|
Daniel Mostart - Nederduytse secretaris - Tweede druk, 1637 (oorspr. ed. 1635). books.google Uitgegeven door S. Venings. Redactie: A.J.E. Harmsen, Opleiding Nederlands.
[fol. *1r]
[fol. *1v: blanco] [fol. *2r]
Uwer Ed: Erntv: Gr: Achtb: Dienstschuldige D. MOSTART. In Amstelredam den 20. van Zomermaent, des Iaers 1635. [fol. *4r]
Die haer’ stomheidt hoorlijk maeken Meenigh’ hondert mylen veer, U toe, wijd’ik d’oppereer (5) Onder al, wat ’s menschen listen Uyt hun brein te puyren wisten. ’k Zet geen’ geestigheit zoo hoogh, Als dat luistren in het oogh. Maer, tot noch toe, was dit praeten, (10) In ons Hollandsch enkel blaeten Van een wildt en laf geluydt. Dat het voortaen innekruydt Zyne zinnen, ten verstande Lieffelijk belezen, van de (15) Smaek der welgeschikte klank; Heb de schrandre Mostart dank: Die ons geur van schrift leert kennen, En de Nederduitsche pennen, Aerdigh, met de sneedigheen (20) Zijns vernufts, dus heeft versneen. P.C. Hóóft. [fol. *4v]
Ghy glory van ’t vermaerde Europe, Die dartel zijt door soo veel keurs; Nu stof niet op u rijcke beurs, (5) Noch op ontelbaer tal van zielen, Noch wijde waelen, swart van kielen, Noch huyzen aen de lucht gebouwt, Noch op uw opgestapelt goud, Noch al den oegst van ’t vruchtbre Polen, (10) Noch d’eere der doorluchte schoolen, Noch Keiserlijcke wapenkroon, Noch wysen Raed vol aerdsche goôn, En al het geen soo openbaer is: Maer stof, om dat uw Secretaris, (15) Uw zendbriefschryver treed recht door, Op ’s Roomschen Burgemeesters spoor, En volght den vader van ’t welspreken, Soo dat ick hem de schaduw reken Van Cicero, die omme siet (20) En belght sich om dien volger niet, Die, door het voorschrift sijner brieven, Kan allerhande pen gerieven, En houden soo de rechte Maet, Dat elck ontmoet word nae sijn’ staet, (25) En rechten eisch van schryvers stoffen. Uw MOSTART heeft het wit getroffen, Daer menigh geest vergeefs op mickt. Sijn styl staet vast en onverwrickt, Gelijck een suil van uw’ gestichten. (30) Ontfang hem onder d’andre lichten, Daer uwe stad meê is vereert, En eer hem, die uw burgers leert. Iuste. [fol. *5r]
’t Gebruyck der brieven waer van magere waerdy: [fol. *5v]
Die hoorde Medicis met pit van reden drijven; [fol. *6r]
SCribite vulgares animae. tunc scribitur apte, Cum genio loquitur litera quaeque suo. Decurrit gravibus regalis epistola dictis, Et tetricae dictant verba severa togae. (5) Acer honoratum sermo compellat Achillem. Acrius ad Phrygium scribit Elisa ducem. Mitius Oenone Paridem formosa salutat. Mitius Aegidem Cressa puella suum. Intererit multum Davusne loquatur an ipse (10) In tabulis duro litiget ore senex. Purpura grandiloqua est, lenis praetexta, severus Miles, amans facilis, vir gravis, aequa parens. Ut difformis honos, sic dispar forma decori est, Atque aliis scribi vocibus illa cupit. (15) Haec populos, Mostarde, doces. haec, optime scriptor, In mediis praestans Amstela discit aquis. Scripsimus ad normam pueri. te praeside vocum Discimus exacta scribere lege viri. C. Barlaeus. _________________________________________________
Aut iterum fructus pande libelle tuos. Non moritura alio sic laus nova panditur aevos Sive tuos pandas, sive libelle tuos. [fol. *6v]
Die uw’ Meester dient met yver: Aen die af zijn Meesters tolk, Oor voor’t jegenwoordig volk.
Die Zend-brieven schryven, doen het voor hen selven, oft als dienaers van groote Heeren, Staten en Steden. Dese laetste worden Secretarissen genaemt, ende zijn, van allen ouden tyden, by den Latijnen scribae ghenaemt gheweest, gelijk blijkt uyt de gheschiedenis door Livius beschreven, van Scaevola, die den scriba, dat is Secretaris, in plaets van den Koningh Porsenna doodde. Eenige willen, dat het woordt Secretaris zijnen oorsprong heeft van ’t woort secretus, anderen van die secreten, die door zijn handen gaen. Maer het is zeker, dat het woordt Secretarius, by den Latijnen, nocht inde eerste goede eeuw, die ik met Augustus eyndige, nocht in de tweede, die ik met Trajaen sluyte, in de voorstaende beduydenis, ghebruykt is geweest. Waer uyt ik geloof, dat het, ghelijk veel andere woorden, ingevoert is door [p. 2] den Gotten, die Italien verwoest, ende de Latijnsche tael verdorven hebben. ’t En waer men het wilde doen daelen van ’t woordt secretarium, wezende de plaets, daer de Rechters zich plaghten te vervoegen, om recht te doen; alzoo gheheeten, om dat aldaer de geheymschriften der Overheyd bewaert wierden. In welke beteykenis dat woordt ghestelt wordt in het wetboeck vanden Keyzer Justiniaen, genaemt Codex. Van dees plaets en schriften is, waerschijnlijk, jae noodigh dat bewaerder gheweest zy die schrijver van den geschriften des gemeenen besten, die, als voren, eerst scriba is genoemt geweest. En om dat niemandt, als hem, geoorloft was in het voorsz secretarium, oft Secretarije te gaen, gelijk hy daer van ook de sleutels hadde. Zoo zoude het wel konnen zijn, dat de naem van Secretaris zijnen eersten oorsprongh heeft vande zorge, die zoodaenigh schryver van de Secretarij hadde. Naer ’t voorbeelt van den welken, misschien daer nae, de Prinssen, die van hunnen dienaeren Secretarissen hebben beginnen te noemen, die, hunne brieven schrijvende, ook bewaerders moesten zijn van hunne Secretarije. Mijn voornemen dan zijnde te beschryven het ampt van zulk eenen Secretaris in ’t schrijven van zendbrieven, zoo zal ik van de regelen, daerin de konst van dien bestaet, als wezende het noodighste deel zijns ampts, spreeken; eerst in ’t algemeyn, en daerna, in ’t byzonder, van yeder slagh der selver brieven. [Bepaling eens zendbriefs.] Een Zendbrief is een begrip, uytgebreyt in geschrifte aen den afwezenden. [p. 3] Het alghemeen eynd van den ghenen, die zendbrieven schrijven, is, om verstaen te worden van den afwezenden. ’t Geen daer wy te lichter door verstaen worden, is het behoorlijk maekzel van letteren, d’orde, het onderscheydt der woorden, ende het duydelijk te kennen geven van onze meeningh. Dees kennis zoude schijnen genoeg te zijn tot het schrijven van brieven, voor den ghenen, die geen ander wit en hebben, als om verstaen te worden; ’t welck als voren algemeen, ook noodig en ’t voornaemste is voor allen den genen die schrijven. Maer alzo het geen, daer in men zoekt verstaen te worden, strekt tot verscheyden eynden, namelijck om iemandt te ontbieden den voortgangh van zekere zaek; waer toe een fraey verhael noodig is, oft, om raedt te plegen in zekere handelzaek, oft om te versoeken, oft om te vertroosten, en diergelijcke. Ende, in allen zaken, om te doen gelooven en vroedt te maken het geen men schrijft, ’t welk een werk van konst en kennis is, zo is daer toe noodig een konstighe ende cierlijke manier van spreken. De Zendbrieven (zoo ik geloof) en hebben geen bepaelt onderworp [Subject]; want ment schrijft van allerhande stoffen [Materien] ende voorvallen. Ende al ’t geen, daer van onder den menschen handeling valt, wort gehandelt mondelingh oft by geschrifte. De Secretaris dient zijnen meester in beyde, hoewel het schrijven hem meest eygen is. Derhalven zeg ik het onderworp eens Secretaris te zijn de zaeken van zijnen Heere: [p. 4] En het eynd de zelve te schikken ende beleyden tot zijnen dienst en voordeel, ende naer zijn geliefte. De ervarenheyt van ’t schryven en stel ik niet in het maekzel der Letteren, in ’t schikken der zelve, nocht in de vaerdigheidt van met de pen konstelijk te konnen trekken, hoewel het zeer cierlijk is ende wel staet. Maer in ’t wel bereyden ende schikken der zaeken, in ’t wel ghebruyken der plaetzen van beweging, der manieren van vroedmaekingh, in de kracht en ’t cieraet der woorden, en in de konstighe formen van spreken der rederijkkonst. Vande welke de Secretaris redelijke kennis behoort te hebben, ende daer in taemelijk wel geoeffent te zijn. Hy en behoort ook niet onkundig te wezen van de Staetkennis: Maer dewijl in de handelzaken van staet, ende ook van byzonderen voornemelijk gelet wordt op de rechtvaerdigheit, die een richtsnoer is van alle handelingen, en van ’t Burgerlijk leven; welx wetenschap haeren oorsprongh heeft uyt de bronnen der Zede [Ethica] en Staetkonst [Politica]. Zoo behoort de Secretaris daerom, en om dat de wereldt door wetten bestiert wordt, ook niet onbewust te wezen van de konst der Rechtsgeleertheydt. En oft hy daer in niet volkomelijk geoeffent moght wezen, alzoo dees wetenschap een’ gheheelen mensch vereyscht, zoo moet hy, ten minsten, daer van zoo veel kennis hebben, dat hy de stoffen van dien konne vatten, ende daer van beter spreken en schrijven, als een die’er maer taemelijke kennis van heeft. [p. 5] Eyndelingh, om dat hy van alle zaeken, daer redenen van vallen, schrijven moet, zoo ist ook noodig, dat hy, al ’t geen hy schrijft, genoeghzaem verstae. Want alsmen niet verstaet, watmen schrijft, zoo moet immers het geschrift onbequaem, onaertigh, onaenghenaem, nuchteren, van weynigh zins, en met veel onnutte en ydele woorden gestoffeert wezen. Waer uyt men dan lichtelijk de kleyne kennis des schrijvers afnemen kan. Behalven de voorsz wetenschappen, voor zoo veel hy ’er als boven van behoort te weten, moet hy ook vele dinghen gezien, waergenomen, gehoort, ende daer van aenteykeninge gedaen hebben, en de ledige uren, die hem overschieten, besteden in ’t lezen van History schrijvers, Redenaers, Poëten, en anderen, zich oeffenende in alle fraeye wetenschappen; maer meest in die gene, die hem dienstigh zijn tot zijn beroep: Voornemelijk wordt in een’ Secretaris zeer geacht de kennis van verscheyde talen; niet alleen van zijn aenghebore, waer in hy voor al meester behoort te wezen, maer ook van de ouwde, ende byzonder vande Latijnsche, die door geheel Christenrijk gebruykt wordt; ende den Secretarissen heel gemeen behoort te zijn. Belangende de konst van ’t schryven, zoodanig de stoffen [* Materien] zijn, zodanig moeten ook wezen de formen van spreken. De konst des Secretaris bestaet daer in, dat hy sijnen stijl voege naer het onderwerp, [ † subject] ende naer de persoonen, en de zelve, naer den eysch schikke. Zulx dat hy zomtijds nedrig zy, ende, als langs de aerde, kruype, zomwylen dat hyze verhef- [p. 6] fe, altemets dat hyze uyt spreyde, ende op een ander tijdt, dat hyze inbinde. Welke wetenschap niet konnende bekomen worden, zonder langhdurigh blokken en gestadighe oeffening en moeyte, is ’t noodigh dat hy veel leze, en verscheyde schryvers doorloope, ende in yeder van henlieden waerneme ende vergadere d’eyge schoonheden ende volmaecktheden. Doch ’t geen tot het welschryven, ende eenen goeden stijl aen te wennen, zeer veel helpt, is ’t vertaelen van goede boeken, uyt de Latijnsche in onze tael; alzomen daer door verkrijght d’eygenschap, volheydt, een luyster der woorden, een vaerdigheydt in ’t verbreyden der begrippen, ende in ’t vinden en maeken van nieuwe wyzen van spreeken. Maer het beste ende uytmuntenste middel van ’t wel stellen, is ’t veel schryven, en den stijl te oeffenen in allerhande slagh ende manieren van schryven. Want men veeltijts gezien heeft, ende noch dagelijx ziet, dat eenigen, zonder konst ofte geleertheyd door ’t ghestadigh schryven ter Secretarijen daerze toegang hebben tot den brieven, die van allen gewesten aen hunne meesters geschreven worden, oft daer menze hen soo wanneer zyze beantwoorden zullen, ter handen stelt, tot het wel schryven geraeckt zijn. Door dien zy uyt de zelve zodanighe begrippen en manieren van spreken konnen vatten, dieze, zoo’er maer eenig oordeel by is, met weynig veranderings konnen hervormen, en hun eyghe maeken. ’t Welk nochtans korter en beter gedaen kan worden door ’t beblokken en lesen der brieven van oude en gheleerde schryvers: Want [p. 7] uyt de geleertheydt spruyt een overvloed der begrippen, en ’t passen der manieren van spreken naer den zin en aert der dinghen. Dies moetmen goede schrijvers verkiezen, en in de zelve waer nemen d’orde en wijze, by henlieden ghehouden, allenxkens innemende de zinnen, formen en konst. Nae d’oeffening en naevolging, en is geen zaek vorderlijker tot het wel schrijven, als te overlegghen, verzaemelen ende zich te bereyden, denkende op ’t geen men schrijven moet; Want daerdoor komen ons te voren alle de plaetzen, ofte der wijsheydt, ofte der konst, ofte des verstands, en die spreuken en woorden, die der stoffe eyghen zijn, ook selfs de form en de behoorlijcke stelling. En of zommigen zoodanige aengebore gaven hebben, datze gemaekt, jae gheschapen schijnen tot dees oeffening van schrijven; ende dat elk begrip en woord zich naer hun voornemen schikt: Zo zalmen nochtans, indien men’er naeuw op let, altijd iets vinden te berispen, oft in de wijsheydt, oft in de konst: En ’t zullen veel eer dinghen zijn, die wat schijns en vermaeks voor den ooren hebben, als die ’t verstandt voldoen konnen. Maer die den voorsz overleg en voorbereyding in’t werk stelt, verkrijght met der tijdt, dat, al schrijft hy schoon, zonder daer op te denken, zijn schriften niettemin wel ghevijlt en volmaekt uytvallen. Zoodanigh eene vaerdigheydt en lichtdoenlijkheydt, ontstaet uyt een vaste aenwenst ende ploy, dienmen ghenomen heeft. Indien ik voor had een’ Secretatis vorder [p. 8] te vormen, als tot het schryven van Zendbrieven, en zult in ’t geheel, zoo zou het hier wel voegen te beschryven, hoedanig hy in leven, ommegang, handel en wandel, en in ’t dienen van zijn’ meester behoort te wezen, en wat onderscheyd daar is tusschen het Hof van een’ Prins, en een’ Staet, die by verscheyde bestiert wordt, en in ’t dienen van de zelve. Maer dewijl dit mijn voornemen niet en is, zoo zal ik daer van zwygen, en, volhardende in mijn voorstel, voor eerst spreeken van de tael en van de konst der woorden. Tot lof van ons tael heeft Simon Stevin wiskonstenaer heel fraey gheschreven in zijn’ boek van de weeghkonst. Zy is door de hoven der laetste Prinssen, die dees Landen beheerscht, en in ’t ghemeen geen ander tael, als de Fransche ghebruykt hebben, door woorden, uyt die tael genomen, zeer verbastert gheworden: doch eerst in de voorlede eeuw, door den Heere van Aldegonde, Dirk Volkhartsz Koornhart, Henrik Spiegen ende Gedeon Fallet, en in deze door Iacob Catz, Meester Huygh de Groot, Pieter Hooft, Pieter Schryver, Daniel Heyns, Constantijn Huygens, Doctor Samuel Koster, Meester Anthonis de Hubert, Meester Ian Victorijn, Ioost van de Vondelen, Meester Iacob van der Burgh, Ian Brosterhuyzen ende anderen, zoo gezift en geschuymt, van die uytheemsche woorden, datze, bykans, tot een volmaekte zuyverheydt geraekt is, ende geen van de bastaert Latijnsche taelen daer in en behoeft te wyken. [...] |
 |