wat of de wellust of noodtsaeckelickheyt sou konnen of machtigh zijn te bedencken. Dat ick vorder swijge van de schoone Fonteynen en Baden, de welcke uyt de wercken van het Apennijnsche geberghte getrocken worden. Hier is oock de Begraefplaets van den voornamen Rechtsgeleerde Antonius en Butrio, en den voornamen Veltoverste Ramazatto. Maer het soetste vermaeck sult ghy ontfangen wanneer ghy uyt het selve Klooster, niet alleen de geheele gelegentheydt van de Stadt, met hare Torens, Huysen, Kerc- [p. 214] ken en Paleysen, maer oock die schoone Vlackte van dat Vranckrijck aen dees zijde de Alpes, met het gesicht overmeet, welcke Vlackte seer van Polybius in sijn Geschiedenissen gepresen en geroemt wordt, leggende geheel in de gedaente van een Grieksche Æ, gelijck se oock de selve driehoecks heeft uytgebeeldt. Want aen de slincker zijde vertoont sich het Apennijnsche geberght, loopende henen na de zee toe; aen de andere zijde siet ghy van verre de toppen van het Alpische geberght, steeckende gelijck als door de wolcken met hun sneeuwachtige kruynen: recht uyt siet men tegen het Noorden aen, en een weynigh ter zijden tegen het Oosten: ter rechter, tegen het Zuyden, siet ghy van verre de Adriatische zee, gelijck als met een nevel bedeckt, ’t welck alles met hun tusschenspelende Rivieren een geneuchlick aensien geeft; beneffens het vertoonen van de steden Ferraren, Mantua, Imola, Mirandula, en andere omgelegene vermaerde Steden, door de welcke de Velden, gelijck als kostelicke Rosen en bloemen, lieflick en heerlick verçiert staen. {Getal van menschen binnen Bologna.} Als men in vorige tijden naeuw on- [p. 215] dersoeck van het getal der menschen binnen Bologna deed, heeft men bevonden dat’er waren achthien duysent ses hondert en negen-en-twintigh Mannen, negenthien duysent seven hondert en twee-en-tachentigh Vrouwen, seven duysent en ses-en-dertigh Kinderen Knechtkens, vijf duysent ses hondert en seven-en-dertigh Meyskens, twee duysent negen hondert en acht-en-tsestigh Dienstknechten, drie duysent negen hondert en vier-en-tachentigh Dienstmaeghden, Regulieren en andere Geestelicke persoonen drie duysent vijf hondert en twee-en vijftigh, Siecken soo hier als daer in de Gasthuysen elf hondert drie-en-tnegentigh, de welcke te samen uytmaecken een getal van twee-en-tsestigh duysent acht hondert en vier-en-veertigh menschen. In de Voorsteden zijnder getelt vier duysent acht hondert en vijf-en-vijftigh Mannen, vijf duysent vier hondert en vier Vrouwen, twee duysent negen hondert en een-en-vijftigh Jongskens, twee duysent twee hondert en acht-en-veertigh Meyskens, drie hondert en vijf-en-dertigh Knechten, vier hondert en vier-en-veertigh Dienstmaeghden, de welcke noch te samen uytbrengen [p. 216] een getal van sesthien duysent negen hondert en seven-en-dertigh persoonen, de welcke by de andere gevoeght zijnde, maecken gesamentlick uyt een getal van negen-en-tseventigh duysent drie hondert en een-en-tachentigh persoonen. Het Gebiedt van Bologna.Gaende uyt Bologna tusschen het Westen en het Zuyden heen, ontmoet men de voorgeroerde Kloosters van Sant Joseph, de Carthusers en andere, en behalven dese het seer oude van Santa Maria de Reno, daer twee Pausen, verscheyden Kardinalen, veel Bisschoppen, en andere voortreffelicke Mannen, geleeft en gewoont hebben. Gaende langs de Via Saragotia, siet ghy aen de rechter handt verscheyden schoone Heuvelen, met hun vruchtbare Geboomten en treffelicke Gebouwen verçiert. Over den Reno vindt ghy een lange steenen Brugge, in het dorp Casalechio, en een weynigh verder een stercke steene Sluys, aldaer geleght tot dienst en gerief der Stadt. Tusschen de Rivier en de Heuvelen is een Vlackte, zijnde seer rijckelick met vruchten [p. 217] van Wijn, Oly, en andersins voorsien, en boven dat met een Princelick Paleys, de Rubei toebehoorende, voorsien. {Schrickelicken wegh.} Op die plaets is een geweldigen hoogen opgang, met handen uyt het geberghte gewrocht, om langs den oever van de Rivier sijn wegh te vervorderen, ’t welck seer verschrickelick is, wanneer men nederwaerts in de diepe geweldigen afgrondt siet, welcke plaets Sasso genoemt wordt. Een weynigh vorder is het Kasteel van den Bisschop. De vlackte van Misano moet den Reysiger niet laten te besichtigen, alwaer dagelicks nieuwe oudtheden, en vreemde nablijfsels van wonderlicke dingen gevonden worden. Daer nae komt Bergato, daer sich een Raedtsheer van Bologna onthoudt, als Rechter over de naburige gewesten, zijnde vijfthien mijlen van de Stadt gelegen. Van hier voort reysende komt ghy aen de slincker handt by Caseo, en daer na bij Bargio, daer na tot Castellione, een sterckte, behoorende de Pepuli, die aldaer groot recht hebben: aldaer worden ysere Platen, van seer goede bequaemheydt en aert gemaeckt, en is den rechten wegh na de gewesten van Florentia.[p. 218] Maer indien men de Reno volght, opgaende na de Fonteyn van de selve, hebben wy aen de rechter handt Bagno Porrettano, Baden van groote eygenschap, ten insicht van hun swavelachtigheyt, van de welcke bysondere dingen geschreven zijn, daer wy de nieuws-gierige ondersoeckers henen wijsen. Aldaer is een seer groot Dorp, behoorende het geslacht van de Ranutii, ’t welck met Graeffelicke tijtels voorsien is; oock Castelluccio, Liciano, en Gadi. By Fregnano ter rechter hant opslaende, komt men in het gebiedt van Modena. Soo men het Apennijnsche geberghte opklimt, ’t welck aldaer ter degen begint uyt te munten, komt men by de plaets en het lighaem van Sant Peregrino, van daer tot de plaetsen van Correglia, Nassa, het gewest van Grafiniana, en het gebiedt van Luca. Wederom tot Bologna zijnde, en de plaetsen na het Westen besiende, siet men de selve beeldts-gewijse voor zich. Soo men vorder de vlackte tusschen de steden Ferrara en Modena, gelegen tusschen het Westen en het Noorden, wil besichtigen, sullen ons de boven genoemde plaetsen weder voor komen, beneffens Pieve [p. 219] en Cento, twee Stedekens, voornamentlick berucht over hun overvloedigh Kennip gewas, zijnde twaelf mijlen van Bologna gelegen. Hooger op nae de Poo, komt men tot Finale en Mirandola, na dat men de Reno verscheyden mael heeft over geset, de welcke door haren krommen loop een maniere van een boogh maeckt. Als men van Bologna de plaetsen na Ferrara na het Noorden toe, begeerigh is te besichtigen, moet men de Porta Galleria uyt, en komt men na drie mijlen reysens in het dorpsken Cottirella, en ten laetsten aen de plaets daer men dese rivier, langs een steenen Brugge over gaet. Van daer men door een wijden en effen wegh, komt tot Sant Georgio, thien mijlen van Bologna gelegen. Van daer na een wijl reysens Cento en Pieve aen de slincker handt latende, geraeckt men tot Poggio, een vermaert dorp, lang gestaen hebbende onder het gebiedt van het Huys der Lambertaten, ’t welck onder den Adel van Bologna het voornaemste is, soo van oudtheyt, als maght en vermogen. Hier vindt ghy noch de plaets daer de Reno voor desen plagh* te vloeyen. Van daer kan den Reysiger door een rechten [p. 220] wegh tot Ferrara komen, daer men met groote moeyelickheydt komt, ’t en zy u by Torre della Fossa een paert bestelt wordt. Van hier, indien men ter rechter handt opslaet, vindt men de plaetsen Minerbo, en een weynigh verder een bequaem stedeken, genoemt Butrio, in welcke plaets de vruchtbare Vlackte een groot genoegen geeft. Voornamentlick is hier den Kennip in grooten overvloedt, ’t welck de beste van geheel Italien gehouden wordt. {Colleoni overwint den Hertogh van Milanen.} Meerder naer het Oosten of na de Aemiliaensche weg, komt men by de dorpen Molinella, Medicina, en Ricardina, alwaer Bartholomaeo Colleoni een grooten slagh met den Hertogh van Milanen gedaen, en den selven overwonnen heeft. De Dalen die daer ontrent zijn, behooren tot het stedeken Argenta. Naerder aen de Aemiliaensche wegh is het Kasteel Guelfo, daer de Malvezzi de Rechtspleginge hebben, en het hooghste gesach, ’t welck voortreffelicke Heeren kinderen zijn van Bologna, die in Adeldom uytsteecken, en in den Oorlogh door treffelicke en heldtachtige daden, grooten roem by hunne Landtslieden verdient hebben; onder de welcke oock den braven Vir- [p. 221] gilio Malvezzi, treffelicke dingen, voornamentlick in Borgerlicke saecken, geschreven heeft, die als noch dagelicks door de handen der weetgierigen gebruyckt en versleten worden. Wanneer men langs de Aemiliaensche na de Romagna gaet, ontmoet men bysondere aengename Heuvelen, met hun Paleysen, Hoven en Geboomten verçiert, voornamentlick Olijf-boomen, die seer schoone en groote Olijven voortbrengen. By dese Heuvelen na het Zuyden toe, is den wegh na Florencen. Indien ghy den rechten wegh volght, ontmoet u alder eerst de rivier Sapina, daer een steenen Brugh over leght: maer soo ghy vorder gaet, bevindt ghy desen wegh door de rivier Adice afgesneden, maer door een schoone Brugge, eertijdts door de Gravinne Mathildis geleght, weder te samen gevoeght: aen de rechter handt hebt ghy den voet van het Apennijnsche geberght, met hare Heuvelen, beset met Huysen en Dorpen: aen de slincker handt is een aengename Vlackte, na Ferrara toe. Niet ver van hier is Butrio; en na een reyse van thien mijlen vindt ghy weder den Aemiliaenschen wegh, door de rivier Silero, de welc- [p. 222] ke uyt de Alpes vloeyt, afgesneden, daer men met een steene Brugge overgaet; en als dan komt ghy by het stedeken San Petro, ’t welck van die van Bolognien gesticht is, wiens inwoonders sich veel met Koopmanschap bemoeyen, voornamentlick met seecker Kruydt, ’t welck tot Laecken verwen gebruyckt wordt, en by de Italianen Guado, en by ons Meekrap genoemt wordt. Aen de rechter handt siet ghy ’t kasteel Ducia, daer de Campegien tot Bolognien den Graeffelicken tijtel van dragen. Na een korten wegh komt men van daer tot Paradella, een Klooster, bewoont door de Françiscanen van de derde ordere, ’t welck door den Paus Julius de Tweede gesticht is. Van daer komt ghy na een mijl gaens tot Forum Cornelii. {Getal van inwoonders in het gebiedt van Bologna.} Aldus dan hebben wy het geheele gebiedt van Bologna beschreven, van het welcke wy noch dit hier by moeten voegen, aengaende de veelheydt der menschen, die in het selve gevonden worden, namentlick hondert acht-en-twintigh duysent vier hondert en vijfthien zielen, onder de welcke zijn seven-en-dertigh duysent vier hondert en vier Mannen, twee-en-veertigh duy- [p. 223] sent drie hondert en tnegentigh Vrouwen, twee-en-twintigh duysent vier hondert en vier-en-tsestigh Jongskens, negenthien duysent vier hondert en negen-en-tachentigh Meyskens, vier duysent acht hondert en twintigh Knechten, achthien hondert en seven-en-veertigh Dienstmaeghden, welck getal gevoeght zijnde met dat van Bologna, te samen met sijne Voorsteden, bevinden wy het selve uyt te maecken twee hondert seven duysent seven hondert en ses-en tnegentigh zielen. Reyse van Bologna na Florencen, Siena, en Romen.Bologna laet ghy achter uwen rugge, als ghy na Florencen reyst, nemende uwen wegh na het Zuyden en het Oosten, en door de Porta Sint Stephano uytgaende, in het aensien van een deel aengename Heuvelen en Vlackten, daer Ceres en Bacchus om strijdt hunne gaven ten toon stellen. Na een reys van thien mijlen komt ghy tot Piamora, een Dorp vol van goede en gemackelicke Herbergen: voorts komt ghy tot hooger gewesten, en eyndelick tot het Dorp Loiano, [p. 224] en als ghy verder komt, ontmoet u scarica l’Asino, dat is, ontlaedt den Esel, want seecker het is dan tijdt. Dit is de vaderlicke grondt van den eertijdts vermaerden Oversten Ramazoti. Daer na ontmoet ghy Pietra Mala, van waer men af gaet na Firrenzola, ’t welck rondtom met Bergen besloten is, een aengenaem en wel bekent Dorp. {Schrickelicke wegh.} Aldaer set men de Rivier over, en komt tot op den top van het geberghte, latende een schrickelicke diepten aen de slincker handt, die den Reyser in groot gevaer van duyselen brengen: behalven dat is het een engen en ongemackelicken wegh, hebbende drie mijlen opgaens, sonder eenige vlackte of rustplaets, tot dat ghy op den hooghsten top komt, daer ghy een slechte Herbergh vindt, doch even wel aengenaem voor een vermoeyden Wandelaer. Van hier weder afklimmende, komt ghy te Scarperia, van waer ghy mooght aensien de vermaeckelickste plaetsen van Toscanen, en Florencen selve, daer ghy komt na een reys van vijftigh Italiaensche mijlen, van Bologna af.[p. 225 ] Florencen. {Bouwing van Florencen.} Dese Stadt heeft op geen groote oudtheydt te roemen, alsoo men leest de selve weynigh tijdts voor de drie manschap gebouwt te zijn, eerst van de Fesulanen bewoont zijnde, de welcke dit gewest voor de Bergen verkoren, als zijnde soo na aen den beroemden Tybur gelegen. Dese hebben se eerst den naem van Fluentia, ter oorsaeck van de Rivieren, gegeven, welcken naem daer na in Florentia verandert wierdt, dewijl de blom van de geheele werelt, Romen namentlick, hen dese plaets te bewonen gegeven had. Het is waerschijnelick dese Stadt een geringe plaets geweest te zijn, Thuscia genoemt, en sedert tot sulck een maght opgeklommen te zijn. Het is in een Vlackte gelegen, en door de rivier Arno in tween gedeelt. {Haer gelegentheyt en grootte.} Aen die zijde, daer se na het Westen streckt, heeft se open Velden, wel veertigh mijlen weeghs aen een, niet sonder groote nut en vermaeckelickheyt. Aen het Oosten heeft se seer aengename Heuvelen, met vruchtbare Boomen beset, gelijck se oock in veel deelen van het [p. 226] Apennijnsche geberght gesterckt wort. Se heeft vijf mijlen in den ommegang, meer lanckwerpigh als rondt. Van te voren was se met Muren omgeven, en met acht Poorten voorsien, van de welcke de vier de voornaemste waren, de andere waren maer smalle toegangen. Binnen waren twee-en-tsestigh Torens, die door den voornaemsten van den Adel gebouwt en bewoont waren. Doch den Koninck der Gothen Totylas heeft de selve ten meestendeel afgeworpen, beneffens andere overlasten, de Borgers aengedaen. Naderhandt is dese Stadt van andere Barbaren, en voorts van de Fesulanen seer beschadight geweest, in sulcker voegen, dat se self van inwoonders is ontbloot geworden; in welcken staet sy gebleven is, tot aen de tijden dat den Keyser Carolus de Groote de Alpes over quam, die des selfs begrijp vergroot, en de Stadt met nieuwe muren voorsien heeft, aen de welcke hondert en vijftigh Torens waren, yeder hondert cubiten of ellebogen hoogh, belastende de selve weêr te bewonen, waer door se weder begost op te komen, en in vryheydt en staet aen te wassen, tot dat se door den aenhanck der Guelphen en Gibbellinen, [p. 227] weder met sware schaden is beleedight geweest. {Bestiering van Florencen.} In oude tijden heeft se haer Borgemeesters, Ouderlingen, en daer na haer Gonfalonieri, of Teeckendragers gehadt, doch is verscheyden mael in haer bestiering verandert, wanneer den Adel tegen de Gemeente, en de Gemeente tegen den Adel, en de voornaemste Borgers opstonden. En na de mael de Florentijnen van een scherpsinnigh verstandt zijn, hebben sy binnen korten tijdt hun maght en vermogen seer doen aennemen, waer over sy oock veel leedt uytgestaen hebben, alsoo niemant onder haer de minste wilde wesen. Sy heeft veel Steden in Toscanen, en Pisa onder anderen, onder haer geweldt gebraght, welcke Stadt voor henen onder de machtighste van geheel Italien is gerekent geweest: maer als nu is het onder het gebiedt van een eenigh Vorst, zijnde haer door den Paus Clemens de Sevende de vryheydt benomen, niet tegenstaende de selve een van hare borgeren was. De lucht om Florencen is dun en suyver, en derhalven vruchtbaer in doorluchtige en Edele verstanden. Sy wort bewatert of veel eer in tween gedeelt door de Arno, over de welcke vier seer [p. 228] schoone Bruggen geleyt zijn. Sy heeft overvloedt van alle noodtsaeckelickheydt, ter oorsaeck van het vruchtbare Geberghte en rijcke Dalen daer se mede becingelt wort; daer by komt de schoone Rivier, het Hof van den Hertogh, het wijdt en breedt Gebiedt, en de gelegentheydt selve, als zijnde dese Stadt gelijck als in het hart van Italien gelegen, en de snedigheydt van haer Inwoonders, en Kooplieden, alsoo men geen Marckten vindt daer de Florentijnsche Kooplieden hun deel niet hebben, waer door den Paus Clemens de Elfste hun met recht het vijfde Element genoemt heeft. {Uytstekende Geesten uyt Florence voortgekomen.} En na de mael, behalven Romen, geen Stadt in de geheele werelt gevonden wort, die soo veel beroemde Bouwmeesters, Schilders en Beeldtsnijders uytgelevert heeft, is het dat alhier soo veel uytsteeckende Paleysen, Kercken, kostelicke Konst-stucken, Beelden en diergelijcke gevonden worden, die door kost en konst verwondering veroorsaecken. Op de Mercato Novo staet het heerlicke Paleys, daer de Borgers t’allen tijden hunnen Koophandel drijven. Het Paleys der Medicijnen doet een yeder met verwondering en verbaestheydt, door het aen- [p. 229] schouwen, vervullen. Alsoo doet oock het Konincklick Paleys van den Grooten Hertogh, al hoe wel het van buyten de heerlickheydt niet heeft, die ’er van binnen in gevonden wort. {Hertoghs Paleys.} Als ghy hier de trappen opgaet, ontmoet u terstondt aen de slincker handt een geweldige Zael, daer den Hertogh gemeenlick in het aensien van de Gemeenten sijn maeltijdt doet. Daer wederom uytkomende, siet ghy een andere kostelicke Zael, daer al de Veldtslagen en daden van Cosmo de Eerste afgebeelt zijn. In dese Zael wort jaerlicks het Feest van Sint Jan gevyert, de welcke den Beschermheer van dese Stadt is. Als dan sit den Hertogh onder een kostelicke Tente voor het Paleys, alwaer de Staten van alle Steden en Landtschappen voor hem verschijnende, met de Wapenen en Vanen die hen vergeselschappen, den Hertogh eerbieding bewijsen. Dit gedaen zijnde, begeeft hy sich om te eten. Na de maeltijdt neemt hy sijn tijdtkorting in het danssen van een deel Boeren en Boerinnen. In dese selve Zael zijn oock seer schoone en heerlicke Beelden te sien; gelijck ghy daer weder uyt gaende, oock ontmoet het afbeeldtsel van den [p. 230] Grooten Hertogh Ferdinando de Medicis, levens grootte. In den Guarda Robba worden u de twee Boecken Pandectae Florentinae., in roodt fluweel gebonden, en met silver beslagh en sloten verçiert, getoont. En in een ander gemack vindt ghy een Tafel, die op vijfthien duysent gulden gewaerdeert wort. Recht tegen over dit Paleys is de Lijfwacht van hondert Duytsers, op welcke plaets mede een seer schoon Beeldt opgerecht is. Voor het Paleys van den Hertogh staet een uytnemende schoone Fonteyn, met seer kostelicke en konstige Metalen en Marmere beelden verçiert, die al water uyt geven. Den Lusthof van den Hertogh is oock wel besiens waerdigh, ter oorsaeck van het konstigh Water-werck, het welck soo hoogh gebouwt is, dat het een verwondering geeft, hoe het water soo hoogh kan opgevoert worden. Aldaer houdt den Hertogh niet selden sijn middaghmael, ter oorsaeck van de koelte van de plaets, te meer, alsoo hy sonder uyt sijn Paleys te gaen, door een kleyne Galdery derwaerts kan komen. Van daer kondt ghy u begeven na de schoone Galdery, Belvedere genoemt; aldaer heeft Cosmo de Twee- [p. 231] de een seer schoone Kapel laten bouwen, daer hy uyt sijn Paleys verborgen kan in gaen. Hier siet men oock menighten van schoone en konstige Beelden, van Albaster gesneden, beneffens een kostelicke Altaer, en het gewulfte al te mael met Perlemoer bedeckt. Onder dese Galdery siet ghy een kostelick gebouw, tot een perspectiva of doorsicht, met geweldige Pylaren onderstut, daer den Raedt in gehouden wort, een gebouw waerlick, dat weynighe in Italien sijns gelijcken heeft. Van daer gaet ghy de Ponte Vecchio of oude Brugge over, die rondtom met alderhande Winckels voorsien is, daer de Arno onder door loopt. {Paleys Delli Pithi.} Daer over komende, hebt ghy het Paleys Delli Pithi, dat een schoon vierkantigh gebouw is, alles van geweldighe steenen opgebouwt, hebbende een vierkanten Hof aen den inganck. Aen de rechter zijde van de Galdery vindt ghy twee groote Magneet- of Zeyl-steenen. Men heeft ’er oock seer schoone en çierlicke Kamers, in een van de welcke een seer oudt Beeldt is van Scipio Africanus, van swarte steen gemaeckt, ’t welck op acht hondert Ducaten geschat wort, beneffens een seer groote Aerdtkloot. [p. 232] Daer neven aen is oock een schoonen Boomgaert van Cypres-boomen, daer sich den Hertogh menighmael in gaet verlustigen. Wat vruchten oyt vermaert of bekent zijn geweest, deelt u daer de milde natuur: dit alles is te aengenamer, om dat het meeste gedeelte van desen Hof des Winters en Somers altijdt even groen blijft; oock ten insicht van de heldere en klare Fonteynen, die met hun levend water, de vruchtbaerheydt van dese plaets vermeerderen en verçieren. Van daer gaet men weder over de Ponte Nuovo, waerlick een seer heerlick en kostelick gebouw. Daer over gekomen, ontmoet ghy, niet ver van de Kerck Della Trinita, een hooge en schoone Pylaer, daer de gerechtigheydt boven op staet. {Overwinning van Cosmus.} Dese is alhier opgerecht, om dat den Hertogh Cosmus op die plaets de tijding kreegh van de overwinning, die den Marquis Melignano, op de grensen van Sena tegen den wederspannigen Pietro Strozzi, behaelde, wiens Paleys niet verre van daer gebouwd is, uyt welck gebouw lichtelick af te meten is, wat een machtigh man de selve Strozzi geweest is; gelijck hy diergelijcke Paleysen meer, [p. 233] soo hier soo daer in de Stadt heeft opgerecht. Vorder nae het Paleys is de Cassina, daer den Grooten Hertogh alderhande Konstenaers van vele volckeren in het werck houdt, immers plagh te houden, die een yeder in het sijne sijne Doorluchtigheydt met hun doorluchtige wercken vereeren. Van daer siet ghy in het Leeuwen-huys alderhande slach van Wilt, en vreesselick gediert, van Leeuwen, Beyren, Luyparden, ’t welck u alles voor een kleynen drinckpenning sal getoont worden. Daer dicht by is de Paerdestal van den Groot Hertogh, daer men behalven een goede menighte van schoone Paerden, oock eenige Indiaensche Schapen, den reysiger vertoont. {Florencen heeft den naem van Schoone.} De Straten en wegen van Florencen zijn seer wel gevoeght, en de Huysen soo wel gebouwt, dat het een verwondering geeft aen al de kenners van de bouwkunst; in voegen dese Stadt niet te vergeefs den naem van Schoone draeght. En die begeert sijn lust te versaden, met het aenschouwen van de konst-stucken van Schilderyen en Beelde-werck, behoeft sich maer in de Kercken te begeven, van de welcke men alleen een geheel boeck sou kon- [p. 234] nen vol schrijven, soo veel Meesters hebben aldaer hun alderuyterst getoont, tot navolging van de nature door de konst. Even wel sullen wy de selve ten deelen aenroeren. Voor eerst als ghy u begeeft tot Santa Maria Delli Fiori, siet ghy ten eersten de Begraefplaets van den voortreffelicken Ficinus, beneffens sijn Beeldt, heerlick in Marmer gesneden; als oock dat van Giotti die soo in de Schilder- als in de Bouwkunst, boven anderen uytgesteecken heeft, zijnde van Angelo Politiano met een Grafschrift vereert, als mede van den grooten Dantes. Noch siet me’r de twaelf Apostelen uyt Marmer gesneden, door verscheyden konstige Meesters; als oock die konstige wercken boven aen het verwulfsel door Brunelesco gemaeckt. De Campenile of Klocken-toren, die Giotti getimmert heeft, is oock verwonderens waerdigh, soo ten insicht van het Gebouw, als de konstige Beelden, daer de selve door verscheyden konstige Meesters mede is voorsien, yeder om strijdt sijn alderbeste vonden voort stellende. Tegen over de Kerck is het Dorphuys, hebbende een ronde gedaente, ’t welck men seght een ouden [p. 235] Tempel van Mars geweest te zijn, daer een seer kostelicke Marmeren Vonte in staet, uyt de welcke den Doop bedient wordt, hebbende sijne Kopere deuren, soo konstigh van Laurentius Gibert Florentijn besneden, dat in geheel Europa geen diergelijcke te vinden is. In dese heerlicke Kerck wort oock een koperen Tombe gesien, met dit opschrift: Balthasar Cossa, eertijdts Iohannes de Vier-en-twintighste. De Cupula of Ronden-toren heeft een knop boven op, daer wel vier-en-twintigh persoonen in konnen staen. De Kercke Santa Maria wordt gehouden onder de schoonste van geheel Italien. Michaël Angelo noemde dese sijnen Venus. Hier vindt ghy onder anderen de gedachtenisse van den Patriarch of Oudtvader van Constantinopolen, die in de Kerckelicke Vergadering onder Hugenius de Vierde sich selven in het Klooster van de Predickheeren begeven heeft, uyt het welck binnen eenige jaren tijdts twee Kardinalen, en acht-en-dertigh Bisschoppen voort gekomen zijn. De Begraef- en Vergader-plaets der Broeders, is oock besiens waerdigh, als zijnde met de uytterste konst gebouwd en opgericht, [p. 236] en tot verwonderens toe met konstige Schilderyen voorsien, en verçiert. Aldaer wordt u oock getoont het Beeldt van Johannes Cimabue, die in het jaer 1240. de Schilderkonst in Italien heeft begonnen te herstellen, die geheel tot de Griecken was over gebraght, van welcken Johannes al de andere Schilders, gelijck als uyt hun sprinck-ader, hun oorspronck genomen hebben. In de selve Kerck is de Kapelle van het geslacht van de Gaddi, met een Beeldt. Den Grooten Cosmus heeft de Kerck van Sint Laurens met groote kosten gebouwt, in de welcke oock sijn heerlicke Begraeffenis te sien is, met dit opschrift: Patri Patriae, decreto publico; Voor den Vader des Vaderlandts op gemeene kosten opgericht. In de Kapelle onder al de andere uytsteeckende Beelden, en voornamentlick die van Bonarotti gemaeckt zijn, vindt men de kostelicke Begraeffenissen van de Vorsten, die uyt het Huys van de Medicis voortgekomen zijn. {Treffelicke Boeckery.} Alhier is oock een treffelicke Boeckery, met veel voortreffelicke Boecken, soo Griecksche als Latijnsche, alle geschreven in parckement, tot vier duysent en acht hondert in ’t getal, voorsien. In de Kerck van het [p. 237] Heyligh Kruys, siet ghy een seer kostelicken Predickstoel, diergelijcke geen in Italien gevonden wordt, beneffens het Graf van Leonardo Aretino, en het Beeldt van Giotto, sonder even wel de Begraef-plaets van den konstigen Michaël Angelo te vergeten, met drie Marmere Beelden, wonderlick konstigh gemaeckt, verheerlickt. De plaets daer het Sacrament bewaert wordt, is boven allen uytsteeckende, soo ten insicht van de hooghte, als kostelickheydt, en konst van werck, beneffens het heerlick Orgel, door den selven Cosmus gesticht, daer alleen de konst vier duysent goude kroonen van gekost heeft. De Kerck van den Heyligen Geest heeft oock sijn plaets onder de voortreffelickste Gebouwen, als zijnde door bysondere konst, met kostelicke Pylaren gemaeckt en verçiert, daer de Eremitanen hun verblijfplaets in hebben, de welcke een Galdery hebben, die door de Griecken beschildert is, eer oyt de konst van de Penceel in Italien gebloeyt heeft. Soo verwonderlick is oock de Sint Marco van de Dominicaner Monnicken, soo door diergelijcke oude Griecksche konst, als [p. 238] voornamentlick door een Kapelle, die met groote kosten gebouwd is, in de welcke de begraeffenis van den heyligen Antonius, Aertsbisschop, met sijn kostelicke Beelden, sijne daden vereert, hem door de Salviatische Vorsten opgerecht. Aldaer leest men oock het Grafschrift van den soo uytsteeckenden als wijdtberoemden Joannes Picus de Mirandula, al hoe wel sijn Graf in het Klooster self is: Ioannes Iacet hic Mirandula caetera norunt, Et Tagus & Ganges, forsan & Antipodes. Dat is: Hier rust Mirandula, wiens eernaem is gevloden Aen Taag en Ganges, en self by de Antipoden. Het Klooster heeft twee hondert Monnicken, altoos soo veel zijnder geweest, als Savanarola aldaer Prior was, ’t welck soodanigh gebouwd is, dat ghy altoos en over al bedeckt kondt gaen, en soo gemackelick, als eenigh Klooster in geheel Italien. Maer de [p. 239] Boeckery overtreft het alles, als de welcke bysonderlick met de uytsteeckenste, soo Griecksche als Latijnsche Boecken, voorsien is. Men moet oock hier geensins voorby gaen de Kerck Alla Nonciata, een plaets (behalven haer gemeende wonderen, die wy laten varen) door haer kostelicke verçierselen, van Gout, Silver en heerlicke Beelden, bysonderlick vermaert. Dese Kerck heeft oock een schoon Gasthuys, het welck alleenlick voor die gehouden wordt, die in den dienst van den Hertogh zijn. Dese plaets is oock seer gerieflick en aengenaem, daer oock de Siecken met bysondere vlijt en yver gedient worden, en schoone Bedden en toebehooren tot hun gemack en noodtdruft hebben. Buyten desen zijnder oock eenige Kercken, die door den Keyser Carolus de Groote gesticht zijn, namentlick de Santa Maria in Campo, de San Pietro, beneffens ’t Gasthuys van de slechte lieden. {Getal der Godtshuysen.} Diergelijcke plaetsen zijnder seven-en-dertigh, en vier-en-veertigh Parochie Kercken, daer by gereeckent de twaelf Prioraten der Monnicken, Kloosters vier-en-vijftigh, vier-en-twintigh van de Regulieren, en negen der Kinderen. [p. 240] {Treffelicke Mannen van Florencen.} Verscheyden Pausen, als Leo de Tiende, Clemens de Sevende, gelijck oock Clemens de Achtste, hebben hun oorspronck uyt Florencen, en behalven dese, veel Kardinalen, Bisschoppen, en andere Geestelicke Heeren. Oock verscheyde dappere Veldt-oversten, onder de welcke Pietro Strozzi, Marschalck van Vranckrijck. In de Letteren zijnder menighte uyt voort gekomen, onder de welcke men alleenigh Dante, Petrarcha, Boccaccio, Cavalcante, Benivieno, Politiano, Crinito, Palmerio, Ficino, Passavanti, te noemen heeft. Konstenaers heeft se mede in grooten overvloet geteelt, van Beeltsnijders, Schilders, Bouwmeesters, van de welcke bysondere Oeffen-scholen zijn, gelijck oock van hun eygen tael, daer men Meesters over stelt die Florentijnen zijn. {Americus Vespuccius.} Americus Vespuccius heeft oock alhier sijn begin genomen, de ontdecker van de nieuw gevondene Landen, die den naem als noch van den vinder hebben. Voor de rest zijn de Florentijnen tot den Koophandel bysonder bequaem, daer hun wackeren aert, en aerdige loosheydt, hen een groot behulp toe is. Men vindt alhier binnen Florencen ongevaer een getal [p. 241] van vijf-en-tachentigh duysent zielen, onder de welcke veel Edele en groote Geslachten zijn. Aen dat gedeelte, daer se na het Noorden uytsiet, heeft Florencen het Apennijnsche gebergte; en daer het deel van dat geberghte na hen toestaende, de Zuyder Son heeft, geeft het alderhande vermaeckelickheden. {Teecken-bedieders van Fiesoli.} Aen die zijde leydt oock de oude stadt Fiesoli, daer de Teecken-bedieders voor henen hun verblijfplaets plachten te hebben. Men seght dese Stadt door Atlas en Hercules gebouwt te zijn, die oock Stilicon tegen de Gothen bystandt gedaen heeft, van de welcke oock de hondert duysent mannen gedoodt wierden. Geheele vijf hondert jaren heeft se met de Florentijnen over hoop gelegen, van de welcke sy eyndelick in het jaer duysent en vier-en-twintigh verwoest is geworden, nemende de voornaemste huysgesinnen na Florencen toe, sonder dat se oyt sedert weder is opgebouwt geworden, noch oock eenige overblijfsels behouden heeft, als alleenigh het Bisdom. Hier en daer vertoonen sich eenige heerlicke Gebouwen op de Heuvelen, die de Florentijnen aldaer tot hun vermaeck hebben opgebouwt. Men [p. 242] siet ’er oock de Abdye van de Regulieren, het Klooster van de Dominicanen, beneffens de schoone Hoven en Boomgaerden, vol alderhande aengename vruchten, en vermaeckelickheden, en beplant met haer Myrthen, Rosen, Pijn, Cypressen, Laurierboomen, en Wijngaerden, besproeyt met Beecken, Fonteynen, en Vijvers; in ’t kort, alles hebbende dat of lust of nut magh toebrengen. {Pratelino, Lustplaets van den Hertogh van Florencen.} Maer niemant is ’er, die sich niet verwondert over de Pratelino, ’t welck den Grooten Hertogh Françiscus de Medicis heeft laten maecken, en verçieren met al sulcke dingen, die een Vorst van sijn Staet betaemden. Het eerste daer ghy hier by komt is het Paleys, ’t welck recht in het vierkant gebouwd is: komt ghy aldaer in eenen kamer, terstont hebt ghy vier anderen in het oogh, die op malkander uyt komen, ’t welck aen de vier deelen sesthien Kamers uytmaeckt, in een van de welcke twee Bedden staen, daer den Hertogh in slaept, wanneer hy daer is, en de Hertogin, wanneer hyder een heeft. De andere Kamers zijn geweldigh kostelick met haer Tapijten opgepronckt, en sommige met goude en silvere Laec- [p. 243] kenen, beneffens verscheyde kostelicke en konstige Beelden. Als ghy buyten het Paleys een trap op gaet, vindt ghy boven gelijcke sesthien Kamers, al te mael met hun Bedden voorsien, die soo kostelick en heerlick toegemaeckt zijn, dat de minste over de duysent kroonen gekost heeft. Van het Paleys komt ghy Alla Grotta, het welck een seer schoon Gewulfsel is, hebbende een Fonteyn in sich, niet anders dan of het een natuurlicken Bergh was. Rondtom de Fonteyn hebt ghy Slangen, Adderen en Hagedissen, van Koper seer konstigh en aerdigh gemaeckt, en gelijck als met het leven strijdende. Dit gewulfsel sou, na de naeuwste reeckening, over de dertigh duysent kroonen gekost hebben. In het midden van een yeder Pylaer staet een Orgel, ’t welck in sulcker voegen door het water gedreven wordt, dat het van sich selven een lieflick geluydt maeckt. De Muren zijn beset met Coralen, Perlemoer, en andere Gesteenten, en dat soo dicht, dat men geenen wandt bekennen kan, zijnde voor de rest ingeleydt met schoone Marmere en Alebastere Tafelen. Wil men sich daer aen de tafel ver- [p. 244] voegen, begint u het water onder de voeten tot over het hooft te springen, en indien ghy het selve soeckt te ontgaen, wordt ghy van een andere kant weêr begroet, welcke tijdtkorting een yeder die daer in komt, gegeven wordt, hoe grooten Heer hy oock zy. Op de andere zijde staet een andere Grotta Sybilla genoemt, daer veel schoone Beelden van Marmer en Alabaster staen, rondtom met roode Coralen geçiert, maer weynigh komen daer in, of worden met dien onderaerdtschen regen besproeyt. Op de rechter zijde hebt ghy het Badt van den Hertogh, het welck onder op den bodem veel gaten heeft, daer de wermte kan door komen, om te doen sweeten. Daer by staet noch een ander Gewelf, ’t welck alleen dient, om in de groote hitte van den Somer eenige verkoeling te geven. Hier staet een schoonen Marmeren Tafel, hebbende aen de eene zijde verscheyden holen, daer men den Wijn in verkoelen kan. Daer by is een schoonen Hof, seer aengenaem met sijn springende Wateren en Vijvers, oock alderhande bedenckelicke Boomen en Vruchten voorsien. Het heeft oock een plaets, daer den Her- [p. 245] togh alderhande vogels, van Struyssen, Turcksche Hoenders, Indiaensche Duyven, en diergelijcke vreemdigheden meer, houdt. Daer neven staet een schoone Lindeboom, daer den Hertogh somwijlen des Somers sijn maeltijdt op doet. Hier uyt kan hy sijn twee Paleysen sien, het eene binnen, en het andere buyten de Stadt. Tegen over het Paleys is noch een anderen Hof, daer een Kapel in staet, in de welcke den Hertogh somwijlen de Mis laet doen. Dese Kapel is rondt, gelijck de Heydensche Tempels, soo van buyten als van binnen, met schoon Cypressenhout getafelt en beschoten, gelijck het oock van buyten met schoone Cypresboomen bewassen staet. Vorder siet ghy een Beeldt, hebbende de gedaente van een Watergodt, omtrent vier vademen hoogh zijnde, en van witten Marmer gemaeckt, van de welcke al de wateren in de Fonteynen vallen. Ghy mooght daer oock boven op gaen, daer ghy met verwondering een geweldigh gedruys van water onder u voeten sult hooren. Op den wegh de welcke na Bologna streckt, hebt ghy het dorp Scarparia, daer men Degens, Scharen, [p. 246] Messen en diergelijck Yser-werck maeckt, zijnde aen de voet van het Apennijnsche geberght, en omtrent sesthien mijlen van Florencen gelegen. Op dien wegh ontmoet u aen het Oosten een seer aengename Valey, met Hoeven en Dorpen op het alderçierlickste gevult, genoemt Mugella, daer de rivier Seva door henen loopt. Uyt dit Dal is den vermaerden Rechtsgeleerde Dynus oorspronckelick, en aldaer was Cosmus de Tweede sich vermaecken, wanneer hy tot Hertogh van Florencen wierdt gemaeckt, die oock aldaer een sterck Slot heeft opgerecht, en behalven dat noch een Paleys in Correggio, daer hy een groote Warande met alderhande gediert heeft bygevoeght. Vorder leydt u den wegh na Faventia en Romagna, en soo voorts tot den top van het Apennijnsche geberght. Verder beginnen de plaetsen van Casentino, die sich strecken van het snel loopende water Ronta, tot aen de Arno, en de Aretijnsche velden toe, ’t welck een seer vruchtbaer gewest, en vol Herbergen is. Als ghy van Florencen Oostwaert aen gaet, komt ghy in Casentino, en geniet het gesicht van het aengenaenste Dal, leggende tusschen de [p. 247] Bergen, dat men sou konnen bedencken. Na de andere zijde, namentlick na het Westen en het Noorden, omtrent thien mijlen van de Stadt, is het Paleys van Poggio, op een seer vermaeckelicken Bergh gebouwt, ’t welck den Hertogh Cosmus met een Muur omcingelt, en gelijck als tot een weerbare Vesting gemaeckt heeft. Niet ver van daer heeft hy oock een vermaeckelicke Warande afgeschoten, daer hy veel Wilts tot de Jaght in besloten heeft. Van dese plaets na de rechter handt af te sien, hebt ghy de stadt Prata, daer men het Broodt soo wit backt, dat het de snee geensins en wijckt. {Florentijnsche Bandijten geslagen.} Nader aen den Apennijn verheft sich den bergh Murlo, daer den Hertogh Cosmus de Florentijnsche Bandijten geslagen heeft, met welcke overwinning hy sijn Vorstendom heeft bevestight. Naer een reys van thien mijlen, komt ghy tot de stadt Pistoio, een kleyne, maer een schoone, rijcke, en edele plaets, en met veel Heylige plaetsen voorsien. Men maeckt hier de beste Lampen, en schoonste Reuckwercken. Door tweedracht en binnen landtsche beroerten, heeft het sich selven menighmael tot de uytterste onderganck [p. 248] gebraght, doch nu geniet het sijn eygen rust, en een schoon gewest rondtom, vol van alderhande Vruchten. Wat voorder reysende, ontmoet u den Apennijn wederom, met het gebiedt van Bologna, en de rivier Reno. Soo ghy u van hier ha het Noord-westen op reys begeeft, komt ghy tot Grafiniano, en meer na het Westen, by het stedeken Pescia. Luca leght twintigh mijlen van Pistojo, welcke plaets tegenwoordigh sijne vrydom geniet, treffelick bewaert, zijnde wel vast in sijne Wallen, en bloeyende in Koopmanschap; waer over, al hoe wel kleyn van begrijp, het even wel overvloedt van alle dingen heeft. Het heeft oock te roemen op sijne oudtheydt, als zijnde een van de oude Roomsche woonplaetsen. {Kloecke Mannen en schoone Paerden uyt de landen van Luca.} Den Koninck der Longobarden Desiderius, heeft dese plaets met een Muur van vierkanten steen omringt, en andersins soo door de konst als de natuur gesterckt, waer door hy het belegh van Narses geheele ses maenden heeft konnen uytstaen. By Luca na de zeekant toe, heeft men de voetstappen van den Tempel van Hercules; gelijck oock uyt dese gewesten kloecke Oorloghs-lieden, en schoone Paerden [p. 249] voortkomen. De Serchio besproeyt dese gewesten, zijnde overvloedigh in schoone en leckeren Visch. Van hier thien mijlen, zijn de Bagni, of Baden, die door hun gesonde Wateren door geheel Italien vermaert zijn. Wanneer men van Florencen na het Westen gaet, door een vlackte van veertigh mijlen, komt men eerst tot het stedeken Empoli, en aen de andere zijde van de rivier by Fucechio, daer een groot Meyr by gelegen is. Voorts te midden op den wegh, daer men van Florencen na Pisa gaet, is de brave plaets Santo Miniato, die van den Koninck Desiderius der Longobarden, op een uytsteeckende plaets gebouwd is. Tot aen Pisa toe verliest ghy de Arno niet, de welcke u gestadigh aen uwe zijde is. Dese Stadt is seer oudt, en lang voor Romen van de Griecken gebouwt, daer de Schrijvers veelsins van geschreven en geoordeelt hebben. {Treffelicke daden van Sant Miniato.} Sy is een van de twaelf Steden van Toscanen geweest, hebbende groot geweldt op de Zee. Heeft oock treffelicke overwinningen tegen de Ligures bevochten, Carthago onder het jock gebraght, den Koninck self tot Romen gevoert, Sardinien vermeestert, en Panormum, [p. 250] stadt in Sicilien, de Saracijnen benomen. Sij heeft oock den Koninck van Majorca omgebraght, en de Franschen onderstandt gedaen, oock den Koninck van Hierusalem met veertigh Galeyen tegen de Barbaren geholpen, en tot meer malen toe de Roomsche Pausen de handt geboden, en alsoo lang in den voortgang van hare saecken geluckigh geweest; gelijck oock Thomas Aquinas haer onder de vier voorname Steden getelt heeft. Maer (gelijck men wil voorgeven) sedert dat de Pisanen, ten believen van den Keyser Fredericus Barbarossa, verscheyde Bisschoppen naer Lions tot de Kerckelicke vergadering treckende, opgehouden en verhindert heeft, is het hen ten meestendeel tegen geloopen, in voegen sy eyndelick hun vryheyt en leven verloren hebben. In voegen, indien men de maght van het oude Pisa wil oordeelen en aensien, dit tegenwoordige daer weynigh by te vergelijcken is. Het heeft even wel een treffelicke Hooge School, en altoos vermaerde Leermeesters gehadt, ’t welck, beneffens het Huys van de Ridders van Sant Stephano, vry groot aensien aen dese Stadt maeckt. {Platonische gelegentheyt.} De gelegentheyt van dese plaets is seer schoon, [p. 251] en men sou geen bequamer Stadt voor Plato weten op te soecken als dese is. Het plagh omtrent vier mijlen weeghs van de Zee te leggen, al hoe wel het daer nu omtrent acht mijlen van af is; in voegen het wel niet op de Zee gelegen is, doch even wel na by genoegh, niet op den Bergh, maer dicht by den Bergh, in de vlackte, en van de Konincklicke rivier Arno in tween verdeelt; gelijck de selve Plato voor best keurt. Behalven dat heeft se op vier heerlicke dingen te roemen, namentlick de Kerck van Sant Johannes, den Toren van de Hooft-kerck, die met een wonderlicke konst gebouwd is. Voorts de Hooftkerck self, en de Campo Sancto, als doe gemaeckt toe Frederick Barbarossa, sullende in het Heylige Landt oorlogen, vijftigh Galeyen van die van Pisa tot onderstant kreegh: maer na dat Barbarossa verdroncken was, hebben se de schepen met aerde van het Heylige Landt gevult, en het selve op het Kerckhof gebraght. Aen de andere zijde van Pisa is Luca gelegen, maer aen de andere zijde Livorno. {Pisa verwoest.} De Florentijnen hebben Pisa in het jaer 1509. verwoest, waer door veel voorname ingesetenen elders met der woon getogen zijn. [p. 252] Als ghy van Florencen op Sena en van Sena af op Romen reysen wilt, soo gaet de poorte uyt die na het Zuyden siet, daer den Keyser Karel de Vijfde voor desen door ingegaen is, zegepralende over het overwonnen Africa. Terstondt ontmoet u het Klooster der Carthusianen, en korts daer aen Cassiano, Tavernella, en Staggio, de welcke maer negen mijlen van een leggen, daer ghy een rechten wegh hebt, aen beyde zijden met heuchlicke Heuvelen en aengename Vlackten omgeven. Aen de rechter handt van desen wegh is Certaldo, de geboorteplaets van Joannes Boccaccio, die sijn Moederlicke tael een groot licht heeft aengebraght. {Graf van Ioannes Boccaccius.} Sijn Begraefplaets met een Marmeren Tombe, wordt als noch in de Groote Kerck van Certaldo gesien, daer dese vaersen op gesneden staen: Hac sub mole jacent cineres, ac ossa Ioannis Mens sedet ante Deum, meritis ornata laborum Mortalis vitae, genitor Boccacius illi, Battia Certaldum, studium fuit alma Poësis. [p. 253 ] Dat is: Ioannes onder dit aensienelick gesteent, Houdt hier bedeckt sijn asch en afgeleeft gebeent; De ziele sit voor Godt verheerlickt in genaden, Verçiert met loon van sijn aensienelicke daden. Certaldo was sijn wiegh, Boccacio die hem teeld, De Dichtkonst was de konst daer sijne konst in speelt. Wat verder landewaert in is Sant Geminiano, een aerdigh stedeken, daer seer schoonen Wijn gewonnen wort, voor sich selven met schoone Kercken, Paleysen, en Doorluchtige Mannen verçiert. Het is op een seer schoonen en vruchtbaren Bergh gelegen, van waer men het Aertsbisdom van Florencen, Sena, Luca, Pistojo, Modena, Bolognia, Pesci, en Arezza kan sien. Wat verder na het Westen leydt Volterra, ’t welck hondert jaer voor de verwoesting van Troja, en vijf hondert jaren voor de stadt Roma gebouwd is. Het is mede op eenen hoogen Bergh gelegen, hebbende drie mijlen [p. 254] gaens al eer men tot op den top komt. De Muren zijn meest over al ses voeten dick, en met vijf Poorten voorsien, hebbende voor yeder van de selve een schoone Fonteyn, seer schoone en klare wateren uytgevende, gelijck ’er oock twee binnen in de Stadt zijn, die de schijn hebben van seer oudt te zijn. Het staet onder het gebiedt van den Grooten Hertogh van Toscanen, hebbende onder sich leggen een menighte van vruchtbare Velden, en veel sulpherachtige Wateren. Dit is het vaderlandt van Persius, en verscheyden anderen, die de Dichtkonst in eeren gehadt hebben. Vorder reysende hebt ghy de Zee. {Geboorteplaets van Petrarcha.} Als ghy van Florencen na Sena rest, hebt ghy Ancisa aen de slincker handt, daer Petrarcha sijn geboorteplaets heeft. Wat verder is Figuino, en andere steden meer. Maer indien ghy Oostwaert aen gaet, komt ghy by Arezzo, gelegen in een aengename vlackte, zijnde mede onder de twaelf Steden van Toscanen gereeckent. Het heeft de Romeynen eens onderstandt van dertigh duysent goude kroonen gedaen: en als Scipio naer Africa sou overschepen, heeft se hem hondert en twintigh duysent* maten koorens by geset. Door de [p. 255] veranderingen in den Staet heeft se oock veel schade geleden en uytgestaen, zijnde lange geweest een droevigh schouwspel van dese gewesten, tot dat Cosmus, Hertogh van Florencen, haer wederom herstelt, en haer saecken by der handt genomen heeft. Ten tijden van de Romeynsche heerschappy waren de Aerde vaten van Aretium in grooter waerden. {Vinding van Vt, Re, Mi, Fa, Sol, La.} Hier is den Guido geboren, die de woorden die men in de Musijck gebruyckt, Ut, Re, Mi, Fa, Sol, La, alder eerst gevonden heeft: gelijck oock verscheyden andere doorluchtige verstanden; alsoo alhier de lucht heel suyver en dun is, en dien volgens te bequamer tot voortteeling van de edelste eygenschappen des verstants. Men toont u noch aldaer het Huys van den vermaerden Françisco Petrarcha, het welck als noch in wesen is. Arezzo verlatende, komt den Reysiger tot de stadt Civita Castella, en van daer in de Stato Della Chiesa, in het gebiedt der Kercke van Romen. Volgende voorts den grooten wegh van Florencen na Sena, komt men eerst tot Staggia, dan tot Bonitio, van daer tot Poggibonzi; en wanneer ghy u gesicht verheft, siet ghy Poggio Imperiale, [p. 256] ’t welck van die van Florencen met een seer schoon Slot voorsien is. Vorder reysende ontmoet ghy het dorp Ascia, staende op den selven wegh, van waer ghy een korte reys tot aan Siena hebt. Siena.{Bouwing van Siena.} Dese Stadt is van de Senonische Gallen of Gauloisen gebouwt, ten tijden als se tegen de Romeynen in Italien waren, onder het beleydt van hunnen oversten Brenno, leggende op een hoogen heuvel, en met stercke Wallen omcingelt zijnde. Naderhandt is se van de Romeynen tot een Roomsche besetting gemaeckt. Aldus is se beneffens andere Steden onder het gebiedt der Romeynen geraeckt, doch na eenigh verloop van tijden sich selven vryheyt verkregen hebbende, en alleen een gebiedt erkennende, hebben se tegen de Florentijnen, met de welcke sy een oudt geschil hadden, een voortreffelicke overwinning verkregen, en al hoe wel se van haer Ingesetenen, de Petrucci op nieuw onderdruckt wierdt, heeft se even wel daer na haer verloren vryheyt weder herstelt, en bewaert, tot aen het jaer 1555., wanneer se sich [p. 257] aen den Hertogh van Florencen heeft overgegeven, van de welcke sy tegenwoordigh noch geregeert wort. Dese plaets is gelegen aen een suyveren en gesonden oordt, wel met versch water voorsien; gelijck de Fonteyne die la Branda genoemt wordt, de aenschouwers geen kleyne verwondering toebrengt: gelijck oock Dantes daer van in sijn Inferno spreeckt. De selve bewegingen brengen oock de heerlicke Paleysen, daer dese Stadt mede verçiert is, voornamentlick dat van de Piccolomini, ’t welck van den Paus Pius de Tweede, van groote vierkante steenen heerlick opgebouwd is. De straet in de welcke het selve staet, al hoe wel om andere redenen uytsteeckende genoegh, wort daer door niet weynigh verheerlickt, als uyt ’t welck een yeder die in de selve straet gaet, kan gesien worden. In Campo Regio is een voortreffelicke Kerck, dese Konincklicke naem met allen wel waerdig, den heyligen Dominicus toegeëygent, in de welcke, behalven het Hooft van de heylige Catharina van Sena, verscheyde Lichamen van Heyligen bewaert worden. Sy heeft oock een seer groot Gasthuys voor de krancken, soo uytsteec- [p. 258] kende van Gebouw, als loffelick in goede ordere en bestieringe. De voorname Kerck ter eeren van onse Lievrouw, van suyveren Marmer opgerecht, vertoont sich oock met een bysondere heerlickheyt. De Vloer is van den treffelicken schilder Duccio begonnen, en van Beccafumo voltrocken.{Treffelicke Mannen tot Siena.} Uyt dese Stadt zijn verscheyden Pausen gesproten, als Pius de Tweede, en de Derde, beneffens Alexander de Derde, en verscheyden Kardinalen, Bisschoppen, en uytsteeckende geleerde Mannen, onder de welcke ick alleenigh noemen wil de twee brave Piccolomini; ’t welck niemant verwondering behoeft te geven, die de heerlicke Hooge School van dese vermaerde plaets bekent is. Behalven de bysondere Oeffen-scholen, tot suyvering en verçiering van hun Moederlicke tael. Het gewest rondtom Sena, is overvloedighlick van alle noodtsaeckelickheyt voorsien. Na het Westen, daer men na Romen gaet, is het gewest van Volterra, en lager de Tyrrhenische stranden, de welcke tseventigh mijlen verre sich uytstrecken. De lucht is hier soo ongesondt en hatelick, dat dese gewesten van weynigh lieden be- [p. 259] woont worden: in voegen daer oock weynigh plaetsen van belang gevonden worden, behalven alleen de stadt Massa, die mede wel onder de oude Steden magh gereeckent worden, en de plaets Scarlino na de Zee toegelegen. Komende dan wederom na de Konincklicke of groote wegh, ontmoet men alder eerst Bonconvento, daer den Keyser Hendrick de Seste gestorven is. Daer na hebt ghy aen de rechter handt op eenen hoogen bergh Montalcino, een plaets soo ten insicht van sijn gesonde lucht, als andere deughden ten hooghsten prijsselick. Aen de andere zijde is het vermaerde Klooster van Mont Oliveto, daer de Mont Olivetani hun oorspronck van hebben. Dese Abdy is niet alleen ter oorsaeck van haer heerlick gebouw, maer oock door de gelegentheyt van de plaets, en het getal der Monnicken ten hooghsten prijs weerdigh. Niet ver van Buonconvento loopt de rivier Osa, de welcke over settende, komt men by San Quirico, ’t welck op een hooge plaets gebouwd is, met dese naem genoemt van wegen een Kerck, die aldaer desen Heyligh geëygent is. Langs desen wegh gaet men neven den voet [p. 260] van het geberghte, daer men Radicosonum ontmoet, ’t welck alsoo door Desiderius, Koninck der Longobarden, genoemt is, zijnde op een seer hoogen Heuvel getimmert, en met een seer oudt Slot voorsien, daer voor eenige jaren van den Grooten Hertogh Cosmo, noch een nieuw bygevoeghd is. Hier waren de uytterste palen van het Erfgoedt, dat door de Gravinne Mathildes den Roomschen Stoel herstelt is geworden. Hier heeft men oock een rouw en woest Geberghte, ’t welck niet lager is als selver den Apennijn, tusschen welcke oock verscheyden heylsame Baden, en de uytterste grensen van die van Siena zijn. Tusschen de steden van Sant Quirico en den overganck van de Rivier, heeft men aen de slincker handt de stadt Pienza, die van den Paus Pius de Tweede haren naem ontfangen heeft, de welcke daer geboren is. Wat verder is Chufi op eenen hoogen Bergh gelegen, dat mede onder de twaelf Steden van Toscanen getelt wort. {Graf van den Koning Porsenna.} Hier wilde den Koninck Porsenna van Hetrurien begraven zijn, die den wonderlicken Doolhof, en andere vreemde Gebouwen alhier gemaeckt heeft, die voor [p. 261] eenigen tijdt van jaren weder zijn verwoest geworden. Voor als nu heeft dese Stadt (als zijnde te seer onder de Bergen gelegen) weynigh inwoonders. Hooger op na het Noorden, is Monte Pulciano, een tamelicke oude plaets, maer wel bewoont, en op een vermaeckelicken Heuvel gelegen, met seer schoon Wijngewas voorsien. Alhier is Marcellus de Tweede, Paus van Romen, als oock verscheyden Kardinalen, geboren, onder de welcken den vermaerden Robbertus Belarminus, Susters soon van den voornoemden Paus Marcellus. De rivier den Tyber heeft hier, gelijck oock door verscheyden andere plaetsen, sijnen loop, al eer se de Koninginne der Steden, dat wonder der werelt, dat prachtige Roma komt te begroeten, om niet ledigh en onversocht soo een doorsochte Moeder in de schoot te komen, en hare gaven te offeren, daer wy haer eer lang, wanneer wy noch een kleynen swier sullen gedaen hebben, meenen te volgen. Aen de andere zijde van den wegh vindt men de rivier Osa, omtrent de welcke verscheyden fraeye Steden gelegen zijn, en volgens de Zeekust, want niet ver van daer leyt [p. 262] Grossete, een stedeken dat door den Grooten Cosmo onwinbaer vast gemaeckt is, behoorende voor sich onder het gebiedt van Siena. Niet ver van hier vertoont sich den bergh Tamiato, overvloedigh in Eyckelen, aen wiens voet de Purper vergadert wordt. Het gewest van Santa Fiore leght oock aen dit geberghte, daer de doorluchtige Sfortien hun woonplaets plaghten te besitten. Meer na den grooten wegh toe, is een seer aengename plaets, dienende tot vermaeck van de Edelen van het genoemde geslacht. Op desen wegh moet ghy de rivier Pallia menighmael over, ’t welck dickmaels met geen kleyn gevaer geschiet; doch eer ghy het selve water behoeft over te waeden, ontmoet u een Brugge, daer eertijdts Sertina gestaen heeft, daer Cato van heeft gedacht, doch nu slechts een Dorp is, Ponte geheeten, om dat men daer de Rivier over gaet. De Rivier hier over gegaen hebbende, komt ghy na een weynigh reysens tot Aquapendente, een seer schoon en aengenaem gewest. Op den wegh, de welcke met allen breedt en wijdt is, vindt ghy oock de stadt Sint Lorenzo, en wat verder het plaetsken Volsini, [p. 263] aen het bygelegen Meyr gelegen. {Vrugtbare Olijfboomen.} Op dese plaets plaghten de Olijfboomen, ten tijden van Plinius, het selve jaer dat se geplant waren, hun vruchten voort te brengen, gelijck oock als noch die gewesten uyttermaten vruchtbaer zijn, voornamentlick in schoonen Wijn. Hier vindt ghy menighte van Marmere Gedenckteeckenen, met oude Letteren besneden en doorgraven. In ’t Meyr daer omtrent leydt mede een kleyn Eylandeken, doch met allen vruchtbaer, op het welcke een kleyn Monnicken Klooster is, in wiens Kerck de lichamen der Farnesen begraven worden. {Amalasuntha Koningin der Gothen omgebraght.} Dit is oock de plaets geweest daer Amalasuntha, Koningin der Gothen, door de bestelling van den Koninck Theodatus, omgebraght is geworden, van de welcke wy elders wijdtloopigh geschreven hebben, een Vorstinne van wiens uytnemende welspreeckentheydt veel geseght wordt. Aen de slincker zijde van dit Meyr is de oude stadt Orvieto, beneffens Bagnoreo, en wat verder den Tybur. Aen de rechter zijde is de stadt Sovana, het vaderlandt van den Paus Gregorius de Sevende, doch nu by na woest en ledigh. Wat lager hebt ghy Pittigliano, [p. 264] en Farnese, beyde bequame Steden, het Huys van Farnese toebehoorende. Van daer na de Zee toe hebt ghy Orbitello, ofte Cossa, Monte Argentato, en Porto di Horcole, alle vermaerde plaetsen. In het voorgeseyde Meyr worden seer schoone Visschen gevangen, uyt welck Meyr de rivier Marta sijnen oorspronck heeft, aen wiens rechter oever den Soon van Aeneas Ascanius sijne Stadt eertijdts gebouwt heeft, die als noch in wesen is, eertijdts Ascania, en nu Tuscanella genoemt, gelijck’er op des selfs Poort noch eenige oude vaersen geschreven staen, die de oudtheyt van dese plaets en oorspronck genoeghsaem betuygen. Maer langs dien wegh die na Romen gaet, komt men oock in het Bosch der Volsinenseren, daer men voor henen de godin Juno een hoogen Offer plagh te doen. {Kluchtigh Grafschrift.} Voorby dit Bosch leydt Monte Fiascone, een plaets van minder belang als naem, om dat aldaer de schoonste Wijn wast; daer oock dien goeden Prelaet begraven leyt, die propter est est, gestorven is, op wiens steen dat bekende spreucksken gehouwen staet, Propter est est, Dominus meus mortuus est. [p. 256] ’t welck hem sijn eygen dienaer tot een Grafschrift gegeven heeft, die gewent was altoos voor uyt te rijden, en de proef van de beste Wijnen te nemen, schrijvende tot een waerteecken op de deur est, om te kennen te geven dat aldaer een goeden teugh was, op welck teecken den Heer stoutelick aenginck, dat soo lang duurde, tot dat sijnen wijndorst met sijn leven te gelijck uyt was. Van daer komt men in een wijde en groote Vlackte, daer Viterbo in gebouwt staet, welcke naem de oude Stadt nieuw gegeven is, zijnde andersins met die van Vulsinia genoemt geweest. Maer den Koninck der Longobarden Desiderius heeft se, na dat hy se by twee geburige plaetsen gevoeght had, den naem van Viterbo gegeven; als nu hoort se de Farnesen toe, zijnde een aengename plaets, met menighte van schoone Fonteynen voorsien. In de Hooftkerck leggen de Pausen, Johannes de Een-en-twintighste, Alexander de Vierde, Adrianus de Vijfde, en Clemens de Vierde begraven. Buyten de Stadt hebt ghy de Kerck en Klooster van Santa Maria, de Dominicanen tot hun verblijf toegeëygent, gelijck oock dat van Santa Maria Delli Gradi [p. 266] binnen de Stadt is. Het Lichaem van Santa Bosa wordt oock in de Kerck, de welcke na haren naem genoemt is, getoont. Dese Stadt heeft oock verscheyden groote en deftige Mannen voortgebraght, die sich selven door geleertheydt een grooten naem hebben gemaeckt; gelijck het oock een seer aengename lucht, en vruchtbaer gewest rondtsom sich heeft, beneffens verscheyde Rivierkens en Wateren, die groot voorraedt van alderhande Visch beschaffen. Behalven de welcke oock veel warme Baden gevonden worden, die se Bulicani noemen. Daer nu dese Stadt staet, sou (na het seggen der Inwoonders) voor desen de stadt Hetruria gestaen hebben, daer het geheele Lantschap den naem van draeght, ’t welck sich tot Pistojo toe uytstreckt, welcke Stadt van Janus sou gebouwt geweest zijn, tot een hooft van het geheele gewest. Aen de rechter handt van den selven wegh na Romen is de stadt Corneto, op de rivier Marta, op een heuvel gelegen, zijnde niet meer als drie mijlen van de Zee af. Men wil den naem van den gehorenden Pan aftrecken, of eer van een hoornachtigh uytsteecksel van de Stadt. Verder van Corneto gaende, [p. 267] na de Middellandtsche plaetsen, vindt men Tolsa, daer de Aluyn-bergen by leggen, en wat meerder na de Zee, Citta Vechia, een bequame Zeehaven, maer ter oorsaeck van de ongesonde lucht, weynigh bewoont. Aen de slincker zijde van de groote wegh staen verscheyden Steden, en onder anderen Horti, een oude Stadt, daer in dese deelen de uytterste landtpalen van Toscanen zijn. Wat vorder is den Tybur, en het Lacus Vadimonis, daer men by Plinius verscheyden wonderlicke dingen van leest. In de selve plaets is oock Bacanello, Maglio, Villa Castellana, en Gallese, en alsoo vervolght men den Flaminische wegh na Romen toe. Even buyten Viterbo komende, beklimt ghy den bergh Cyminum, niet sonder groote moeyten, op wiens top de stadt Canapino leydt. {Duyster Wout.} Op dien selven Bergh hebben de Ouden voor desen de stadt Chorytum gesien, doch die als nu verwoest is, zijnde eertijdts door den Koninck der Hetruscen Chorytus gebouwt, beneffens een geweldigh duyster Wout, dat yemant, self in het eerste aensien, geen kleyne schrick geeft, alsoo het geenen wegh noch doorganck plagh te hebben, doch [p. 268] als nu is’er, door het wechnemen van eenige boomen, een doortocht voor den Reysiger gemaeckt. Aen den voet van den bergh Cyminus is de Stadt, die van Virgilius Cyminus geheeten wort, doch nu met den naem van Lago di Vico bekent. De stadt Sorano leydt aen den Bergh, hebbende een onwinbaer Slot, daer men de Britoenen in geen tsestigh jaren tijdts heeft konnen uytdrijven. Op den wegh de welcke na Romen gaet, vindt men het vermaerde dorp Roncilio, en daer na Capranica, en wat meer na de Zee toe, de stadt Sutri, een oude plaets, die de Griecksche Pelasgen voor hare stichters kent, self voor de aenkomste van Saturnus in die gewesten. Dese Stadt heeft een seer ongesonde lucht, en daerom weynigh Inwoonders. Boven Roncillo is noch een ander dorp, Caprarola genoemt, met wonder schoone Huysen bebouwd, is met alderhande vermaeckelickheden voorsien, het welck eertijdts van Alexander Farnesio, Prins van Parma, gebouwd is. De stadt Nepe is hier mede niet ver van daen gelegen, welcke plaets, weygerende de Romeynen tegen den overwinnenden Hannibal hulp en onder- [p. 269] standt, met een dubbele geldtboete daer over gestraft wierdt, dese plaets andersins is van weynigh belang. {Vijf hondert Fabij van hun knechten vermoort.} Wederom den grooten wegh volgende, komt men by het dorp Monte Rosa, by het welcke een seer diep Meyr gelegen is, en ter slincker handt het dorp Campagnano, twee mijlen daer van daen. Op den selven wegh heeft men het staende water, daer een Rivier sijnen oorspronck uyt heeft, die in den Tybur vloeyt, alwaer ghy oock het stedeken Cremera vinden sult, het welck eertijdts van de Fabij gebouwt, doch daer na van de Vejentijnen weder verwoest is, zijnde van het selve Geslacht der Fabien over de drie hondert en ses, van hun dienstknechten omtrent de vijf hondert sterck omgebraght. Van daer komt men tot het dorp Baccano, en het Wout ’t welck men Il Bosco di Baccano noemt, het welck in vorige tijden heel vol, en onveyl van Moorders en Straetschenders plagh te zijn, daer het oudt spreeckwoort van daen komt, wanneer men eenige moetwilligheydt wilde bestraffen, Pare che siamo nel Bosco di Baccano, Het schijnt of wy in het Bosch van Baccano zijn. Maer nu ter tijdt is den wegh [p. 270] heel vry en veyligh, door toedoen van de Pausen van Romen, die het geboeft verjaeght hebben. Aen de rechter handt van dese plaets na de Zee toe, is Anguillare, ’t welck den naem draeght van een Graefschap, wiens Regeerders veel treffelicke overwinningen bevochten hebben, doch nu wordt het van de Urbinen beseten. Een weynigh lager hebben se oock Bracciano, dicht by het Meyr di Bracciano gelegen, ’t welck indien het veel van de Romeynen geleden heeft, soo is het van dese Bestierders weder treffelick verheerlickt, voerende den naem van een Hertoghdom. Uyt dit Meyr vloeyt de Arone. Hier omtrent plagh van oudts de stadt Tarquinia te staen, van den selven Tarcon gebouwt, die de andere eerste twaelf Steden van Toscanen gemaeckt heeft, uyt welck plaetsken de Tarquinij gekomen zijn, die Romen naderhandt als Koningen geregeert hebben. De Borgers van dese stadt, boden de Romeynen de zeylen voor hun Galeyen aen, wanneer Scipio naer Africa over voer. Meer na de Zee toe is het Klooster van Santa Severa, ’t welck seer sterck gemaeckt is, en de stadt Ceri, en daer [p. 271] aen de Middellandtsche Zee. Aen de slincker handt van de groote wegh is de Via Flamina, en latende Baccano, komt ghy na ses mijlen reysens tot een dorp genoemt Insula, van daer tot Sforta, en na seven mijlen tot Bologna. Men kan noch langs een anderen wegh na Romen reysen van Bologna, namentlick de Aemiliaensche wegh, op de welcke ghy ontmoet Forum Cornelii, Faenza, Forum Livii, of Forli, Cesena, en Rimini. Wegh van Milanen na Cremona, Mantua en Ferrara, tot Rimini toe.Vertreckende uyt Milanen, komt ghy tot Lodi. Van daer uytgaende de poort van Cremona, laet ghy de Adda aen de rechter handt, en begeeft u Noordwaers aen, daer ghy verscheyden Dorpen ontmoeten sult, en na een reys van twaelf mijlen, komt ghy tot Castellione, een schoon gewest, en met treffelicke Voorrechten voorsien. {Plaets daer den Koninck van Vranckrijck gevangen is.} Wat lager daer sich de Adda met de Poo vereenight, is Castel Nuovo, en daer by Picighitone, daer ghy de plaets mooght sien daer den Koninck van [p. 272] Vranckrijck gevangen is gehouden. Van daer na een rechte reys van vijfthien mijlen weeghs, komt ghy langs een gemackelick padt tot Cremona.Cremona.Cremona leydt in het Westen, en onder het sevenste Climaet, en vorders onder een seer gesonde en aengename lucht, streckende sich selven in de lengte van het Zuyden tot het Noorden, en in de breedte van het Oosten tot het Westen, begrijpende omtrent twee duysent en vijf hondert schreden, met Muren omgeven, en den uytganck hebbende door vijf Poorten. Die van Cremona hebben weynigh kennis van hunne eerste stichters, al hoe wel se aldaer oorspronckelick, en onder het Roomsche gebiedt eertijdts geweest zijn. {Verwoesting van Cremona.} Maer daer na sich selfs in vryheydt gestelt, en hun eygen bestiering aengenomen hebbende, is hen veel leets onder de bestiering der drie mannen, M. Antonius, Lepidus, en Augustus overgekomen, zijnde het krijghsvolck ellendighlick tot een roof geworden, gelijck oock Maro daer van singt,[p. 273 ] Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae. Dat is: Mantua dat het ellendigh Cremona te na leydt. Hoedanigh haer staet als doe geweest is, magh men uyt den grooten Tacitus hooren. Daer na hebben haer de Barbarische Gotthen, Longobarden, en Sclaven niet weynigh gequelt, gelijck se oock in het jaer ons Heeren 630. geheel omgekeert is, en weder tsestigh jaren daer na van Fredericus Aenobarbus. Maer na al dese jammeren heeft se wederom het hooft bestaen op te beuren, en sedert haer gewenschte vryheyt genoten, tot’er tijdt dat se wederom door Borgerlicke twist aengesteecken, door Huberto Palavicino vermeestert is geworden; doch desen weder verdreven zijnde, hebben haer de Cavalcabi, Pruzony, Funduly, en volgens de Burghgraven, weder in slaverny, en alsoo byna tot haer uyttersten onderganck gebraght. Daer na hebben haer de Venetianen, de Franschen, de Sfortien, en eyndelick de Spangjaerts in [p. 274] hun gewelt gebraght, daer se soo lang onder gebleven zijn. Ter liefde van Fundulus heeft den Keyser Sigismundus die van Cremona een Hooge School toegestaen, om alderhande Wetenschappen te leeren, beneffens soodanige Voorrechten en Vryheden, als die van Parijs en Bologna genieten. Dese Stadt is met voortreffelicke Huysen en Paleysen heerlick bebouwt, en met verscheyde Marckten voorsien. Heeft oock schoone breede Straten, en menighte van Hoven en Boomgaerden. Soo binnen als buyten, heeft se oock verscheyden Water-molens, die door de water goten Cremonella, uyt de Poo getrocken, omgedreven worden. {Hooghsten Toren der werelt.} Alhier is den hooghsten Toren van de geheele werelt, op wiens top te samen den Paus Johannes de Twee-en twintighste, en den Keyser Sigismundus gestaen hebben, beneffens Gabrino Fundulio, voor als doe Vooght van de Stadt, die sich daer na noch beklaeght heeft, soo een schoone gelegentheyt te hebben laten voorby gaen, en niet dese twee machtige gekroonde Hoofden van boven neder geworpen te hebben, om sich daer door een eeuwigen naem te maecken, gelijck Horostrates, die [p. 275] den Tempel van Diana tot Ephesen aengesteecken heeft. De Groote Kerck is seer heerlick gebouwt, en met schoone inkomsten voorsien. Ghy sult oock met verwondering de Kercke van den heyligen Dominicus sien, met het Klooster daer sich een groot getal Monnicken onthouden, met veel konstige Schilderyen, een schoone Boeckery, en andere noodtwendigh en çierlickheden, sonderling voorsien. De Kerck van den heyligen Sigismundus, wort van de Hieronianen bewoont, en onder de schoonste gebouwen van Cremona getelt, in de welcke oock verscheyde schoone en rijcke Gasthuysen zijn. De Reguliers Canonicken bewoonen de Kerck en het Klooster van den heyligen Petrus, daer het Lichaem van de heylige Maria van Aegypten getoont wort, beneffens ontallicke beenen en overblijfsels van andere Santen en Santinnen, gelijck oock in andere Kercken menighte van diergelijcke Heylighdommen gevonden en getoont worden. {Edelen van Cremona.} Van de Geslachten van Cremona zijnder eenige oorspronckelicke, doch weynige, sommige andere zijnder van de Romeynen voortgesproten, die tot [p. 276] twee malen toe gesonden zijn geworden om de Stadt te bevolcken. Sommige zijnder oock gesproten uyt de oude Roomsche Krijghsknechten, die aldaer met eenige gronden tot een belooning van hun oude diensten begiftight zijn geworden: anderen zijn van de Gotthen en Longobarden over gebleven, als oock van de Franschen, Hooghduytschen, en andere volcken in Italien. Uyt dese Stadt zijn verscheyden treffelicke en geleerde Mannen voortgekomen, die in alderhande uytnemende gaven soo van geleertheyt als de natuur uytgesteecken hebben. Onder anderen is hier oock geboren den vermaerden Antonio del Campo, van de welcke alhier noch verscheyde Konst-stucken met verwonderinge gesien worden. De Cremonenseren zijn oock heel aerdigh in hunne vonden, voornamentlick, die de leckerny en pronckery aengaen. In de Voorsteden van dese Stadt zijn oock verscheyden Kercken en Kloosters, en buyten Porta Pulesella, daer voor henen het School is geweest. Beneffens de Kerck van Sant Wilielmo is een Put, in de welcke (gelijck se seggen) voor henen modderigh en onaenge- [p. 277] naem water is geweest, maer als den heyligen Dominicus, en Françiscus, daer alleen het teecken van het Kruys oversloegen, wierdt het water helder, klaer, en aengenaem om te drincken. Buyten de poort Sant Michaële plagh voor desen een Tempel te zijn, die de Godinne Fabrua toegeëygent was, van de welcke als nu geenige overblijfsels van te vinden zijn. {Gelegentheydt van Cremona.} Aen het Noorden en het Oosten wordt Cremona met de rivier Oglio besproeyt. Aen het Westen heeft se de Adda, en het gebiedt van Lodi, ’t welck door de Serio in tween gedeelt wort, welcke Rivier met groote kracht van het geberghte by Bergamo afloopt. Doch niet verre van Cremona stort sich dese vloedt in de Poo, waer langs derwaerts alderhande Koopmanschappen gebraght worden. De Stadt Cremona heeft omtrent een-en-veertigh plaetsen van Leengronden en schoone Sloten, de welcke verscheyden Edellieden besitten, van de welcke eenige bezijden de Stadt over de Poo leggen, en alsoo van die van Parma geëyscht worden. Het gewest van Cremona, alsoo het noch met Bergen noch Wildernissen belemmert is, is boven maten vruchtbaer in Koren, Wijn, Boom- [p. 278] vruchten, Melck, Honich, Vlas, Wol, Hoy, Hout, en diergelijcke andere nootsaeckelickheden. Den wegh die van Cremona op Mantua leydt, is gladt en effen, sonder even wel eenige voorname plaets tusschen beyden te hebben, behalven Platina, het vaderlandt van Bartholomeus Platina, daer de rivier Oglio dicht by vloeyt, op wiens slincker oever Caneto gelegen is, waer langs men na de Poo vaert. Wat hooger leydt Asola en Acqua Nigra, maer op het midden van den rywegh Bozzolo, en drie mijlen van daer Sant Martina, daer men dicht by de Oglio over gaet, ten over zijde terstont het dorp Marcaria in het gesicht krijght; en korts daer aen Gazolo aen de rechter handt, daer een Vorstelick Paleys te sien is, welcke drie plaetsen onder het gebiedt van het Vorstelick Huys van Gonzaga staen. Twaelf mijlen van daer hebt ghy Mantua. Maer als men van Cremona na Mantua langs de Poo wil reysen, heeft men eerst het slot de Ponzoni aen de slincker handt, beneffens Gusciola, en Casal Maggiore, welcke plaetsen, al hoe wel se geen van de beste Wijnen voortbrengen, hebben even wel grooten [p. 279] overvloedt van de gemeene slach. Drie mijlen vorder is Sabioneta, een Keyserlicke stadt, en van een schoon gebouw. Wat verder heeft men Viadona, een groot gebiedt, en vol beleefde Edelheyt. Het heeft vier-en-twintigh mijlen landts onder sich, en in het selve Pomponesco, ’t welck oock seer çierlick gebouwd is. Van daer komt men tot Borgo Forte, daer men de Poo overset, en acht mijlen van daer hebt ghy Mantua. Als men van Borgo Forte na Mantua gaet, ontmoet men eerst Monticello, behoorende het Huys van de Palavicini, beneffens Roncabidea; en de Tara overgaende, siet men Torricella, en vorders landtwaert in Colorno, ’t welck behoort onder het gebiedt van Parma, en omtrent drie mijlen weeghs van Casal Maggiore gelegen is. Wat verder is Brissello, ’t welck de Hertogen de Este toebehoort, en een plaets van genoeghsaem belang magh geacht worden. {Totylas door Alboin omgebraght.} Dese plaets is eertijdts van de Longobarden vernielt, by de welcken oock den Koning der Longobarden Alboinus den Koning Totylas omgebraght, en alsoo voor sich selven het gebiedt van Italien verseeckert heeft. Van hier gaet men na het dorp Gonzaga, [p. 280] daer den Hertogh van Mantua een seer heerlick Paleys heeft. Van daer komt men tot Reggio, dat de Graven van Sessa toebehoort, doch even wel als een Keyserlick Leengoedt gehouden wort, als oock Novolara. Maer by de Poo is het dorp Luzara, en daer neven aen Guastalla, een Vorstendom, behoorende de Edele stam van Gonzaga. Welcke plaets gelijck se geenes dincks gebreck heeft, ’t welck een Edel Huys sou mogen betamen, soo heeft boven dat den doorluchtigen Fernando Gonzaga, het selve noch boven dat overvloedigh voorsien; gelijck desen in sijn tijdt een Vorst is geweest, die van al wat een doorluchtigh Heer magh betamen, niet overigh gelaten heeft. Van Guastalla gaet men tot Borgo Forte, en van Borgo Forte op Mantua. Mantua.{Oudtheydt van Mantua.} Het is seecker dat dese Stadt, van wegen hare oudtheyt, met eenige plaets van geheel Italien sou mogen kampen, alsoo sy niet alleen voor Romen, maer oock self voor den onderganck van Troja gebouwd is, die, gelijck Eusebius en andere getuygen, om- [p. 281] trent vier hondert en dertigh jaren voor de stichting van Romen voorgevallen is; zijnde het selve voor de geboorte van onsen Salighmaecker omtrent elf hondert en drie-en-tachentigh jaren. {Bouwing van Mantua.} En gelijck dan haer oudtheydt, alsoo steeckt oock hare Edelheydt uyt, kennende voor haren stichter den Koninck Ocno Bianor, oudtste Koninck der Hetruscen, zijnde de Borgerye uyt drie voorname volckeren te samen gesmeedt, als de Tusci, Thebanen, en de nageburige Veneti. Want den bouwer Ocnus, soon van Tibirinus, Koninck van de Tuscen, en Manto de Thebaensche heeft de selve nae sijns Moeders naem Manta genoemt, gelijck onder anderen den Prins der Dichters in sijn thiende Boeck getuyght, de welcke, verheffende de Edelheydt van sijn vaderlandt, het selve noemt, Mantuam avis Divitem, Mantua rijck van Voorouders.Dese Stadt, gelijck se van gelegentheydt seer sterck, alsoo is se seer heerlick in soo gemeene als bysondere Gebouwen. De Straten der Stadt zijn recht en wijdt. Sy vloeyt over van alderhande koopmanschappen en noodtsaeckelickheden tot het leven, ter oorsaeck van de gemackelicke toevaert. [p. 282] Het volck selve is bysonderlick tot de Wapenen, Geleertheydt, goede Konsten en Wetenschappen, maer voornamentlick tot de Koopmanschap seer genegen, en bequaem. {Graf van Iohannes de Medicis,} Tot Mantua in de Kerck der Predickheeren, rust het gebeente van Joannes de Medicis, Vader van der Grooten Hertogh Cosmo, op wiens Graf dit Grafschrift gelesen wort: JOHANNES MEDICIS HIC SITUS EST INUSITATAe VIRTUTIS DUX, QUI AD MINCIUM TORMENTO ICTUS ITALIAE FATO POTIUS QUAM SUO CECIDIT. M.D.XXVI. Dat is: HIER LEGHT BEGRAVEN JOHANNES DE MEDICIS, EN VELTHEER VAN ONGEMEENE DAPPERHEYDT, DIE BY DE MINCIUS MET EEN GESCHUT DOOTGESCHOTEN, MEER ITALIEN TEN NOODTLOT ALS SICH SELVEN, GEBLEVEN IS. {en Baptista Mantuanus.} By de Carmeliten wordt het Graf als noch gesien van den vermaerden Baptista Mantuanus, met dit Grafschrift: REVEREND: P: MAGISTER BAPTISTA MANTUANUS CARMELITA, THEOLOGUS, PHILOSOPHUS, POETA, ET ORATOR CLARISSIMUS, LATINAE, GRAECAE, ET HEBRAICAE LINGUAE PERITISSIMUS. Dat is: DEN SEER EERWAERDIGEN VADER MEESTER BAPTISTA MANTUANUS, CARMELYTER, TREFFELICK GODTGELEERDE, NASPOORDER DER WYSHEYDT, DICHTER EN REDENAER, EN SEER ERVAREN IN DE LATYNSCHE, GRIECKSCHE, EN HEBREEUSCHE TALEN. In de schoone Kerck van Sant Andreas is de Begraeffenis van de voortreffelicken Schilder Mantinia, beneffens een schoon Beeldt ter eeren opgerecht. In de Groote Kerck leydt den heyligen Bisschop Anselmo van Luca begraven. Maer hier door is de plaets soo verwonderlick niet, als door de voortreffelicke konst, die den Roomschen bouwmeester Julius hier aen besteedt heeft. In de Kerck der Minnebroeders [p. 284] leggen de Capilupi, Dichters en Heeren der Stadt, en Barnardo Tasso in die van Sant Aegidio. In de Voorstadt is een Paleys, daer men een wonderlicken Echo hoort, en de afbeelding van desen Julius den bouwmeester siet. {Gelegentheydt van Mantua.} Dese Stadt leydt rondtsom in een Meyr, ’t welck omtrent twintigh Italiaensche mijlen in het ronde heeft, hebbende op sijn meeste breedte maer twee mijlen. De Stadt wort gesloten met acht Poorten, hebbende in den omganck omtrent vier mijlen, en begrijpt in sich omtrent een getal van vijftigh duysent persoonen. Vijf mijlen van Mantua op een hoogen Heuvel, naer het Westen toe te gaen, is de Kerck van Santa Maria, daer het Graf van Balthasar Castilioni in te sien is. Het Klooster van Sint Benedictus leydt omtrent twaelf mijlen Zuyderwaerts van Mantua, zijnde een seer treffelicke vermaerde plaets, gelegen tusschen de twee rivieren, de Poo en de Secchia, de welcke tusschen Modena en Reggio door loopt, welck Klooster (gelijck vele meenen) door Bonifacio, Marquis van Mantua, en [p. 285] Graef van Canossa, en Mathilda gesticht is, die aldaer in een heerlick Marmeren Graf, op een hooge plaets in de Kapelle van de Maget Maria te sien is. {Doodt lichaem lang geheel behouden.} Men seght, dat men haer lichaem in het jaer 1445. gesien heeft, en het selve noch heel gevonden, al hoe wel het alreedts drie hondert en twintigh jaren was begraven geweest. Haer Beeldt staet op het Graf, sittende gelijck een man te paert, en met een roodt gewaedt bekleedt, hebbende een Granaetappel in hare rechter handt. Al hoe wel sy met veel Grafschriften is vereert geworden, sal ick alleen dit te voren stellen: Stirpe opibus, forma, gestis, & nomine quondam Inclita Mathildis, hic jacet astra tenens. Dat is: Mathildis oyt door macht, schoon daedt en naem vermaert, Geeft hier het lichaem, t’wijl de ziel leeft aen de aerdt. Soodanigh is de heerlickheydt van dit Klooster, dat den Paus Paulus de Derde, als hy op seeckeren tijdt daer in [p. 286] quam, het selve boven alle anderen seer geroemt en gepresen heeft. Dit Klooster, behalven de aenhoorende Gebouwen, heeft soo veel Landts onder sich, als dienstigh kan zijn tot weyde voor drie duysent en twee-en-tachentigh Ossen: want den Dijck, de welcke een deel van dit Landt voor de omloopende Poo beschermt, begrijpt seven mijlen in het ronde, hebbende seven-en-twintigh duysent ducaten van opwerpen gekost, behalven het geen de Boeren daer noch toegedaen hebben; welck werk in het jaer 1565. volvoert is. {Woonplaets van Virgilius.} Als ghy uyt Mantua reyst, en de Rivier Mincius, nu Menzo, bevaert (welcke Rivier uyt het Meyr sijnen oorspronck heeft, daer se na de Poo en Ferraren loopt) hebt ghy het dorp Andes, nu Pietoli genoemt, aen de rechter handt, ’t welck de woonplaets van den vermaerden Dichter Virgilius is, sonder dat’er even wel eenigh Gedenckteecken van dien doorluchtigen Man gevonden wordt. Daer na de Menzo sich in de Poo vermengende, hebt ghy Ostiglia aen uwe slincker, en Rever aen de rechter handt, behalven verscheyden andere plaetsen, landewaerts in gelegen. Van daer komt ghy in het [p. 287] gebiedt van Ferraren, en alder eerst by Stellata, op den oever van de Poo, aen de Zuydzijde gelegen, en by Ficheruolo aen de Noordtzijde, daer ghy de Rivier laet sijnen loop vervolgen nae de Golfo di Venetia, en dat machtigh gebiedt. En na dat ghy dan drie mijlen sult gegaen hebben, beginnende uwen wegh by Lago Scuro, zijt ghy by de poorten van Ferraren. Tot Stellata kondt ghy sien de oude loop van de Poo, nu opgedrooght, waer langs men recht op Ferraren plagh te varen. Ferrara.Ferrara blinckt in schoone en heerlicke Gebouwen, aen de Oost en Zuyd-zijde van de vermaerde Poo, voorsien met treffelicke en luchtige Straten, van de welcke den Marquis Leonello de voornaemste met gebacken steenen heeft doen bestraten. Sy steeckt voornamentlick nu ter tijdt uyt in Edele en rijcke Geslachten, en welhebbende Borgers; is oock bekent door een voortreffelicke Hooge School, dat bloeyt in alderhande konsten en wetenschappen, van den Keyser Frederick de Tweede, tot hinder van Bologna op- [p. 288] gerecht. Maer al hoe wel het geen overvloedt heeft van vermijterde oude Troysche en Griecksche beelden (want het zijn noch geen duysent jaren dat sy eerst met muren is omringt geweest, door bevel van den Keyser Mauritius, en toedoen van haren bestierder Smaragdus) soo heeft se even wel in schoone verçierselen, in de laetste tijden soodanigh toegenomen, dat se voor geen andere Steden van geheel Italien behoeft te wijcken. {Regeering van Ferraren.} Voornamentlick heeft se onder de bestiering van haer Marquisen van het Huys van de Esti, en aldermeest onder Nicolaus de Derde en Herculus de Eerste een grooten aenwas genomen, soo in gemeene als bysondere Huysen en Paleysen.In het jaer 1598. is se door bevordering van den Paus Clemens de Achtste onder het gebiedt van den Roomschen stoel geraeckt. Onder andere heerlicke Gebouwen is het voortreffelick Klooster van de Carthuyser Monnicken, over hondert en vijftigh jaren gebouwt, en begiftight door Borso, broeder van den Marquis Nicolo d’Este, daer hy oock treffelick uytgehouwen staet. {Schoone Boeckery tot Ferraren.} Maer boven allen is het Paleys be- [p. 289] siens waerdigh, als oock het Castel Nuovo, beneffens de heerlicke Boeckery, overvloeyende in schoone en weynigh gevondene Manuscripten en Handtschriften, beneffens menighte van konstige Marmere Beelden, Schilderyen, en andere diergelijcke verwonderlicke Konst-stucken en oude Medalien, seldtsame gesnedene Steenen en kostelicke Kassen, om al het welcke te besien, een nieuws begeerigh liefhebber vele dagen sou konnen besteeden. Veel van dese dingen heeft den konstigen bouw meester Pyrrho Ligorio, tot verçiering van dese schoone Boeckery by een versamelt. Onder anderen is hier een Handtschrift in oude Longobardsche letteren geschreven, ’t welck uyt een seer oudt Papieren boeck genomen is, daer men de oude stijl van Rechten, en manier van spreecken bequamelick in kan onderscheyden. {Alexander Severeus tot Keyser gekoren.} Alhier is Alexander, na de bestiering van de snoode Caracalla, en Heliogabalus, door bevel van de Raedt van Romen, ad Remedium humani generis, tot herstelling van het menschelicke geslacht (gelijck se het noemden) tot Keyser gekoren: welcken Alexander by alle menschen ten hooghsten aengenaem [p. 290] was, wiens Rijck seventhien jaren lang geduurt heeft, tot goede welstant van het Ghemeene best, en voor de Borgers bloedeloos, waer over oock vele openbare gebeden voor hem zijn ingestelt. Even wel wierdt hy Severus of streng door het krijghsvolck genoemt, om dat hy de vervallen krijghstucht, onder dese ongebonden menighte socht te herstellen, waer over hy oock eyndelick door een boose t’samensweering van dese booswichten jammerlick is omgebraght. Alhier leght in de Groote Kerck aen de slincker handt van het Choor den Paus Urbanus de Derde begraven, gelijck oock by de Dominicanen de Begraefplaets van de Giraldi te sien is, daer onder de anderen van sijn huys, den braven Joan Battista Giraldo, die treffelick in sijn moederlicke tael geschreven heeft, begraven light. Alhier leght oock Perigrino Prisciano begraven, die de Geschiedenissen van Ferrara geschreven heeft, en beyde Strotij, Vader en Soon, twee doorluchtige Rijmers, als oock Nicolaus Leonicenus Vicentinus, treffelicke Leermeester in de Latijnsche en Griecksche talen. In het Klooster der Broederen, sullende in de Boeckery [p. 291] gaen, vindt ghy het Graf en de Asschen van Celius Cacagninus, die die plaets met de schat van sijne Boecken heeft vereert. By de Benedictijnen is oock een seer schoone Kerck, daer men aen een van de Colomnen het Grafschrift van den vermaerden Ariosto leest. D. O. M. LUDOVICO ARIOSTO, POETAE PATRITIO FERRARIENSI, AUGUSTINUS MUSTUS TANTO* VIRO, AC DE SE BENE MERENTI, TUMULUM ET EFFIGIEM MARMOREAM AERE PROPRIO, P C. ANNO SALUTIS M. D. LXXIII. ALPHONSO SECUNDO DUCE. VIXIT* ANNOS 59. OBIIT ANNO SAL. 1533. 8. IDUS JUNY. Dat is: DEN BESTEN GROOTSTEN GODT. LUDOVICO ARIOSTO, POEET EN HEEREN SOON VAN FERRAREN, HEEFT AUGUSTINUS MUSTUS, EEN SULCKEN MAN, EN BY HEM VAN SULCKE VERDIENSTEN, DIT GRAF EN DES SELFS BEELTENIS [p. 292] UYT MARMER TOEGEEYGENT, OP SYN EYGEN KOSTEN, IN HET JAER 1573. ONDER DE BESTIERING VAN DEN HERTOGH ALPHONSUS DE TWEEDE. HY HEEFT GELEEFT 59. JAREN, IS GESTORVEN IN HET JAER 1533. OP DEN 6. JUNY. Onder staen noch eenige Latijnsche en Italiaensche vaersen, die wy kortheyts halven voorby gaen. By de Carmeliters vindt ghy oock de Gedachtenis van den geleerden Manardus, ’t welck hem sijn Huysvrouw gestelt heeft. Wegh van Ferraren na Venetien.Verlatende Ferraren, en u begevende na die gewesten, de welcke zijn tusschen het Oosten en het Noorden, komt ghy na vijf mijlen reysens tot Francolino, daer ghy de Poo met schuyten overvaert, en aen de slincker handt de Vryheden van Rovigo, en aen de rechter handt die van Ferraren hebt. Als ghy zijt in de dorpen Papozze en Corbola, hebt ghy een arm van de Ri- [p. 293] vier, die het stedeken Ariano bewatert, en sich by de haven de Goro in Zee werpt. Maer indien ghy de wijde stroom vervolght, vindt ghy de oude stadt Adria, en na de landtzijde Cavarzero, gebouwt op den oever van de Adige. Aldaer hebt ghy aen de slincker handt wijde Poelen en vochtige Valeyen, tot aen Lizza Fuzina toe, en Loretto in het oogh; en gaende te Zee, siet ghy Chioggio, een Stadt met een schoone Haven voorsien, en in het midden van het water gelegen, vermaert door de overwinning van de Januensen tegen de Venetianen, en van de Venetianen tegen de Januensen. Door de gelegentheydt van het water, vindt men hier veel Zeevarende luyden en Visschers. Aldaer wordt een Beeldt van de Maget Maria, houdende een schreyend kindeken in haren arm, seer vereert. {Langen Dijck door de natuur gemaeckt.} Aldaer siet men eenen langen Dijck van de nature gemaeckt, de welcke dertigh Italiaensche mijlen lanck is, zijnde gelijck als een schutsel voor de baren van de Adriatische Zee. De Moeskruyden, die van Chioggia na Venetien gebraght worden, zijn noch in menighte noch verscheydenheydt te noemen. Van hier [p. 294] Zuydwaert aen, heeft men Ancona, Pesaro, Rimini, Cesena en Ravenna, daer men te scheep na toe reyst. Maer te Lande reyst men langs de stranden van de Adriatische Zee, uyt Chioggio eerst nae Porte di Gori, van daer nae Porto d’Abbate, daer na tot de Porto di Volana, en vorders tot de Porto di Magna Vacca, eyndelick tot de Porto di Primaro, en soo tot Ravenna, welcke reys seer moeyelick en pijnelick is, weshalven het beter is, gelijck geseght is, te scheep te gaen. Chioggio is omtrent twintigh mijlen van Venetien, werwaerts ghy willende reysen, hebt onder wegen vast Landt, en de Vryheden van Padoa, de haven van Bronduli, overvloedigh van water uyt de Brenta, doch vol vuyligheydt en zanden. Wat vorder ontmoet ghy Malamocca, in oude tijden met den stoel van den Vorst vereert, aen de eene zijde de Zee, en aen de andere zijde de uytstrooming van de Brenta hebbende, beneffens hebt ghy Poveja, dat eertijdts van vele Veneten bewoont is geweest, al eer Venetien ter degen begost toe te nemen; doch nu is het daer alles woest en ledigh, en niet anders als een Crucefix te sien, daer men noch dagelicks [p. 295] veel Bedevaerden na gaet doen. Laet ghy u door de Poelen te scheep voeren, ontmoet ghy menighte van Gasthuysen, Boomgaerden, Hoven, en rijcke Kloosters, en ten laetsten de voortreffelicke stadt Venetien, wiens aensien een heuchelicke begeerte, en een bysonder genoegen geeft.Wegh van Ferraren na Ravenna.In de Voorstadt, leggende na het Zuyden, gaet ghy een houten Brugge over, de welcke over de Poo leydt, en over zijnde, ontmoet ghy de Kerck van Sant Georgio, daer het lichaem bewaert wordt van den heyligen Bisschop Maurelius, ’t welck van de Patres Olivetani in hooger waerde gehouden wordt. Alhier deelt sich de Poo in tween, waer van het slincker deel de Vlackten en Ackeren besproeyt, en by Porto di Volana eyndight; het ander, dat eertijdts de grootste loop, en het meeste water had, besproeyt, na een loop van achthien mijlen weeghs de stadt Argenta, soo genoemt, om dat het jaerlicks een schatting van silver aen de Kercke van Ravenna plagh te be- [p. 296] talen. Hier heeft desen loop van de Poo aen de rechter zijde de Dalen van het gebiedt van Bologna, en Argenta. En aldaer de Poo oversettende, en Argenta te rugge latende, komt men na drie mijlen reysens tot het vervallen Bastia, daer eertijdts de Krijghs-heyren van den Paus Julius de Tweede, en Alphonsus de Eerste, Hertogh van Ferraren, een hardt gevecht gehadt hebben. Van daer noch thien mijlen reysende, zijt ghy tot Lugi, een treffelick gewest, daer ghy aen de slincker handt Bagnacavallo, en Cotignola, geboorteplaets van de Sfortias sult ontmoeten, beneffens Barbiano, by na verwoest. Maer aen de rechter handt hebt ghy Massa, en Forum Cornelij, en op den Flaminischen wegh, het vermaerde Majalica, ter oorsaeck van de aerde Vaten die hier gemaeckt en seer gepresen worden. Aen de slincker zijde van de voorseyde Poo heeft men Pollesine, het by na Eylandt, op het welcke verscheyden Dorpen en vruchtbare Landeryen zijn, beneffens het Paleys der Vorsten van Ferrara Belloguardi, dat met alle kostelickheydt overvloedighlick voorsien en verçiert is. {Ferrara van twaelf Dorpen gemaeckt.} In dese plaetsen had men van oudts twaelf Dorpen, de [p. 297] welcke te samen de stadt Ferraren hebben gemaeckt. Vervolgende vorders de Poo tot omtrent twintigh mijlen weeghs, siet men noch verscheyden Dorpen, gelegen als op den oever van de Rivier, alle seer schoon en geneuchlick van gelegentheydt, waer onder oock Logastrino en Filo, ’t welck den naem heeft van den loop van de stroom, die een wegh van ses mijlen lang een rechten streeck houdt, gelijck een gespannen draet. Lager is het dorp van Sant Alberto, en daer na Primaro, daer de Poo sijn stroomen uytstort. Desen loop van de Poo was eertijdts seer overvloedigh en geweldigh van stroomende wateren; maer nu, terwijl het zandt van den Reno boven Bologna verhooght is, staet se gantsch opgedrooght, vermeerderende soo veel te meer de vloedt, de welcke nader na Venetien streckt.Indien ghy van hier uwen wegh na het Noorden vervolght, komt men na Venetien, langs de voorgenoemde Havens tot Chioggia toe. Het dorp Sant Alberto siet aen de slincker zijde de stadt Camachio, gelegen aen den oever van de zee, hebbende rondtom sich henen een staende Meyr van twaelf [p. 298] mijlen in het ronde, vol Palingen en Alen, ’t welck een groote vervulling in de naburige Steden maeckt, van de welcke sommige seer groot van lijf, en swaer van gewicht zijn. Eertijdts is dit een machtige Stadt geweest, maer nu is ze gelijck als door het water verteert. De Abdye Pomposa, een seer oudt gebouw, wort aldaer noch gesien, beneffens eenige duystere en schaduwrijcke Bosschen. Dicht by Sant Alberto, aen de rechter handt zijn eenige moerasachtige Velden, daer de oude Fossa Messanitia schijnt geweest te hebben, als nu qualick door kleyne en lichte scheepkens te bevaren na Ravenna toe. Eer Italien wel bewoont was, had men hier ter plaetsen de groote Padusa, alsoo ter oorsaeck van de Padus of Poo genoemt, de welcke sich tot aen Modena streckte, namentlick een wegh van vijftigh Italiaensche mijlen. Nu hebben de Dalen van Bologna en Argenta, eenige kleyne overblijfsels van het selve. Ravenna.{Bouwing van Ravenna.} Is meer door sijne oudtheyt als schoone Gebouwen vermaert, eerstmael [p. 299] (gelijck Strabo getuyght) van die van Thessalien gebouwt, maer daer na van de Umbren en Sabijnen beseten, wanneer de Griecken, gedrongen door de Overste der Tuscen, de selve dese woonplaets mosten toestaen, en sich wederom naer Grieckenlandt begeven. {Ostrogothen hebben hun stoel tot Ravenna.} Daer na zijn de Umbren weder door de Gallen, en dese door de Boij verdreven, onder welckers gebiedt het selve, staende het gebiedt der Romeynen, gebleven is; tot dat de selve Landtschappen van Odoacer, en de Herulen is t’onder gebraght, den welcken daer na Theodoricus, Koninck der Ostrogothen, overwinnende, heeft desen sijnen Stoel tot Ravenna gestelt. Omtrent den tijdt van tseventigh jaren hebben de Ostrogothen aldaer het gebiedt gehadt, tot dat de selve door Narses, Veldtoverste van den Keyser Justinianus, uyt Italien verdreven wierden. Na desen Narses hebben de Exarchi van den Keysers van Griecken, dese Stadt omtrent den tijdt van hondert en tseventigh jaren beseten, de welcke in een gedurigen oorlogh waren met de Longobarden, die door desen selven Narses, tot wraeck van sijn geleden ongelijck, in Italien geroepen zijn geworden; door welc- [p. 300] kers macht dit Exarchatus of Vorstendom t’eenemael vernietight is geworden, wanneer den Koninck Astolphus Ravenna gewapender handt vermeestert heeft. Doch desen eyndelick door de macht der Francken, onder het beleydt van den Koninck Pipinus overwonnen, heeft soo de Stadt als het gebiedt, aen den Roomschen Stoel moeten over laten. {Longobarden uyt Ravenna verdreven.} Maer als sijnen opvolger Desiderius, na het vertreck van Pipinus uyt Italien, sich aen het verdragh niet wilde houden, en het gebiedt wederom tot sich trock, is hy door de wapenen van Carolus de Groote en de Franschen overwonnen en gevangen, en zijn daer door de Longobarden, niet alleen uyt Ravenna, maer vervolgens uyt geheel Italien gedreven. Soo veel verandering heeft dese Stadt onder verscheyde bestieringen moeten uytstaen, gelijck se noch ter gedachtenis van onse Voorvaders, door de Franschen wreedelick geplondert is geweest, sonder dat de Heylige plaetsen in het minste zijn gespaert geworden, waer door se lange gebleven heeft sonder wederom haren adem te konnen herhalen. Strabo seght, dat de selve Stadt, voor desen alleen met houte woningen betimmert, in [p. 301] het midden van het moeras plagh te leggen, en alsoo langs bruggen, en met schuyten most doorwandelt worden. Dat de Borgers hier door het opvloeyen van de Zee, daer door het overloopen van de Rivieren, somwijlen sich genoodtsaeckt bevonden, sich met hun goederen op de hooge solders te begeven, terwijl het onder t’eenemael met slijck en modderachtigheyt beset en bevloert wierdt. Maer de Moerassen als nu verdrooght zijnde, heeft het in de plaets van de selve schoone en vruchtbare Velden, milde Ackers, vette Weyden, en aengename lustige Hoven.Suetonius, Dio, Appianus Alexandrinus, en andere Historyschrijvers getuygen, dat Augustus dese Stadt met een treffelicke wijde Haven, en een prachtige Vyerbaecken heeft verçiert, daer men de Vloot seecker kost leggen, voor het woeden soo van de Opper- als de Onder-Adriatische Zee, leggende neven de Haven, in het aensien der Stadt, sijn Winterleger voor de Schiplieden, ’t welck t’eenemael nae de gedaente van een Stadt gebouwd, en met sijn Wallen en Vastigheden naer den eysch voorsien was. Dat den Keyser Claudius Ravenna [p. 302] met Poorten en nieuwe Muren voorsien heeft, betuyght het opschrift van de Marmere Poort, die se de Gulde noemen, ter oorsaeck van haer çierlick gebouw, ’t welck aldus luydt: TI CLAUDIUS DRUSI F. CAESAR AUG. GERMANICUS PONT. MAX. TR. POT. COS. II. DES. III. PP. DEDIT. {Opbouwers van Ravenna.} Doch daer na is de Stadt wederom vermeerdert, en in haer Vesten herstelt door Placidia Galla, Suster van de Keysers Arcadius en Honorius, en des selfs Sonen, Valentinianus en Tiberius, gelijck Blondus getuyght. Maer daer na Theuderick of Theodoricus, Koninck der Ostrogothen het selve sich tot een Konincklicke Stoel toeëygenende, heeft hy dese Stadt met veel en verscheyden Gebouwen, en roof der vyanden verçiert, sijne navolgers nagelaten, gelijck’er noch heden ten dage verscheyde Tempelen, Paleysen, en andere diergelijcke Gebouwen gesien worden. Omtrent de Marckt van Sant Maria, siet ghy een treffelick Klooster, en aldaer de Begraefplaets van Dante, den voortreffelicken Dichter, zijnde heerlick [p. 303] van Marmer opgerecht door Bernardo Bembo van Venetien, eertijdts Schout van Ravenna, Vader van den Kardinael Petro Bembo, gelijck sijn opschrift getuyght: {Grafschrift van Dante.} Exigua timmili Danthes hic sorte jacebas, Squallenti nulli cognite penè situ; At nunc marmoreo subnixus conderis arcu, Omnibus et cultu splendidiore nites, Nimirum Bembus Musis incensus Hetruscis, Hoc tibi, quem imprimis hae coluere, dedit. Dat is: Voorheen, ô Dante, laeght ghy t’eenemael verschoven, Een yeder onbekent, gedompelt in het graft, Als met vergetelheydt in eeuwigheydt gestraft, En in de vuyligheydt benevelt en bedolven: Maer nu rijst weder u begraven roem na boven, Als u dit rijck Gebouw de koude leden dringt, Op dat u gulde roem te heerelicker blinckt, Om wie ghy zijt geweest elck een te doen gelooven. [p. 304 ] Want Bembus, die voor al de Maeghdenrey bemint, Heeft met dit Graf vereert, u, ’t liefste Troetelkint. Maer hy selve, terwijl hy op sijn doodt bedde lagh, was noch soo wel by sijn sinnen, dat hy aldus sijn eygen Grafschrift, om na sijn doodt op sijn Graf gestelt te worden, gemaeckt heeft: Iura Monarchiae, superos, phlegetonta, lacusque, Lustrando cecini, voluerunt fata quousque Sed quid pars ceßit melioribus hospita castris, Actoremque suum petiit felicior astris, Hic claudor Danthes, Patriis extorris ab oris, Quem genuit parvi Florentia Mater amoris. Dat is: Het Recht der Vorsten, ’t hooghst en ’t onderste gebiedt, De poel die nimmer licht noch helderen dagh aensiet, Heb ick gesongen op onsterffelicke bladen, Terwijl den Hemel my vergunde die genaden. [p. 305 ] Maer nu dewijl de ziel my voor een tijdt verleent, Weêr met sijn oorsprong is versamelt en vereent, Legh ick, van ’t Vaderlandt verbannen en verstooten, Die eerst Florencen heeft gekoestert en geteelt, En die de Moeder heeft verdroten en verveelt, Hier in het duyster graf onwaerdelick beslooten. {Gebouwen van Ravenna.} Voornamentlick staet u de woonplaets van den Aertsbisschop te besoecken, de Groote Kerck, een seer heerlick en statelick Gebouw, verçiert met vier ryen van Marmeren Pylaren, en in de selve den Hoogen Altaer, eertijdts met een Silveren Hemel, waerdigh ses-en-dertigh duysent goude kroonen, verçiert, en andere voortreffelicke çieraden, maer door de Soldaten van den Koninck Loüijs de Twaelfde van Vranckrijck geplondert en berooft. Daer na moet ghy de Kerck van den Heyligen Geest besien, daer u boven den Altaer een venster sal getoont worden, daer door den Heyligen Geest in de gedaente van een Duyf op de twaelf [p. 306] eerste Bisschoppen sou gevlogen zijn, om daer door te beteeckenen wie Godt den Heer tot dat hooge Ampt verwaerdighde. Van daer moet ghy gaen nae een Gulden Hemel, van Theodoricus, Koninck der Ostrogothen, eertijdts van hem gebouwt, en op het heerlickste verçiert, ’t welck daer na den heyligen Martinus en daer na den heyligen Apollinaris is toegeëygent geweest; welcke Kerck met schoone Marmeren Pylaren, van een vreemde slagh van Marmer, dat den Koninck van Constantinopolen had laten brengen, verçiert is. De Ronde van den heyligen Vitalis is mede wel besiens waerdt, wiens hooghste Gewelf door de Marmere Pylaren van den grooten Altaer onderstut wort. Ja sy is geheel voor henen soo wel Wanden als Vloeren van Marmer geweest, met kostelick geschaeckeert werck ingeleydt, gelijck uyt de overblijfsels als noch gesien wort. Gaet van daer in de bygelegen Kerck van Sint Servaes & Prothasius, seer kostelick van Placidia Galla opgetimmert, en met seer schoonen Marmer verçiert, in de welcke oock de Begraef-plaets van de selve Galla, en twee van hare kinderen is, van seer [p. 307] schoonen Marmer en kostelick Beeldewerck. Siet oock van gelijcken de Kerck van Sint Jan den Evangelist, die de selve Placidia gebouwt heeft, daer men de beeltenissen der Keyseren seer konstigh gemaeckt, magh beschouwen, namentlick die van het geslacht van de Stichterse zijn. Men leest’er oock een oudt Geschrift, van de tijdt en stondt wanneer de selve Kerck gesticht is. Aldus dese en de andere Kercken besien hebbende, staen u oock de vervallen overblijfsels van het Paleys van Theodoricus niet te versmaden. {Vurwijsende Beeldt.} Indien ghy voort de oude Gedenckteeckenen der Stadt wilt ondersoecken, vindt ghy onder anderen den Uurwijsenden Hercules, staende in het Becken van een Fonteyn. En in der waerheyt dit Beeldt is verwondering en prijs waerdigh, leggende op sijn eene knye, gelijck als wilde hy sich opbeuren, met sijnen knods op de aerde geset: met bey sijn handen houdt hy een Uurwijser op sijnen neck, gelijck een tweeden Atlas, die de groote Werelt draeght, zijnde den Wijser half rondt, en van binnen hol, daer de Son de uren van den dagh bequamelick aenwijst. Diergelijck Beeldt van Her- [p. 308] cules is’er oock tot Romen te sien, in den Wijngaert van Stephano Bubali, die niet een Sonnewijser, maer een geweldige Sphaera Mundi, of Wereltkloot op sijn schouders torst. Op den wegh de welcke leydt na Porto Cesenatico, of di Cesena, siet men de Kerck van Sant Maria la Rotanda. Het Gebouw is rondt en uytsteeckende van vierkante groote steenen gebouwt, wiens binnenste çirckel ofte kring vijf-en-twintigh voeten wijdt, en de Vloer met verscheyden steenen van verwen is ingeleydt, in wijse van aerdige beelden. Het Dack bestaet uyt een eenigen uytgeholden steen, hebbende een groot lucht gat in het midden. Het is verwonderens waerdigh, hoe een steen van sulck een grooten gewicht, soo hoogh kan opgetogen worden, die in de wijdte omtrent vijf-en-dertigh voeten heeft. Boven dit gat stondt voor desen op pylaerkens, het Beeldt van den Koninck Theodoricus, uyt een Porphyrsteen gehouwen, zijnde acht voeten lang, met een decksel van Corynthisch Koper, kostelick verguldt; welcke gedachtenis (gelijck sommige schrijven) aldaer van de Koningin Amalasuntha, sijn dochter, ge- [pag 309] stelt is: maer in den Franschen oorlogh is het selve Beeldt door de ongebonden krijghslieden van boven neêr geschoten, van het welcke aldaer noch eenige overblijfsels zijn. In de Voorstadt, de welcke na het Zuyden en het Westen streckt, en daer men nae de Forum Livii of Forli gaet, is eertijts de rivier Roncus geweest, op wiens oever als noch een steenen Kruys te sien is. {Overwinning van Gaßion du Foix.} Dese wijst u aen dat Gassion du Foix, in het jaer 1512. aldaer een voortreffelicke zeege met sijn leven gekocht heeft: want al te begeerigh zijnde sijn vyanden t’onder te brengen, en sich selven derhalven te yverigh achter de selve begevende, wordt hy aen den oever van het selve rivierken doorstoocken. Op dien dagh blevender achthien duysent mannen (zijnde goeden Vrydagh) van Franschen, Italianen, Spangjaerts, Duytschen en Switsers. Ravenna aldus besien hebbende, en u verder begevende, hebt ghy aen de slincker handt de Adriatische Zee, aen de rechter Valeyen, en moerasachtige plaetsen, oock een Pijnboomen Bosch, diergelijcken in geheel Italien geen gesien wort, vervullende met hare vruchten dit geheele gewest. Naer eenige [p. 310] mijlen reysens, niet verre van de Via Servia, siet men aen de rechter handt een Stedeken weynigh bewoont, ter oorsaeck van de ongesonde lucht. Hier siet men menighten van Zoutbergen, door de aenwoonders aldaer opgerecht en toebereydt door de stralen van de Son. Het schijnen in het eerste aensien witte heuvelen te zijn, uyt welcke overvloet geheel Italien met Zout gespijst wordt. Daer nae moet ghy de rivier Savio over setten, in wiens Haven eertijdts Octavianus Augustus sijn Vloot geanckert heeft. Wat voorder hebt ghy de Porto di Cesena, en het Dorp, en terstondt daer aen bevindt ghy u op den oever van het rivierken Pissatello. Besiet daer de Rubiconem, vermaert door de doortocht van Julius Caesar. Den Reysiger van Ravenna nae Rimino reysende, heeft weder de Zee aen de slincker handt, aen de rechter vette en vruchtbare Landen en Dalen, en daer achter de Via Flaminia, en Apennijnsche heuvelen, aen welckers voeten de Forum Livii, nu Forli, gelegen is, vruchtbaer in het kruydt Guado, daer de Verwers het laecken mede verwen, en by ons Meekrab genoemt [p. 311] wordt; als mede in Anijs en Cumijn, dat aldaer aerdigh gesuyckert wordt. Daer na verheft sich Brittonorium op een hoogen Bergh, vruchtbaer in Oly en Wijn, en lustigh door verssche Wateren en een gesonde Lucht, van waer men de geheele Golfo, Dalmatia, Croatien, Venetien, en Romagnola kan oversien. Op de Flaminische wegh ontmoet u oock Forum Pompilii, nu Forlimpolo, en Cesena, mede op eenen Bergh gelegen, alle overvloeyende in Wijn gewas. Op een van dese heuvelen vertoont sich een voortreffelicke Kerck, de Maget Maria toegewijdt, anders Monto Moco geheeten, daer men veel oude Grafschriften vindt. Rimini. Rimini, eertijdts Ariminum, heeft overvloedt van Antiquiteyten en seltsame dingen, dewijl sy een seer oude Stadt, en van de Roomsche Keysers seer verheerlickt is geworden, soo met gemeene als bysondere schoone Huysen en Gebouwen, gelijck als noch de overblijfsels te kennen geven. Livius, Strabo, en Vellejus getuygen, dat dese Stadt te gelijck met Benevento een [p. 312] Roomsche besetting is geworden, voor den eersten Punischen of Carthaeghschen oorlogh, als P. Saphronius Sophus, en Appius Claudius Caeci Filius Borgemeesters waren, nae den bouw van Romen in het 485. jaer. Sedert is dese Stadt gelijck een Bolwerck geweest tegen de Gallen daer omtrent, daer oock gemeenlick de Romeynsche Veldtoversten hun vergaderplaets namen, om van daer de troepen yeder in hun vertrouwde landtschappen te verdeelen, gelijck uyt Livius klaerlick te sien is. {Oorspronck van den naem.} Niet tegenstaende vele de oorspronck van desen naem willen trecken van Hercules, Mars, of van den Leeuw, soo oordeelen se even wel beter, die de selve van de nedervloeyende Rivier af leyden, daer Strabo en Plinius van geschreven hebben. De Stadt is gelegen in een vruchtbare Vlackte, hebbende aen het Oosten en Westen vette Velden, en aen het Zuyden schoone Hoven, Olijfboomen, en Wijnbergen, en eyndelick het Apennijnsche geberght, maer aen het Noorden de Adriatische Zee, of Golfo di Venetia, ter oorsaeck van het welcke dese Stadt met allen overvloedigh is in [p. 313] alle dingen. Het heeft veel schoone en nieuwe Gebouwen, onder de welcke eenige seer kostelicke Paleysen zijn, meestendeel gebouwt door de Malatesten, eertijdts Vorsten van dese Stadt. Op de Marckt staet oock een schoone Fonteyn, met een Marmeren Becken seer schoon en kostelick gemaeckt, gevende overvloedt van helder en lieflick water uyt. {Schoone brugge.} Besiet oock het Kasteel, het Raedthuys, en de overblijfselen van de Schouwplaets na de Zeekant toe, beneffens de Marmere Brugge over de rivier Arimino geleght, door den Keyser Augustus, die de Flaminische wegh by de Aemiliaensche, en de Voorstadt, en de Stadt selve by een voeght. Dese Brugge heeft in de lengte drie hondert, en in de breedte vijfthien voeten, steunende op vijf schoone Bogen. Aen beyde zijden heeft se haer Marmeren Leuningen, alle met seer schoon werck verçiert en opgemaeckt, waer van de eene in groote letters den Tijtel van den Keyser Augustus, en den ander die van Tiberius vertoont, waer uyt te besluyten is, het werck in het jaer der Stadt seven hondert acht-en-tseventigh, onder de Borgemeesterschap van C. Calvisius en Cn. Lentulus, te zijn vol- [p. 314] trocken. Daer sult ghy oock sien de voetstappen of overblijfsels van de oude Haven, nu alleen bequaem voor kleyne Schepen, ter oorsaeck van het zanden, doch even wel seer heerlick en treffelick voor henen gemaeckt en opgebouwt: maer hoedanigh de selve Haven is geweest, is nergens beter als uyt de opgerechte Kerck van den heyligen Françiscus te oordeelen, die van het Marmer van dese Haven opgetimmert is, door Sigismundus Malatesta, eertijdts Vorst en Heer van dese Stadt. Willende gaen na Pesaro, siet ghy in het voorby gaen een oude en seer schoone Marmere Boge, voor den Keyser Augustus in den wegh opgerecht, in sijn sevenste Borgemeesterschap, als hy nu ten achtsten mael daer toe verkoren was. Die van Rimino langs den kortsten wegh na Romen begeert te reysen, moet de Heuvelen van de Stadt, aen het Zuyden over, daer hem de Stadt Monte Floro ontmoeten sal. Voorts de Foglia overgaende, komt hy na een wegh van vier-en-dertigh mijlen in de stadt Urbino, van daer tot Acqualagna, acht mijlen van daer, en dan weder afdalende op de Flamijnsche wegh, sal [p. 315] hy de plaetsen besien daer wy hier na van sullen spreecken: en komt alsoo in Umbria, of het gebiedt van Spoleta. Urbino is een stadt van schoone en gesonde gelegentheyt, daer oock eenige gedenckwaerdige dingen te sien zijn: als onder anderen het Paleys daer van haer Heeren de Feltri opgebouwt, met sulck een Majesteyt en konst, dat het gesicht daer verbaest voor staet.* Men heeft daer oock een seer schoone Boeckery, met treffelicke Boecken voorsien. Boven Urbino is Castel Durante, ’t welck van Gulielmo Durante gebouwd is. Aldaer heeft men verscheyden andere schoone Paleysen, en een voortreffelick van den Vorst, beneffens verscheyde vermaeckelicke Plaetsen, Jageryen, en Visscheryen, en voorts alles dat tot vermaeck sou mogen dienen. Men maeckt daer oock aerde Vaten, die met de Faventijnsche in deught en waerdigheyt kanten. In het selve gewest is een onwinbaer Slot, van Sant Lei, leggende op een hoogen Rotz. Op den Flamijnschen wegh u oogen verheffende, siet ghy aen de rechter handt de muren van San Marino, gelegen op eenen hoogen Bergh, een stede-[p. 316] ken vry van alle slaverny, en den naem van Edel niet onwaerdigh, het is twintigh mijlen van Rimino gelegen, waer henen het heeft het aensien van een geweldige Steenrotz, seer hoogh en niet te beklimmen. Op den selven wegh ontmoet ghy oock een Dorp, vijfthien mijlen van Rimino gelegen, genoemt Catholica, daer de rechte vlackte eerst begint, sonder door eenigen bergh of heuvel verhindert te zijn, durende tot aen de Alpes toe, beset met verscheyden Steden en Volcken, en verrijckt met de beste vruchten van Italien. Hier en daer zijn Dorpen en Vlecken, met het hooft genoemt Monte di Pesaro, vol alderhande schoone Vruchten en Boom-gewas. Niet ver van daer is het Paleys, genoemt Poggio Imperiale, daer den Keyser Frederick den Derden den eersten steen van geleght heeft, ’t welck wel waerdt is van den Reysiger gesien te worden. Pesaro.{Bouwers van Pesaro.} Dese Stadt is door Johannes Sfortia, beneffens het Slot aen den oever van de Adriatische zee gebouwt, maer de Vestingen van Françisco Maria [p. 317] en Guidobaldo opgerecht, gelijck oock die schoone Hoeve buyten de Stadt. Dese Stadt is van Gebouwen en Straten met allen schoon, wel voorsien van Kercken en Kloosters, rijck van handel en Koopmanschap, na wiens Marckten een grooten toeloop van Handelaers is. De Haven even wel van dese Stadt, ter oorsaeck van de ondiepte, laet geen groote noch sware Schepen toe, in voegen de Stadt meer van Esels en Muylen, die alderhande Waren binnen brengen, als van Schepen besocht wort. Dese Stadt is te gelijck met Pollentia tot een Roomsche besetting gemaeckt, in het jaer der Stadt 569. als P. Claudius Pulcher, en L. Porcius Licinus Borgemeesters waren, vier jaren na Bologna, gelijck als Livius en Vellejus Paterculus getuygen. Als ghy de Stadt genoeghsaem sult besien hebben, soo begeeft u na het Paleys van den Hertogh, daer ghy onder anderen het Wapenhuys sult sien, dat van alderhande Wapenen treffelick en overvloedighlick voorsien is. Van hier reyst men door Fano, langs de Zeestrandt recht op Senegaglia. Aen de Poort de welcke na Rimino leydt, gaet men de Foglia langs een steenen Brugge over, [p. 318] daer de Flaminische wegh sijn beginsel neemt. Aen de slincker handt hebt ghy een seer schoon Stedeken Nouolare, soo genoemt ter oorsaeck van de Edele lucht, die het selve heeft. Vier mijlen van daer, op den selven wegh, is Mont Abbate, op een hooge plaets gelegen, en dien volgens hebbende een seer aengename uytsicht. Wat verder is Monte Baroccio, ’t welck noch hooger leydt, en al het gewest bequamelick oversiet, hebbende rondtom sich vijfthien Steden, even lustigh op hun Bergen en Heuvelen gelegen.Fano.Dese Stadt heeft sijn naem van een seer vermaerden Tempel van de Fortuyn, waer van sy Fanum Fortunae, of Tempel van de Fortuyn is genoemt geweest. Sy is overvloeyende in schoone vruchten van soeten Oly, Koren en Wijn, die geensins van de slechtsten is. Sommige Schrijvers willen dat de besetting der Romeynen hier is gebraght geweest, ter tijdt als sy acht-en-twintigh steden op eenen tijdt tot Colonien en Roomsche beset-steden maeckte. Pomponius Mela ge- [p. 319] tuyght dat se van oudts Julia Fanestris is genoemt geweest. De selve Stadt is oock van Augustus met een Wal omçingelt, die van Constantinus, en Constans, Sonen van den Keyser Constantinus, zijn herstelt en vernieuwt geworden, gelijck de overblijfsels van de oude Muren getuygen, en de Marmeren Boogh van de Poort, daer men van de Flamijnschen wegh ingaet, de welcke seer çierlick en kostelick is uytgewrocht, en by na heel is gebleven, tot aen de tijden van Pius de Tweede, Paus van Romen, als wanneer se in den oorlogh tegen die van Fano, door een stuck geschuts by na heel afgeschoten is geworden. Doch de rechte gedaente daer van is in de naeste Kapel van Sinte Michiel, daer van in de muur gesneden, op kosten van de ingesetenen. Men siet in de Stadt noch eenige Marmeren overblijfsels van den ouden Tempel van dese Godinne de Fortuyn, als oock van verscheyden andere heerlicke Gebouwen, al hoe wel dese plaets de woedende raserny der Gotthen en andere Barbaren meer als eens heeft moeten uystaen.{Asdrubal overwonnen en gedoodt.}Als ghy verlatende de Flamijnsche wegh, de Metro overgaet, hebt ghy [p. 320] aen de rechter handt verscheyden plaetsen, daer bysondere Veldtslagen vermaert gemaeckt, als daer N. Livius Salinator, en C. Claudius Nero, Roomsche Borgemeesters, den Africaenschen Asdrubal, broeder van Hannibal, hebben overwonnen en gedoodt, op den oever self van de Metro, de welcke van oudts Metaurus is genoemt geweest. Welcke nederlaegh Hannibal, siende het hooft van sijnen dooden Broeder, van de welstandt van Carthago deed wanhopen. En een weynigh verder is het Veldt, daer Totyla den Koninck der Gotthen, door een bloedigen strijdt van den gesneden Narses is overwonnen, die den Veldtoverste van den Keyser Justinianus geweest is, door welcke voortreffelicke overwinningen, het Gothsche jock van den neck der Italianen is wech genomen, wanneer Totylus, swaerlick gewondt zijnde over het Apennijnsche geberghte vluchtende, niet verre van den oorspronck van den Tybur, gestorven is, gelijck Procopur in sijn derde Boeck van de Gothse Geschiedenissen verhaelt. [p. 321 ] Reyse van Fano tot Foligno. Als ghy u van Fano na het Westen keert, sult ghy berghachtige Dorpen ontmoeten, en daer na op de rechter oever van de Metro de Flamijnsche wegh, de welcke houdende na het Zuyden toe, komt ghy eyndelick by Forum Semprony, nu Fassombrone, leggende tusschen een Heuvel en de Rivier in een Vlackte. Het is een nieuwe Stadt, alsoo de Gotthen en de Longobarden de oude hebben verwoest. Voor de deuren van de voornaemste Kerck, die onder al de andere Gebouwen in heerlickheyt uytsteeckt, staen eenige oude Letteren, die alleen door hare oude seltsaemheyt verwonderlick zijn. Buyten de Stadt wederom komende, gaet ghy de Metro langs een steenen Brugge over, en vervolgende de Flamijnsche wegh, hebt ghy aen beyde zijden lustige en aengename Wijngaerden. Drie mijlen van Fossombrone, hebt ghy de rivier Candianum, en over de selve een schoone Wilt baen, behoorende de Feltrische Hertogen, vol alder- [p. 322] hande Wilt, en stoffe om het hert door de Jaght te verlustigen. {Begin van den Flamijnschen wegh.} Op de selve plaetsen is den Bergh van Asdrubal, hebbende sijnen naem van den Carthaeghschen Asdrubal, die aldaer door L. Salinator, en Claudius Nero, Borgemeesters, is overwonnen gewor- den. Hier begint de Flamijnschen wegh, de welcke Augustus, van hier tot aen Romen toe, gemaeckt is, maeckende met onuytspreeckelicke kosten een wegh, self door het harde steenachtige geberght, meer als vijf hondert schreden lang: daer ghy met verwondering sult sien, dat de geopende Rotzen boven gelijck als verwulft zijn, zijnde hondert treden lang, twaelf breedt, en soo vele hoogh, welcke plaets noch heden Furlo, soo veel als doorboorde Steen genoemt wordt. Men plagh daer voor henen eenige gesneden Letteren te lesen, die nu door de tijdt vergaen zijn, waermede wierdt te kennen gegeven, dat Titus Vespasianus dit geweldige werck opgemaeckt hed. De rivier Candianus ruyscht aen de slincker zijde door het geberght omtrent drie mijlen weeghs, tot dat ghy eyndelick in de open Velden en by het dorp Acqua Lagna komt. [p. 323] Hier moet ghy weten dat den Koninck der Gotthen Totylas van Narses geslagen zijnde, gestorven is. Verder op de Flamijnsche wegh is de stadt Callium, en daer na aen de rechter handt de stadt Cantiano, bestaende uyt de vervallen overblijfsels van de stadt Luceolum, welcke gestaen heeft op de plaets daer men tegenwoordigh een steenen Brugge vindt, en van Narses uytgeroyt is, na dat den Vorst Eleutherius, die sich selven den Keyserlicken naem had toegeeygent, om den hals had gebraght. Als ghy wat vorder gaet krijght ghy het geberghte, dat het geboiedt van Picenum besluyt, in het gesicht. Van daer komt ghy by de dorpen Scheggia, Sigillo en Gualdo, leggende op een Heuvel, eertijdts gebouwt van de Longobarden. Eyndelick komt ghy by Nuceria de Pagani, leggende aen de slincker handt op het hooghste van den Apennijn, eertijdts vermaert door de schoone aerden Vaten, die alhier plegen gemaeckt te worden. De oude Stadt is eertijdts verwoest geworden, en dese tegenwoordige is weer van nieuws opgebouwt, hoe wel kleyn van begrijp, zijnde onder het gebiedt van den Paus van Romen, [p. 324] en seer vruchtbaer in schoon Moscadell. Aen den voet van den bergh is het dal Tinia, hebbende den naem van de neven vloeyende rivier Tinia, daer Silius van seght, Tiniaeque inglorius humor, Het onberoemde vocht van Tinia; zijnde daerom onberoemt by hem geheeten, om dat se niet bevaren wort. {Gevaerlicken wegh.} Dit Dal is seer gevaerlick door te reysen, alsoo den Reysiger menighmael door het water gedrongen te waeden, neit selden in de slijck blijft steecken, en versmoort in de wellen, de welcke onder de aerde zijn. Dit Dal is twaelf mijlen lang, en vijf mijlen verder is Fulgineum, nu Foligno, hondert mijlen weeghs van Romen, maer alsoo by onse tijden de mijlen verlengt zijn, wort het soo verre niet gereeckent. Wegh van Fano op Foligno, en Roma, die bequamer, doch langer is.
Wat verder als Fano, aen de Adriatische Zee is Sinigaglia, eertijdts Senogallia, een seer oude Stadt, door de Senonische Gallen eertijts gebouwt. Dese Stadt is te gelijck met Castro en [p. 325] Hadria tot een Roomsche besetting gemaeckt, te welcker tijdt, met insluyting van de Umbri, de landtpalen van Italia van de Athesis, tot aen de Rubiconem zijn uytgebreyt geworden. Men leest dat Marcus Livius Salinator, treckende tegens Asdrubal te velde, alhier met sijn heyr sou stil gelegen hebben, terwijl sijn macker Nero hem met de overige troepen te hulp quam, wanneer sy hun macht versamelende, des anderen daeghs Asdrubal, poogende sich over de Metaurus te begeven, op den hals quamen, en sloegen. Anders als de oudtheydt is ’er naeuwelicks van dese Stadt te schrijven, waerom wy voortgaen tot Ancona. |
 |
Napels. |
|