[fol. A1r]
Oost-Indisch-praetjen,
Voorgevallen in
BATAVIA,
Tusschen vier
NEDERLANDERS
Den eenen een Koopman, d’ander
een Krijghs-Officier, den derden
een Stuyrman, en den vierden
of den laesten een Kranke-
besoecker.
______________________
Gedruckt in ’t Jaer onses Heeren, Anno 1663. |
[fol. A1v: blanco]
[fol. A2r]
Oost-Indisch-praetjen,
Voorgevallen in
BATAVIA,
Tusschen vier
NEDERLANDERS
Den eenen een Koopman, d’ander een Krijghs-Officier,
den derden een Stuyrman, en den vierden of den
laetsten een Krankebesoecker. |
WEl Vrienden bent ghy hier t’samen soo vergadert, en dat soo drooghjes, alleen met een Tabackjen, sonder een dronckjen Wijn, Mom, Arackjen, Towackjen, of ten minsten een Smul-biertjen te nuttigen, dat loopt seecker al vry slecht af.
Jaewel wat souden wy doen ons gelt is so groot niet als ons hooft, ’t is licht af te meten wat een pover Soldaet kan hebben, de Koopluyden speelender vast mee, en laten ’t ons aensien, daerom sou’t best wesen, dat u-lieden yets liet komen, waer mede wy ons onder een soet discours wat mochten vermaecken.
Seecker borst dat hebt gy so qualijck niet, ick houd’ my mede daer aen, het mach my nu wel een uurtjen beuren.
[fol. A2v]
Als’t by stemmen sal omgaen, so heb ick mede een beurt, en volgh den meesten hoop.
Dat geloof ick wel, Domine, ghy sult’t niet ontseggen, daerom bent ghy so wel Drancke- als Krancke-besoeckers in de wandelinge genaemt.
Sal dit al een goedt eynd nemen, dat men malkander so ten eersten of soo schielick op sijn zeer tast.
Den Krijger heeft eerst begonnen, en ’t schijnt dat het so moet rondt gaen.
Ick heb de waerheydt gesproken, en wil ’t selve noch wel beter bevestigen, midts dat het onder de roos sal blijven, en dat niemant van ons daerom quaet sal worden.
Voor my ik ben te vreden kaets maer op, maer wacht u voor de weder stuyt.
Ick sal’t aenhooren, en oock by beurten, een lootjen daer op leggen.
Wel wat of hier al uyt komen sal, ick speel mee, licht dat ick mee een streeck uyt de pan krijgh, maer wacht u, dat ghy de Religie niet toe-heert, noch onse Predicanten.
De Religie sullen wy wel ongemoeyt laten, maer de Predicanten moeten al mede ’t haer hebben.
U L. moete weten, dat onse Predicanten daer in de varckens slachten, dat wanneer der een by ’t oor getrocken wordt, de rest al-te-samen beginnen te schreeuwen, om welck geluyt te stillen niet weynigh werck aen vast is.
Dat weet ick seer wel, en die van de regieringh soo wel in Hollant als hier te landen, hebben ’t noch beter beproeft, waer van veele groote personagien, indiense spreecken kosten en noch in wesen waeren, wel getuygenis soude kunnen geven; Wy sullen hier nae van haer spreecken, en laten onder tusschen, den Krijghs-man het kloen ontwarren dat hy voor onse Koop-luyden toe-gestelt heeft, wat seght ghy Baes, nu u beurt.
Wel ick houdt noch staende, ’t geen ick geseyt hebbe, dat de Koop-luyden vast met de penningen speelen, en latent ons aensien; En hoewel wy wel weten, dat sulcx haer ampt en bedieningh mede brenght, daer voor sy haer gagie en tractement genieten, soo sien wy echter, dat sy voor haer eygen, soo veel [fol. A3r] mede brengen, datse niet alleen wanneerse van andere plaetsen hier komen, groote Staet voeren, en prodigale consumptie doen, maer selfs in ons Vaderlandt, voornamentlick de Surats, Persiaense Kust en Noordts-vaerders, jae so dat de Bewindhebbers, die dit met goeden oogen vast moeten aensien, als versteld staen.
Jae, Jae maet, hebben is hebben, maer krijgen is konst, ’t is een Boer niet wijs te maecken, hoe een Edelman aen gelt komt, ghy lieden mochter so wat om krabbel vuysten, en halent met Swaerdt, of nement de Soldaten af, of met een Bier of Arack-schaggerijtjen, of uyt het rantsoen van dat Volckjen, daer die Arme Duyvels meer als te veel over klagen, maer sy, te weten de Koopluy, wetent wel op een ander manier te krijghen, daer weynig ghewach van gemaeckt wort, en ick nochtans die dat Volckjen hier en daer overgevoert, en haer doen wel heb hooren roemen, wel notitie heb van genomen.
Daer heb ghy gelijck in Stuyrman, maer ghy gaet al wat te breet, met ons te werck, wat is daer aen gelegen, al doen wy te met een particulier handeltjen, ghy luyden en de Schippers varender oock niet qualijck by.
Dat wy doen is geoorloft, en gaetet wat buyten spoor, dat moet so naeuw niet genomen werden, U L. moet weten, dat onse Officieren al vry wat meer om en aen noodigh hebben, als wel ander slagh van volck, en datse te met op een dorre plaets gelecht werden, daerse haer met al datse rapen en schrapen, noch qualick genoegh kunnen erneeren.
Wat seght ghy Domine, een particulier handeltjen mach dat niet wel passeren, want gy vaert toch nergens anders om als van de eene plaets op d’andere, u schaggery te drijven, daer de Predicanten mee weynigh onder moffelen.
Dat schijnt heyligh volck, praetje daer af, die sijn de slimste schaggers in heel India, ick geloof niet dat ter een plaets hier te lande is, of sy hebben al daer haer Correspondenten, dat dan voorts by de varende Dominees haer Factoors uytgewerckt wert, letter maer eens op, in wat plaetse dat ghy komt, ghy sult in Predicants of Dominees-huysen vinden te koop, dat in de heele Stadt ofte vleck niet te bekomen is.
Dat weet niemandt beter als ick, want ick hebber selfs verscheyden malen goet aengebracht.
Ey Stuyrman, swijght vry stil, ghy luyden zijt al te samen Handelaers, soo Voor u selven, als nevens u Schippers, en die wederom Factoors van de E- [fol. A3v] quipagie-meester is; insonderheydt Opperkoopman van ’t Kasteel, daer van Goens den hovaerdighsten, en laetdunckenste Grijp-vogel van gants Indien, sneedigh wist op te passen: Jae alle Opperhoofden, so wel van d’een als d’ander plaets, die dan voorts Compagnon speelen, mette vry luyden als Kempen en sijns gelijcken, die alles met Schenkagie by ’t Hof te wege kan brengen, wat hem maer in den sin schiet, hebbende op seker tijt van de Heer Maatzuyker een party Quiksilver tot sodanigen civilen prijs van de Compag: gekocht, dat hy binnen weynigh dagen daer 4000 rijcxdaelders op de partij won, doch hy noodighde d’Heeren, daer voor weder eens te gast, daer van Gent, beschoncken zijnde soo weynich sijn snater niet en roerde, en wel licht in de klem soude geraeckt hebben, maer met het trouwen aen Juffrouw Kalandrin geraeckte hy vry, en boven dien eerst tot ontvanger generael, daer na tot Directeur in Suratta, weten sy luyden beter de huyck na de wint te hangen, als de Pachters van de boom, die hoewel notoirlijck kosten aenwijsen, dat die van de Regeringh haer en Consequentelijck de Compagnie in de 50000 Rijcxdaelders te kort gedaen hebben, echter haer rechtmatige pretentie ontrent de Compagnie niet dorsten vervolgen, doch wat den Advocaet vande Compagnie t’ Amsterdam, aen welcke ick verstaen heb, de stucken sy over gesonden uytwercken sal, leert den tijdt.
Stuyrman hoe klinckt u dit in ’t oor, komt het soo dat d’oude Schippers t’ huys blijven, en niet meer uyt komen.
Ja maet, ’t schijnt dat wy met een kam geschooren werden, doch dit sijn oock maer reyne handelingen, dat de Koop-luyden, daer oock mede vergenoecht waren, het soude noch verdraeghlicker voor de Compagnie sijn, maer datse stelen gaet te hoogh: Dat set wat beter voor haer aen, datse de onkostrekeningh altemet begrooten met veele dingen, die noyt tot behoefte van de Schepen gegeven ofte verstreckt sijn, datse d’oude Contractanten, de waren dien ’t Jaer aenstaende, van d’een en d’andere plaetsen haer sullen toe-gesonden worden, weder toe-seggen, en dat veeltijdts voor de selve prijs alse die gehadt hebben, midts daer voor een eerlicke Schenkagie bedingende, dat in Suratta jaerlicks wel 25 a 30000 jae meerder guldens beloopt, datse in’t besteden en inkoopen der Goederen, de selve niet meer beswaren alse daer voor besteedt hebben, daer Pieter Symonz wel voornamentlick kennis af heeft, datse meest al-om part in de Goederen ofte Waeren hebben, diese favorabel uyt de Packhuysen aen andere verkoopen, datse door Moorsche en Heydensche Kooplieden, laten Handelen en Koopmanschap drijven, voor haer particulier, na haer wel-gevallen, wat dunckje Baes, kunnen die so doende niet haest rijck worden?
Jae Maet die potsen zijn wy mede wel bekent, en dat de Compagnie so wel als sommige in India wisten, hoe een party haer middelen hebben gekregen, [fol. A4r] en dagelicks noch schelmachtigh vergaederen, sy souden haer wel beter waer nemen alse dien Buffelachtigen Caron, Pieter Symonsz. van Teylinghen, Joost Dircksz. Broeckhorst, en diergelijkcke andere sulcke Grijpvogels gedaen hebben, d’andere als Verburgh,* Cumens van Gent, van der Meyde, Verbeeck en sulcke Quanten, zijn noch in India en mogen de gratie verwachten, doch ick wil Pelgrum Crab van Goens, Coyet, niet wech-geworpen hebben.
’t Schijnt dat India van Dievery en particulieren handel te plegen, gheheel aen malkander hanght, sonder dat men by na yemandt mach uytsonderen, en waerom souden de aenkomelingen de stijl van haer Meesters niet mogen onderhouden, ofte achter-volgen, want het geloof is in India toch dat het selfs niet al te pluys onder de Bewindhebberen toe-gaet, die oock aen d’andere zijde, hoe langer hoe meerder haer Dienaers met ’t opleggen, van onnakomelijcke Wetten, so te plagen, dat de selve wel genoodsaeckt zijn, haer handen te moeten reppen, om weder nae ’t Patria te keeren, en haer uyt de Slaverny te ontslaen, te meer men hier hoort, dat die maer met ’t meeste goedt t’huys komen, ’t beste gesien zijn, jae noch wel Bewindhebbers Dochters ten Huwelick toe bedingen, als Sery, en dien bloedt Pieter Symonsz., en dat oude getrouwe Dienaers, niet min by de Bewindhebbers aengehaelt worden, als of sy de Compagnie noyt hadden gedient, maer geen dingh spijt d’Oost-Indisch Vaerders meerder, als datse van dien weetniet en bloedbeulingh Schagen, die tweemael voor onnut en onbequaem na’t Vaderlandt gesonden is, nu mede moeten geregeert worden.
Ja gaet’et hier al veel beter toe, ey considereert toch eens, wat is doch Steur (een geck) Caesar, Verbeeck ende Sterthemius, weet-nieten die des Compagnie Rijs niet waerdigh zijn, maer boven al op Ceylon vander Meyde, daer niet by en is als stront en darmen, en die niet anders en tracht, als met sijn onversadelicke gierigheydt en alle bedenckelicke middelen, hoese hem mogen voor komen, sijn Godtloose heblust te boeten, doch ick wil Verbeeck niet wech-geworpen hebben, die het in Amborage duerende sijn Gouvernement aldaer, met vuyle Schaggerye te drijven, en Menopolisen handel te voeren, so heeft gemaeckt, dat by na geheel India daer af weet te spreecken, kunnende onder-tusschen door onbequaemheydt Compagnies saecken niet waer-nemen, en echter blijft hy al vast Extraordinaris Raedt van India, en durft noch na’t Vaderlandt schrijven om Ordinaris Raedt van India te werden, daer sijn Schoon-Soon, dien voortreffelicken en noyt volpresen Heer Arnold de Vlamingh van Oudshoorn, die getuygenissen van hem geeft, dat hy Compagnies Rijs die hy eet niet waerdigh is, zijnde daer toe oock maer een verwijfden bloedt.
Dat gaet wel, teyckent die kaets Koopman, want daer hier van gesproken werdt, is al meest van u volckjen.
[fol. A4v]
Wel soo mach Jan Thyssen, U L. aller Patroon mee niet misgedobbelt werden, dat een Man die oorlogh op sich selfs maecken en volck om hals helpen kan, als op Ceylon wel gebleken is, en hoewel hy daer over, uyt sijn Gouvernement wiert gelicht, soo wist hy echter, op sijn Arent Barentz. wel een ander in Malacca, met groote geschencken, van de Hooghste overheydt in Bavavia te verkrijgen, doen sijn schoon Moeder, rechte bloet-suychster der Arme soldaten en Matrosen wist het wel goet te maecken, nu hebt ghy niet te seggen Baes, dat U L. spits Broeders niet mede in Consideratie getrocken worden.
Komt dit niet op mijn seggen uyt, sulke staeltjes salmen noch van onse geestelijcke Persoonen niet hooren.
Jae Domine dat Formosa nu spreken konde, wat soudender al brave stuckjes voor den dagh komen, die de Predicanten aldaer bedreven hebben, ick mach niet veel seggen van dat Volckjen, want het sijn schijn gesalfden des Heeren, maar vraechter Ioffrouw Mendoucks eens nae, die sal u wel een ander Boeckjen open doen en daer uyt op lesen hoese in schijn van heyligheyt, haer personagien wisten te speelen, soo met drijven van schandeleuse schaggerijen, Particulieren handel, als Tiranniseren van haer mede broeders, en sommige van de Gemeente, op Batavia, die juyst na haer pijpen niet dansten en wilden, van Roman mocht men wel seggen Heere vergeeft het hem, want hy weet niet wat hy doet.
Iae maet over al heeft de Geestelijckheyt voordeel, en waerom souden sy, het in dese verre afgelegene Landen niet hebben, dewijlse sien dat d’andere wel genieten, en dat de Overheydt haer dien aengaende gunstig is, het sijn geen Papen of Monnicken, datse aen ordre gebonden zijn, maer na Experatie van haer tijd, mogense gaen en leven na haer wel gevallen, en dat de Bewinthebbers haer sodanigen scherpen bit, wilden in de mont leggen, alse die van de Pen, wel trachten te doen, sy souden India in roere stellen, en gelijckerhandt haer aers in haeren arm nemen en gaen door, gelijck al langh by haer opgestempt was, maer voor u is ’t wat anders, gy luyden moet wel soubatten, of men deporteert u datelijck, en stelt een ander in u plaets, waer in noch veel straffer by de Heer Hulst soudt gegaen sijn geweest, als wel by die van de oude Regeringh, want sy mosten al mede uyt haer handen asen de Heer Hulst was een Man van Rijckdom en aensien t’Amsterdam, en expres van de Heeren Seventien, herwaers overgesonden, om den stercken dranck verloopen Governeur Generael Carel Reyniersen te verlossen, hoewel het anders uytgevallen, en hy tot Directeur Generaal gestelt wiert, met secrete Commissien (gelijck in India gelooft wert) om alle gelegenheden wel deur te snuffe- [fol. B1r] len; ende vervallen saken, op een goede voet te brengen, had die man mogen leren, hoe soude hy de saecken in India gereformeert hebben.
Dat waren rechte middelen, om de Ministers soo wel hooge als lage haer handen te doen reppen, en uyt India te verjagen, doch den Generael Maetzuycker heeft hem wel haest de voeten gelicht, door sijn Jesuytsche Politicque streecken.
Het mocht gegaen hebben soo verr’ als het voeten had, in allen gevalle ick kan niet sien, dat wy daer schade by souden gheleden hebben, want wy zijn toch niet veel beters gewoon.
Ick waerachtigh wel, en soud’ slimmer toe-gaen, als ’t nu doet, ick soude wel seggen (Gelijck den Generael van der Lijn eens tegen de Bewindhebbers seyde) dat ick liever Heydenen en Turcken wilde dienen als de Compagnie.
Seecker men hoeft nu noch soo seer niet te klagen, over naeuwe toesicht in India, want dat geschiedt ontrent maer den geenen, die men gunstigh of ongunstigh is, maer soo dat voortgaet, gelijck ick hoor, dat in de Meulen is, namentlick dat op ’t af-vaerdigen van de Retour-vloot, van Batavia nae ’t Patria, wanneer de selve in de Straet Sunda leght, om uyt te loopen, alle de Opperhoofden, en vrye Luyden, midtsgaders den geenen daer eenigh vermoeden op is, datse den Aep by haer hebben, met bloten lijve by manier van spreken van de Schepen gelicht, en haer Goederen aangesnoert, en somen bevint dat onder de selve meer zijn als ’t bedraghen van twee Maenten gagien, vol gens den Articul-brief, de selve al te samen geconfisqueert sullen worden, of dat wanneer de Vloot onder ’t Landt komt, by de Kruysers, datelick Bewinthebbers in de Schepen sullen over-gaen, om aldaer den Aep te vangen, soo mach den Nicker de Compagnie dienen, te meer de sulcke dan noch in perijckel sullen loopen, om op Rosen-Gain, of op Mauritius, gelijck de ordre leydt van de seventienen gebannen te werden.
Gelooft dat vry Cammeraet, sy sullen daer wel sulcken naeuwen en strickten ordre stellen, datter niet veel te sluycken sal vallen, jae al souden sy de Luyden aan ’t lijf tasten, want daer schuylt veeltijdt den meesten Aep.
Ay Maets het sal soo breet niet of loopen, en wanneer sulcx eens geschiet, soo ist gedaen, d’andere borsten die in India sijn, sullen haer stuck wel beter beleggen, en senden haer gelt of goetjen met de Engelsen over, gelijck voor desen wel is geschiet.
Maer datse dan niet en varen als Schipper Bult, Assenburgh en anderen, die so goet als nottingh op haer Request hebben gekregen.
[fol. B1v]
Men sal hier na wel hooren, hoe den eygen-baet-soeckenden en waenwijsen van Goens, Bogaert, Pelgrim en andere schijn-trouwe Dienaers ghevaeren zijn.
Men heeft wel gehoort hoe de Bewinthebberen, onder andere fockers ge handelt hebben, en soo sullense al mede ontrent haer doen, wanneer daer van eenigen tot Vrienden hebben of maecken.
Jae ’t gaet nu niet meer als ’t pleegh, toen de Compagnie over groote winsten hadden, sagen sy soo naeuw niet, maer nu sy die moeten derven, en Weduwen en Wesen daer na jancken, moetense al wat meer doen als Ordinaris.
Ick heb wel hooren seggen, en den tijdt oock eenighsins beleeft, dat doen de Dienaers liberaliteyt in India hadden, om soo ’t een of ’t ander te doen, gelijck U L. wel weet, wat ick seggen wil, dat het toen de Compagnie al vry beter gingh al nu ter tijt, datse d’selve so ribbe-sacken.
Jae dat is waer voechter dit vry by, te weten toense (alle uyt Patria quamen) wat meerder aen getrocken wierden, als nu ter tijdt, dat de Compagnie geen werck van haer oude Dienaers maeckt, maar nieuwelingen uytsenden, die door onkundigheyt of onbequaemheyt Compagnie saken verhoetelen.
Hoe komt dat, de Compagnie beelt haer misschien in, dat d’oude Dienaers, al te veel van de moort weten, en haer al te vet maecken, gelijck sy in ’t Patria genoeghsaem ervaeren zijn.
Sy moogen haer in beelden wat sy willen, men moet dit weten, dat een magere luys, also scharp, jae meer bijt als een vette, of die sich alreeds opgepropt heeft, ick segge noch dat de Compagnie een oud’ ervaren Dienaer meer waerdigh is, als thien nieuwen die eerst overkomen, en wie soude toch lust hebben, de Compagnie meerder te dienen, daerse in plaets van ymant te advancieren, d’selve in haer qualiteyt verminderen, begeerende dat de Opperkooplieden, d’welcke haer in die qualiteit eenigen Jaeren gedient hebben niet langer sulcken, maer eerlick den tijtel van Koopman sullen voeren, dit tusschen d’selve, ende die van onder nieuwe gemaeckte Koopman (die den Opper-koopman nu niet wijcken wil) weynigh moeyten veroorsaeckt, waer deur te met de Compagnies saecken in bordel komen te loopen.
Dat stuck en dierghelijcke impertinentien sullen maecken, dat de Compagnie een krack sal krijgen, en hier sijn de meeste Participanten onkundigh af, geloof ick.
[fol. B2r]
Laet de Compagnie wat woelen, d’oude Compagnies Dienaers in ’t Vaderland zijnde, sullen met andere Koop-luyden ofte Potentaten, als Engelsen, Deenen &c, haer personagien mede wel speelen, in ’t bevaren van Indische plaetsen, daer voor een yder profijten genoegh te doen is.
Maer de Compagnie salder wel voorwesen, al soudense daer om de wapenen weder by der handt nemen.
Jae wapenen, de Staten sullen om geen Oost-Indische Compagnie wederom in oorlogh met den Engelsman (insonderheyt) treden, het kost al te veel goet en bloet.
De Compagnie soude dan best doen, dat sy in India haer handel vry open stelden, daer oock niet weynigh voordeel voor haer mede te doen soude wesen, maer gelooft ghy ’t wel?
Neen ick gelooft niet, dat de Compagnie dat uyt doen sal, maer ter contrarie wel, den Engelsman ofte ander vermogende Potentaten, om den Indischen handel mede in haer landen te trecken.
Datse dan niet en vaeren, als de twee Genuese schepen gevaren zijn.
Dat is toe geschiet, maer laet de Compagnie sulckx weder andermael beginnen, daer soude wat anders om gaen, en die dat doen, sullen de Compagnie wel een ander bril op haer neus setten.
Daer leydt my weynigh aan hoe het gaet, alsser maer wat te houwen of te kerven valt.
En mijn oock, alser maer wat te varen is, al waert op de kaep.
En my niet min, men drijft over al handel, ick sal wel te recht-raecken; Nu soud’ ick hier noch wel yets kunnen seggen hoe het met de Compagnies Staet gelegen sy, maer ick mach de lieden, en insonderheyt d’actionarisen haer mont niet open doen, waerom het hier by sal laten.
Ick beveel Godt de zaeck; die sal het wel schicken dat wy mede niet verlooren sullen gaen.
Wel Vrienden ick seghtje Tabee, ’t is tijt voor my om te scheyden, en na ’t Comptoir te gaen.
[fol. B2v]
En ick gae na de wacht, mogende eens sien hoe ’t huys Soljers al maecken, Tabee, banje, banje.
Mijn uyrtjen is mede verloopen, ick geloof dat de maets met de boodt al na my leggen wachten, om na boort te varen, het gaet u wel.
De Heer sy met u allen en mijn mede, bedanckende u ten hooghsten voor goet geselchap, en verblijde my nietemin dat ons soet discours, ’t welck in ’t eerst hem al vry misselijck liet hooren, soo wel en vreedsaem afgeloopen is, met byvoeghing tot besluyt.
Die t’Huys de Weeld’ is moe,
Vaert na Oost-Inje toe.
Formosaense Regeeringh,
Onder
NICOLAES VERBURGH,
Gewesen Gouverneur in Tayoan, en over
Formosa.
Met een Appendix van dierghelijcke stof, of Samen-spraeck tusschen
Jan ende Gerrit beyde Schoolmeesters, d’ eene in Soulang en
d’ ander in Favorlangh een wijle tijds geresideert hebbende,
behelsende, den verleden stant aldaer. |
WEl Gerrit ben jet of ben jet niet, ick had u soo haest uyt India niet t’huys verwacht, niet-te-min ghy zijt my van herten welkom.
Ick bedanck u ten hooghsten Jan Maet, Godt zy ghelooft dat ick u noch [fol. B3r] gesondt sie, en dat ick behouden in mijn Vaderlandt ben gearriveert, alwaer ick voortaen onder een Vrye, en geen Tyrannise regeringh mijn overige levens dagen hoope te verslijten.
Hoe seghje dat soo plotselingh Gerrit maet, ick heb oock al eenige Jaeren op Formosa mijn tijdt versleten, en veel tijdts wel gesien, dat de wagen niet recht en ging, maer evenwel dat soo laten deur gaen, sonder veel praetjes daer van te maecken, denckende dat quade maren, vroegh genoegh van selfs aen den dagh komen.
Men moet evenwel de waerheydt seggen, de saecken ginghen te grof op Formosa, en onse Heeren en Meesters meenden dat het daer al wel stont, soo worden sy vast al om geblindthockt.
Wel Gerrit, hoe ginckter noch al slimmer als doen ick’er van daen gingh? seecker het was hoogh en grof genoegh.
Ick heb in Favorlangh beleeft dat d’ Inwoonderen soo niet geschat, geschoren, en geplaeght wierden, als nu eenige Jaeren herwaerts, dat Verburgh de Predicanten te veel wil heeft gegeven, haer Personagie te mogen speelen.
Ja praet gy daer af, de Predicanten hebben hij tijden van Caron, en Overwater, niet minder wil gehad, dat de Inwoonderen van Sinkan, Soulangh, Mattau, en andere Plaetsen, wel hebben moeten besueren.
Hoe kan het toch slimmer toe-gegaen wesen, ’t was niet ghenoegh, dat sy der arme en onnoosele Inwoonderen Dorpen eerst aen de Praedicanten, en naderhandt aen de Chinesen verpachte, ghelijck tot dees tijdt toe (Godt betert) noch aen de laeste geschiedt, maer doen moesten de arme Menschen, noch voor een lomp en leur van Chinese Kramery, het meeste Vleesch en Vellen van herten, Elanden, &c. die sy vangen, en waer mede sy hun ten meerendeel erneren, aen de selve in Trocque geven, dan quamen noch de Praedicanten en haelen haer ’t net voor ’t geheel over ’t hooft, waer op insonderheydt, Dominus Vertrecht, van Breen, Happart, en sulcke Maets, snedelick wisten te passen, want alle Inwoonderen, soo wel oude als jonge, daghelicks moesten School komen, om in de Christelicke Religie, Gebeden, Lesen, Schrijven, en so voorts, geleert en onderwesen te worden, en, wie in de Kerck of Schole niet verschijnt, verbeurt een boeten, ’t zy een Harten-vel, ofte so yetwes, dat al quint voor mijn Heer den Parochiaen was, boven dien hebben sy noch een goede partye Jacht-honden gehouden, waer mede d’Inwoonderen, wanneer sy uyt de schoole ghelicentieert wierden, om haer kost met de jacht te winnen, voor haer mede moesten gaen jagen, dat haer nevens [fol. B3v] consent geven, aen de Chinesen en Inwoonderen tot het stricke setten, en daer mede moordadigh harten te vangen, contrarie de Placaten van de overigheydt met weynigh Harten-Vlees en Vellen toebracht, welck Vlees geseyde Praedicanten aen de Chinesen verkochten, ende d’Vellen na Japan schickten, om goede retouren daer voor te hebben, oock wisten sy de Chineese Pachters, braef te Accommoderen, met de Inwoonderen uyt de Schoolen, tot Iagen verlof te geven, sonder ’t welck voorsz Chinesen, weynigh Vlees en Vellen konden bekomen, die haer voor sulcke weldaden de handen niet weynigh en salfden, ja ’t gingh op ’t leste so grof toe, datter een spreeck-woort af gemaekt wiert, namentlik dat de Predicanten de herten bekeerden om de vellen.
Ho! ho! Maet op die alles hebben de Praedicanten in onse gewesten, oock wel gepast, waer af Junius, Gravius, en meer andere sulcke gasten, hedensdaeghs het gevoel noch wel hebben, want geen van die maets sijn t’ Huys gekomen, als met een stijve Beurs en grote middelen, dese quanten boven dien, maeckten geen sonden van de arme Inwoonderen, d’een of d’andere klad op den hals te werpen, naementlick misdaden, van Hoerery, Overspel, quaedt Huys-houden, absenteeren uyt Kercken en Schoolen, &c. en daer over soo danige boeten af te nemen, als sy wisten, datse gevoeghlick op konden brengen, waer mede noch al niet vry gingen, maer ’t slaen, stoten, en andere tormenten, die dagelicks dese arme menschen, wierden aengedaen, souden een steenen Hart doen ontfarmen, Jae, Gravius heeft wel durven Inwoonderen voor de Pael met een Dagge laten doodt-slaen, en sich soo baldadigh aen stellen, dat hy Hoenderen in Room liet koocken, wat dunckt u van sulcke Apostelen, doch den grouwelicken woecker, daer sy haer onder de Chinesen voorts mede wisten te behelpen, konden haer sulke vette soppen wel doen opbrengen; wat seghje Maet, past dese spreuck niet wel op soodanige Gasten?
Zijn desulcke* gereformeert,
Of voeren sy de naem verkeert.
Seker de Compagnie mach met alle Schepen, de Spaensche Tyrannye wel mede nae Oost-Indien geven, maer hadden sy haer Generaels selfs wat beter reglement, in die Landen gehouden, men soude hedendaeghs (ick ontsette my als ick de plaetsen hoore noemen) soo veel van Lumay, ofte het Goude Leeuws Eylant: Item, Formosa, Engano, en meer andere niet te seggen weten, daer wy nu in ’t tegendeel by veele, mette Spangiaert, in een graed (God betert) gestelt worden, jae wilde Godt maer dat wy geen medehulpers, jae ick mach wel oorsaeck seggen, van den aldergrousaemste ende verschrickelickste, jae onmenschelicke vervolgingh der Portugijse Christenen, in ’t Keyser-rijck Japan, waren geweest; hoewel souden ’t sommige langh hier naemaels, voor den kender aller harten te verantwoorden hebben, doch ’t begint ’er de Compagnie al na te gaen, waer van ’t onderstaende Extract-Placcaet al eenighsins bewijs doet. Luydende aldus:
[fol. B4r]
Reynier van Tzum Opperkoopman ende Opperhooft over s’Compagnies Comptoir-Schepen en Volckeren in Japan, allen den geenen die desen sullen sien ofte hooren lesen saluyt, &c.
Soo werdt mede wel ernstelick op paene voorschreven gheinterdiceert, dat niemandt eenige Christelicke Ornamenten, noch Psalm-boecken, als andere Geestelicke Autheuren aen de Japanderen, oft eenige andere Natien, niet alleen sal mogen verkoopen, verruylen, vereeren, ofte behendelick toe-steecken. Maer selfs dat hun wel wachten sulcks of diergelijcke uyt der Japanderen ende anderen, hier zijnde Natien, haer oogen gehouden worden, ja ’t gebruyck daer van so lange in Japan zijn, nalaten moeten, insgelijcks dat voortaen geene Sondagen ofte andere Feest-dagen vieren, soo wel op die als ordinare Weeck-dagen, gelijck in Japan ghebruyckelijck is, allen voor-vallenden arbeydt sullen moeten doen en waer-nemen. Item, dat gheen uyterlicke by-een-komsten, ghebeden, soo voor als nae de Maeltijdt, noch eenige andere Christelicke Exercitien by de Portugijsen mede in usantie geweest zijnde, so lange in Iapan zijn en sullen vermogen te pleghen, en niet tegenstaende, dit alles voor een Christelick ghemoedt hardt en swaer valt om te observeren: Soo ist echter dat om alle swarigheden soo veel moghelick is voor te komen, die hier door over ’s Compagnies Rijcke Capitale Schepen en Volckeren mochten komen te onstaen,* ons soo lange hier zijn sullen moeten voeghen, onder-tusschen betrachte een yeder met innerlicke heylighe gedachten sijnen Godt te dienen. Actum den 20. September, 1646.
In ’t Comptoir Nangasacqui.
Was onderteyckent
REYNIER VAN TZUM.
Neen seecker, soo grof ginck het noch in Favorlangh en de quartieren niet toe, ofte het moet wesen, dat de Predicanten, niet en dorsten om dat het te verre van Honck lagh, daerse soo seecker voor haer eyerkorf niet en waren, als die wel van dicht by, echter dit gaet al om, op alle dorpen, alwaer School-meesters leggen, in swangen, dat d’arme Inwoonderen, by na alle diensten, jae wel een bootschap, om een een lomp en luer moeten gaen doen, al waert oock 10 a 12 mijlen verre, en maer om een sootjen eyeren te halen.
Dat is maer een kleynighey, de Predicanten plaeghden de luyden daer mede noch wel anders, by mijn tijt mosten de Inwoonderen, haer eygen Kercken, en schoolen wel maecken en de materialen daer selfs toe geven en halen, sonder een spoogh water daer voor te ghenieten, jae oock dat meer is, der Schoolmeesteren Logementen, Paerdestallen, Corpsduguardens voor Soldaten en diergelijcke.
[fol. B4v]
’t Is wel waer dat de Inwoonderen in de boven Quartieren ’t selfde oock wel moeten doen, maer worden altoos met een soet praetjen gepaeyt, datmen haer daer voor contenteeren sal, daer echter noyt yetwes op en volght.
Het verwondert my ten hooghsten, naedemael alle dese Inwoonderen alle vrye Menschen zijn, ende de Generaels van de Compagnie teghen recht en reden, haer ’t Landt af-handigh gemaeckt hebben datse sulcken onverdraeghlicken Jock niet van haer hals werpende, en de Praedicanten en School-meesters doodt en slaen.
Ey wat souden dese arme Menschen toch hebben ghedaen, het soude d’een of d’ander tijdt wel kunnen gebeurt hebben, wanneer men haer Zaey-landen daerse ten principalen mede moesten af leven, begint aen te tasten, gelijck de Compagnie al een langh wijl gedaen heeft, en nu noch meer tracht te doen, waer onder Gravius en die Maets, niet weynigh haer Personagie gespeelt hebben, om mede een brock uyt de Vet-pot te haelen, waer af ghy beter kennis hebt dan ick.
Maer hoe gaet’et Gerrit Maet, neemt het Heydendom in de boven Quartieren wat af, en Christendom toe, of blijft het soo in een wesen.
Wat praetjen van Christendom, daer toe wordt noch yver noch vlijt ghedaen, ’t is de Predicanten daerom niet te doen, hadden, sy dat werck met ernst willen by de handt nemen, soo moesten sy de Inwoonderen ons eygen Tael hebben geleert, gelijck de Portugijsen en Castalianen, over al waerse komen, in ’t werck stellen, waer door sy veel Heydensche Menschen tot ’t Christen dom hebben gebracht: Maer nu ter contratie werden de Inwoonderen in haer eygen Tael onderwesen, die soo wel by onse Praedicanten niet kan wer den geleert, datse de grondt-woorden van de Theologie kunnen uytdrucken, sulcks datse by exempel in sommige plaetsen, de naemen van Godt overset ten met ’t woordt Deus, ende elders Jehova gebruycken, en siet toch eens hoe bestant dit werck toch is, als de Praedicanten nu so sy meenen de Formosaen se Tael wel geleert en daer mede de beste en meeste vruchten kunnen doen, en onder-tusschen sy haer Beurs vol geschraept hebben, so lichtense haer ancker en gaen deur, waer deur dat loffelijck werck van selfs komt stil te staen, of Kercken en Schoolen, moeten so lange door school-meesteren werden bedient, tot datter weder een berooyt Nieuwelingh van een Praedicant Taelkundigh werdt, die dan leert, en d’Inwoonderen so wat voorschrijft, nae sijn phantasien, daer uyt maken d’Inwoonderen onder malkanderen een besluyt, datse nu weder een ander Godt ofte Christum hebben, om datse andere Ge beden en Leerstucken in de Religie moeten leeren, als haer by de voorighe Praedicanten ingescharpt is.
[fol. C1r]
’t Gaet waerachtigh so toe, maer de Inwoonderen om de Zuyd hebben beter saecken, wel is waer, datse somtijdts hier en daer mede wel wat gheplaeght werden: Maer lijden gelijck die van Tamsuij en Kelangh gheen overlast van Predicanten, die aldaer oock niet durven komen, om dat het al te ongesonde Å* zijn, en sy vreesen datse haer poepert sullen in schieten; noch prijs ick Papen en Monnicken die om haer Godts-dienst elders in te voeren; noch Duyvel, noch Doodt sullen ontsien; maer onse warme Broers houden haer gaeren veyl, en drijven liever een particulier handeltjen of schaggerijtjen, daer op meest alle predicanten en derselver Vrouwen in India soo snedigh zijn afgerecht, dat se geen expert Koopman behoeven te wijcken.
Iae wel vaer ick houdter oock mee, en dewijl ick de Formosaense Tael, soo wel als yemandt kan spreecken, en lesen, en schrijven; soo meen ick Dominus Junius te volgen, om de jonge Predicanten die na Indien gaen, tot my te trecken, end die Tael te leeren, de Compagnie sal licht my soo wel als hem, die andersins middelen genoegh gehadt heeft, de pennigh gunnen.
Jae wel wat hoor ick, ick lagh my schier te barsten, heeft Junius jonge Predicanten de Formosaense Tael geleert? Wat mach dien verwaenden mensch sich al ingebeelt hebben, die de Tael selfs niet wel en kan, en de Kercke Gods op Formosa, in allen den tijdt, dat hy haer geresideert, en sijn beurs wel vol geschraept, geenige bysondere diensten gedaen heeft, waer van d’ Almogenden noch t’ sijner tijdt reeckenigh van sijn handen sal eysschen, siet soo we ten sy de Compagnie niet alleen in India, maer selfs oock in ’t Vaderlandt noch te bedriegen, en dat al om een grooten naem te krijgen, daer na desen Duytser altijdt getracht heeft, als ’t mach blijcken by sijn uytgegeven af-contrefeytsels, met onder-schrijvigh van sijn ghetrouwen arbeydt, onder de blinde Heydenen op Formosa, om de selve tot het Christendom te brengen, jae ick gelof dat hy op sijn Broêr Cornelis, daer af wel expresse Predicatien op de Stoel gedaen heeft.
De Predicanten hadden in’t left op Formosa so niet meer op haer duympjen als wel in de voorige tijden, toense Heer en Meester waren, en over al Paus jen in ’t Lant onder de Inwoonderen mochten speelen, doch warender in elck Gewest ofte Provintie van de Overigheydt politijcque gestelt, en over hen al len een Generaelen Landt-drost, die de Inwoonderen, voor alle overlasten beschermen, en wel op passen, dat de herten om geen Vellen meer bekeert en worden, wat dunckje Jan Maet, is dat niet een brave bril op de Predicanten haer neus gestelt? Jan. Soo isset, maer of ’t soo ghebleven is, daer ben ick grootelicks in beducht, want de Predicanten waeren te veel Meesters in India, maer Gerrit [fol. C1v] seght my doch wat remedien, om ’t Christendom in verscheyde gewesten te degen voorte setten.
Daer laet ick de Overigheydt en de Predicanten voor sorgen, die sulcks bevolen is; maer (mijn gevoelen, seggende) soose dat werck met ernst willen behartigen, soo was ’er geen beter remedie als dat in yeder Provintie sijnde yegenwoordigh 5 a 6 in ’t getal een klooster-school wiert op-gestelt, en daer in uyt ’t selve ghewest, 50 a 60 kinderen van 8 a 10 jaeren oudt, geordonneert, welcke School-kinderen, Predicanten, School-meesters, en voorts al wat aen dat selve werck dependeert, rijckelick uyt de pacht-penningen van de Dorpen, in dat gewest kunnen onder-houden, gegageert en gebeneficeert werden, soo datter noch sal overschieten, en in die schoolen dan, kunnen geseyde Kinderen, onderwesen, geleert en geoeffent worden in de Nederlantsche, jae selfs metter tijdt Latijnsche taele, mitsgaders lesen, schrijven, en ’t Christendom, waer uyt dan te hoopen staet, datter wijle, geleerden, en Godsalige mannen uyt sullen groeijen, die van selfs met yver des harten haer mede Lant-genoten tot kennis ter Saligheyt sullen brengen, jae sullen geseyde In woonderen meer van haer, als onse Predicanten genegen wesen te leeren.
Wel hoe soude het ondertusschen dan gaen, met de oude en alle andere, die mede wat geleert hebben? Gerrit. Daer en soude ick geen ander vet aen smeeren, als heden ten dage geschiet, jae noch minder, want als de ouden en jongen tot 20 jaeren toe, Sondagh en Hooghtijdts-dagen op haer Kerck gaen pasten, en d’ anderen op ’t School, mitsgaders repeteerden, ’t geen sy geleert hadden, soo souden sy met gemack, haer huyshoudingh kunnen versorgen, daer sy nu alle, met het vervoleckte dwangh van School gaen gebreck lijden, dat oock geen kleyne murmuratie onder die ellendige Menschen Causeert.
Wel als ick na Conscientie moet spreecken, soo soud’ ick Gerrit maet, u voorstel voor seer goet achten, en geloof boven dien, datter noch vry wat uyt de pacht-penningen, soude overschieten. Met welck dosjen, in alles de Compagnie nu sonder eenigh recht alleen deur gaet, maer dat se nae Godts wet en wil deden, die penningen soudense kunnen verdeelen, onder de Armen, die daer (Godt betert) meer als te veel op de Dorpen zijn, en sose dan noch al wat overigh hadden, daer van konde men, soo nu soo dan d’ een en d’ ander In woonder een Melck-koe koopen, om haer dat Animal te doen aenteelen, waer van sy metter tijt niet alleen vruchten, als Melck, Boter, Kaes &c. Voor haer huyshoudingh, maer oock dienst totten ploegh soude konnen trecken, daerse nu al by haer oude manieren van jagen en wilden aert blijven.
En dat konde op geen beeter tijdt bestelt hebben geworden, als doen For- [fol. C2r] mosa de Compagnie toe behoorden, also de plaets vol Beesten was, en de selven weynigh gelt kosten, oock had men bequamelijck Esels een Muylen daer aen konnen laten teelen, die van andere landen gevoeghlijck waren te bekomen, om so de Inwoonderen wat te ontlasten van den swaren arbeyt die haer van den Eilin als den ander wierden opgeleydt, insonderheydt van Predicanten en School-meesters, daer wy lieve Man oock onder begrepen zijn gheweest.
Hadde godt dat laten gheschieden Formosa soude wel haest de naem van een goede Regeeringh hebben bekomen, maer doen nu ’t quade verdonckert bleef, waer door oock den toorn Godts, op ’t selve Landt ghevallen is, waer van hier nae breeder gesproken sal worden, alsoo wy in ’t Jaer 1652, met den Chineesen Oorlogh en andere exempelen meer hebben gehadt.
Jae ghy seght ’er Chinesen Oorlogh tegen, seght liever Chinese Moordt, soo geefje ’t Kindt de rechte naem, want wat schult hadden de Chinesen toch, die niet anders pooghden, als de Tyrannischen Regeeringh van Verburgh van haer hals te werpen, doch ick moet dat weder seggen; Des selfs Delfse barmhertigheydt na datter ongevaer 4000. Chinesen, so Mannen, Vrouwen, als andere verwijfde Menschen, in de kaers gevolgen waeren, en van d’ onsen qualijck eenen is ’er haest op ghevolght; maer en trouwe, dat gheschiede niet sonder handtvullingh van soo veel Goudt, daer sijn Wijf een heel benne om Kinder-goedt in te leggen, liet af maken, en met de rest van Silver, Goudt, Peerlen en Stoffen, wel een geheele Loterye soude gestoffeert hebben, welcke Kostelickheydt, d’ arme Chinesen meest door Collecte van haer Capiteynen ofte Opperhoofden vast mosten opbrengen, wat dunckje Jan Maet, soud men om sulcken vetjen niet wel een kleyn Oorloghjen mogen aenrechten?
Wel seecker ick meende dat Verburgh al een ander Vriendt van de Chinesen was; maer na dat ick van u hoor is ’t soo breedt niet.
Jae van sommighe en insonderheydt eenen Pincqua, die van hem al verkrijghen konde wat hy begeerde, jae hy soude een ander ’t sijn af-ghenomen hebben en hem geven, zijn dat geen groote Cortosijen, als men aen een Chinees eerst om niet wech vereert een Pacht van de Waegh, waer af de Compagnie in den Jaere 1654. vijf duysent drie hondert Rijcxdaelders by publijcken af-slagh heeft gemaeckt, en eenige Jaeren daer nae vernemende dat andere daer op spraecken, de selve aen de voorschreven Chinees voor 2000. Rijxdaelders uyt de handt overlaet, gelijck mede de Pacht van Vercken-slachten, die in ’t selve Jaer 1654. vijftien hondert Rijcxdaelders voor de Compagnie op bracht, boven dien als men sulcke Chinesen heele Joncquen ofte Chinese Schepen vol Suycker, Hartenvellen en Vlees laet uytvoeren, sonder de rechte [fol. C2v] Tol van de selve te nemen, kan dat geen goede Vrienden maecken, soo voor hem selfs, als in sijnen en des ontfangers beurs.
Jae, jae komt het soo, datter by mijn tijdt in Taijouan gheseght wierdt, dat Verburgh in een jaer 13000 Rijcxdaelders, en den Ontfanger Damman sestien Schuyten Goudt tot een schenckagie hadde genoten.
Daer twijffelt niemant aen, maer wat Verburgh belanght, die wist het noch wel beter met geseyde Pincqua, en eenige andere Chinesen zijn toe-gedaen, af te klaren, verkoopende aen de selve Compagnie Koopmanschappen uyt de hant, daer hy by openbaeren afslagh vry meerder soude kunnen van gemaeckt hebben, jae dat noch meer te beklagen is, sluytende de justitie haer handen, datse na grove Delicten, als een Moort, op ’t Lant van Saace, een Chinees aen een Nederlander begaen, als noch andere, niet te deegen heeft mogen inquireren, waer van goet bewijs is, in handen van den jegenwoordigen Gouverneur Caesar, gelijck ick van seker Predicant heb verstaen, ja ’t heeft so grof in Tayoan toegegaen, datter geen Recht langer wiert gehandthaest, de Raedts-persoonen die met Verburgh niet wilde heulen, en sijn Godtloosen handel helpen stijven, verstooten ofte versonden, en dat meer is ’t Avondtmael des Heeren langen tijt opgeschort, toen sat Duo d’ Alba ende Vargas als President in den Bloedt-Raedt, en gewelt had de overhandt, dat d’arme bloeden Jacob Maeyer als gemachtighde van den Predicant Gravius; ende Reyers, die daer sinneloos geworden is, maer al te wel gevoelt hebben.
Jae den Opperkoopman Coyet, Capiteyn Pedel, en dien uytmuntenden, vroomen, getrouwen, en gaeuwen Baes van Alphen, hebbende daer oock geen sijde by gesponnen: Wat wil ick segghen van Jacob van den Broeck, die ick hoor ’t selve bestorven is, maer war salder schier of morgen, wanneer als Verburg eens in ’t Vaderlant komt een huys leggen, dat geef ik u eens te bedenken.
Wel sy mochten gedaen hebben als den eerlosen Snoek Dankerts en Dammans, die in alles met ja seggen konde volstaen, sy soude met Verburgh oock wel Maets gebleven zijn, deselve Snoeck Danckerts en Dammans zijnder vast wel-varende by geworden, daerse anders het kost-geldt, dat se van de Compagnie genieten, niet waerdigh zijn, insonderheyt dien Babock Dammans, doch hy is, door sijn Huys-vrouw, Swager en Neef van eenighe Bewindthebberen geworden, dat immers al vry wat recommandeert, en Danckerts belangende, wiste all moyigheyt van Silver en Gout, gewerkt van de Chinesen, voor Me-Joffer Governeurs te prachten, sonder veel meer als een grand Mercijs daer voor te geven, dat maeckte hem immers, nevens andere Godtloose diensten, die hy de Gouverneurs dede, oock bequaem genoegh om in de gratie van den Gouverneur te blijven.
Van dit alles moeten de Bewindthebberen niet hebben geheweten, want [fol. C3r] ick gelooft, hadden sy daer kennis van gehad, sy souden Verburgh op ’t laetste niet verheerlickt en vereert hebben met den Titul van Ordinaris Raedt van India.
Ey wat praetje, weet gy niet dat sijn Wijfs (vermeynde) Vader een Bewinthebber is, en de Hoeren Kinderen hier in dese Werelt ’t meeste geluck hebben, wel wat valt ’er oock op de Man te seggen, hy is gaeuw genoegh om sijn dienst te doen, daer zijn wel anderen in India, die de Compagnie immers al mede aenhoudt, en het soo wel niet als hy doet meriteren.
Godt wil des Compagnies Staet voor alle quaet behoeden, ick hoore so veel seggen van overkomende Vrienden, dat mijn ooren daer af tuyten, d’eene segt India wert geregeert by een schijn-verlopen Papist, die vast speelt Aep wat schoonder Jongen hebje, en die ’t sijn Vrouw vast om wat mooys te doen is; waer door sy yemandt wel aen een groot dofjen kan helpen, alwaer hy schoon onbequaem; d’ ander relt, datter geen avancement door verdiensten meer te behaelen is, of men moet Vrienden hebben, of met groote gheschencken maken, sommige wederom dat de Dieveryen en particulieren handel, in India al-om by des Compagnies Ministers, soo grof in swangh gaet, dat de Hooge Overheydt daer tegen qualick ordre kan stellen.
Dat geloof ick wel, dat d’ Overigheyt daer in qualijck versien kan, want sy mogen den geenen wel zijn, die sulcx selfs plegen, waer Duyvel (dat ick so vloeck) komen haer die groote middelen van daen, daerse in ’t Vaderlandt komende sulcken staet op voeren?
Wy zijn met dit buyten-praetje geheel van onse t’samenspraeck, nopende de Regeeringh van Formosa afgetreden, seght my eens hoe stonden de saecken aldaer?
Niet al te wel, was Caesar so wel een Man van een goet leven, als hy een getrouw Dienaer voor de Compagnie geweest is, ’t soude wel beter gegaen hebben, wat sal ick seggen, na dat ick hoore, is de Man gantsch niet bequaem geweest om te regeeren, dat de Compagnie best voele, en den jegenwoordigen sal wel maken, dat hy gelijck sijn Swager, met ledige handen niet t’ huys komt.
Ick heb Caesar van ouds wel gekent, dat hy een grooten Debauchant was, maer altoos openhartigh en van een vriendelicken omme-gangh.
’t Kan wel gaen, doch ’t ware te wenschen, dat de saken (als geseght) wat beter op Formosa stonden alsse doen, ’t schijnt dat Godt de Heer die plaets op ’t heftighste heeft willen besoecken, en sijn toorn aldaer over de Compagnie wil laten uytgaen.
Hoe soo?
Wat wil ick u veel segghen, de plaghen die dat Landt, sedert ’t Iaer vijftigh overgekomen zijn, soo wegen geduyrige Aerdbevingen, als ’t menigvuldigh vallen van Sprinckhanen, die ’t Koorn en de Vruchten van ’t Veldt afgeschoren en vernielt hebben, zijn niet te beschrijven, en mijn haer schrickt noch als ick ’er om denk, en ware ach laci het noch by dese gebleven, de Compagnie soude de schade van de andere, noch wel konnen overgeset hebben, maer wat [fol. C3v] is ’er op gevolght, by nae een heele destructie van hare Schepen 1654. nae de Noordt uytgeset, dat alle Jaren meest gebeurt, ontstaende door ontijdige tusschen-schietende winden en sware stormen, en insonderheydt met ’t verloop van de Canaelen, waer door nu zijn komen te sneuvelen, ’t Jacht Tayoan, ’t Schip de Vrede met 101, en ’t Fluyt-schip Lam met 28. Koppen, nevens der selver Carragasoenen, so was ’t Schip Utrecht op de Reyse na Tayoan aen Ilha de Prat, mede gebleven, docht ’t volck door Godts genade geberght, en behouden in Tayoan aengekomen, wat dunckt u Jan Maet, was Formosa wel langer Formosa, dat voor desen so floreerden?
Ick bedroeve my van herten, over ’t geen ik so waerachtelicken hoor vertellen, doch Godt weet waerom hy de Compagnie dusdanigh besoeckt.
Ja so doet hy, maer het is hier by noch niet gebleven, God de Heer heeft sijn toorn op dese arme Menschen noch meer en meer ghetoont, gelijck ghy uyt dit by-gevoeghde Extract sult verstaen.
Kort en bondigh verhael, van ’t gene op het schoone Eylandt Formosa, midtsgaders op het by gelegen Eylandt Tyawan en ’t Fort Zeelandia, op den vijfden Iuly 1661. is voorgevallen, midtsgaders de Overgevingh van ’t gemelde Fort aen de Chinesen.
GUNSTIGE LESER,
HOe seer den mensch in dese laetste en verdorven tijden Schatten en Rijkdommen na jaegt, sijn herte en troost daer op set, en poogt also een hemel in den Mammon van de Werelt op te rechten, voornamentlijck met sijn even Mensche te beschadigen, en is’t mogenlijk uyt het Lant der Levendigen, door een ontijdige en geweldige doot, wech te rucken; so heeft nochtans d’ Almachtige, als een Roede van sijn toorn, dikmael het quade so weten te bestieren, dat daer uyt eenig voordeel ten besten van sijne Kerke, of gemeene Staet zy voorgekomen; ofte immer, dat dese in haer uyterste voornemen, van alles na hare begeerlijcke harts-tochten te draeyen, noch eyndelijck zijn gestuyt en opgehouwen. Dit is kennelijck uyt de oude Historien, als mede uyt dit bloedigh en droevigh verhael, welcke Vertooningh, als een jammerlijck Treurspel, alle Christenen, naer waerheydt, hier afgebeelt werdt.
WAnt, na dat den Machtigen Tartar, het vermaerde Rijk van China, door stale Wapenen bemachtight, en so hy waende, de rebellige Chinesen, by na geheel verstroyt en uyt de palen sijns Rijcks had verdreven, soo heeft hy den Stoel sijns Gesaghs als verwinnende Monarch, onwanckelbaer gevestigt. Doch waren noch eenige Chinesen overgebleven, die haer necken onder de last van sijne verwinnende Wapenen niet en hadden willen buygen; dese op verscheyde kleyne Eylanden gevlucht, en door gebreck van Vaertuyg niet konnen achter-volgt werden, hebben, niet mogelijck te Lande yets te verrichten, alles te Water gestroopt en wech-gherooft wat sy vonden, niet alleen van hare openbare Vyanden, maer oock van hare bekende Vrienden; [fol. C4r] alles verrichtende onder het Opper-beleyt van den bekende Zee-roover Equan, die eertijdts Kleermaker op Tyawan geweest is, en sich so verwaert en sterck met de verdreven Chinesen heeft gemaeckt, dat hy van yder ontsien en gevreest wierdt: als Meester ter Zee zijnde: maer hy van de doodt wech-gheruckt, soo hebben zy, sijnen Soon Coxcenia genaemt, in sijn plaetse aengenomen.
Doch de gemelde verdreven Chinesen, door de persende macht der Tartaren, niet langer konnende verblijven op hare wijck-plaetsen, hebbende langhsaemerhant toegeleyt op ’t vruchtbare Eylant Formosa, om ’t selve weder te bemachtigen, daer te nestelen, en in sekerheyt te verblijven: wetende dat de Forten en Sterckten, die de E. Bewinthebberen daer hadden, niet bestandig waren tegen hun persende magt. Dit heeft desen Coxcinia door kuntschap van de Inwoonders pogen uyt te voeren, en sigh meester van Formosa te maken, maer den Gouverneur, ter zijden, daer van verwittigt zijnde, heeft in alle yl de Generael en vordere Raden van Indien, tot Batavia, daer van mede kondschap gedaen: daer by onderstandt versoekende, ’t welk hem, so haest doenlijck, oock is toegesonden. Echter heeft genoemde Coxcinia niet nagelaten, sijn voornemen in ’t werck te stellen en uyt te voeren; derhalven komt met meer dan 600 Chinesen Ionken, of Vaertuyg met Volk en Geschut wel voorsien, in Maert op ’t genoemde Eylant Formosa aenvallen; maekt sig terstont meester van seker Fort Stekan, waer op een Amsterdammer Gouverneur en Lantdrost was, die niet bestandig tegen sodanig gewelt, ’t selve moest overgeven. Daer op zijn noch andere Sterkten, als mede alle de Negerye vermeestert. Doch also het Fort Zeelandia, het machtigste was, ende so haest niet konde vermeestert werden, heeft hy Domine Hantbroeck, een Godtvresent Man, nevens andere Dienaers des Goddelijken Woorts by hem ontboden, en aen den Heer Cojet, Gouverneur van ’t gemelde Fort Zeelandia ghesonden, om te versoecken, hy wilde de Sterckte goetwillig overgeven, sou dan met alle de Nederlanders onverhindert, vry, behouden lijf en goet, op Formosa mogen wonen, doch so hy in ’t tegendeel sulcx weygerde, swoer, noch Vrouw, noch Kint, noch leven willen verschonen, maer alles door ’t swaert te vernielen en uyt te roeyen.
Dese last is by Dom: Hantbroeck getrouwelijck verricht: op ’t Fort komende, heeft sulcx seer ootmoedighlijck voor-gedragen en versocht, gelijck in de Kaerte wert aengewesen: Maer de Heer Cojet, gaf hier op tot antwoordt, dat hy sulcks, eedshalven, niet en vermocht te doen, dat hy hulpe van Batavia verwachte; dat haer ellendige staet hem leedt was; en al soude alles te gronde en verloren gaen, kon hy sulcx niet inwilligen oft toestaen. Hier op is genoemde Leeraer, bitterlijck schreyende met sijne by-hebbende vertrocken, seggende in ’t af-gaen van ’t Fort, dese woorden: Och my! Ick beklaegh mijn leven, dat ick sulcke grouwelijcke Tyrannye van so Heydense Menschen, sal moeten aensien. Dit bescheydt aen Coxcinia en sijn Mede-Broeders gedaen hebbende; soo gaf den Tyran terstont daer op last, niemant te sparen, hoe erbarmelijck hy oock om genade mocht bidden. Onmenschelijck wierden Godts heerlijcke Schepselen mishandelt, sonder aensien van Kinderen oft onnoselen. Geen Pen kan sonder tranen beschrijven, hoe wreedt het Bloedt der Heyligen als water wierdt vergoten.
Middelerwijl poogde den Tyran, met de sijne, het Fort te overrompelen; doch quamen 9 schepen wel bemant en van alle behoeften voorsien, tot hulpe voor [fol. C4v] Tyawan aen: Dese, nevens die van ’t gemelde Fort, hebbende een proef op den vyand gedaen, en zijn gelijcker-hant gevellen, op een half afgespoelde Reduyt, daer tegen over op Baxemboi gelegen: ’t welk de Chinesen herbouden, om daer mede ’t Fort Zeelandia te beschieten: maer de Nederlanders derwaerts over ge scheept zijnde, vonden de tegenstant so geweldig, dat sy gedwongen waren met verlies van 400 Man af te wijcken; De Chinesen waren 6000 sterk, alle van den hoofde tot den voeten toe gewapent en indien aensien, wegens hun blanke Wapenen een Tinnen-bergh. En of wel de Schepen tot hun gekomen, de Ionken meenden te vernielen, so was ’t echter te vergeefs, want sy setten so sel op hun aen, dat van alle kanten omcingelt nauwelijks ontkomen was; de Jonken tot onder het Fort op de droogte geweken, so is een der Schepen de Hector genaemt gesprongen en een ander dat op gront vast raeckte van de Chinesen genomen, met 400 man en 2 Schuyten, alhoewel den Gouverneur Cojet, sulcks met groote ernst poogde te verhinderen. Waer op zijn de Secoers-Schepen weder vertrocken, onder ’t beleyt van Jacob Gauwen, mede nemende over de 200 Vrouwe en kinderen der Vluchtelingen, en zijn geluckelijk in 4 weeken en 6 dagen tot Batavia gearriveert, zijnde ee sonderling Beleit van d’ Almachtige, die hun so spoedig tot de hare bragt daerse anders door gebrek van levensmiddele hadden moeten versmachten.
Hier op is terstont ordre beraemt, het Fort Zeelandia, is ’t mogelijk te assisteeren en te bewaren, vier Schepen na den Tartar gesonden, om strijtbare Mannen over te halen, de Chinesen van Formosa weder te drijven, als oock een tamelijcke maght van de Ed. Compagnie derwaerts aengeschikt, om den Tyran in zijn verdere Progressen te stuyten: Maer eer so een groot voornemen, tot de gewenste uytwerckinge konde komen, is het genoemde Fort Zeelandia van den Gouverneur Cojet met Verdrag aen de Chinesen overgegeven, als niet magtig zijnde, so een groote menigte vyanden tegen te staen, te meer, wijl hy niet vertrouwde dat het ontset so na was. De Nederlanders sijn alle na Batavia gevoert, daer Cojet tot nader onderrichtige van alles gave, in versekeringe zy gestelt.
Doch wijler noch hope overigh is, dat de baldadige Chinesen, door de Wapenen der Nederlanders, ofte machtigen Tatar wederom, dese Conquesten eenmael sullen moeten verlaten oft in ruymen, waer toe den Almachtigen sijn zeegen wil verleenen, so willen wy dit ons verhael hier af-breken. Daer en boven also men verstaet, dat den Tartharischen Cham genegen soude wesen, de Nederlanders den handel op China en d’ omleggende plaetsen toe te laten en in te willigen, waer toe den Almachtigen zijn zeegen wil verleenen.
Daer toe moghen wy Godt den heer wel yverigh bidden, dat hy sijne welda den, aen de Compagnie wil verlienen, en dese Barbarische Menschen ghelieft te verstroyen.
Dat moeten wy al-te-samen hoopen, en hier mede wensch ick u en haer een gewenscht wel varen tot op en ander tijdt.
|
