Het tweede deel
[p. 278: blanco][p. 279] Inneleydinghe tot het tweede Deel vande Leydtsche Beschryvinghe. |
| GEcomen wesende tot het tweede ende laetste Deel van mijne Leydsche Beschrijvinge, waerinne ick voorgenomen hebbe (mette hulpe Godes) te beschrijven ende te verhalen, het ghene onse Vaderlicke Stad door de woedende ende al vernielende Oorloghe, tot verscheyden tijden, so wel van binnen als van buyten, t’zy door Belegheringen, als anderssins, heeft moeten lijden ende uytstaen. Doch wy en hebben niet voorghenomen die alles ten alder uytersten naer te soecken ende te beschrijven, de welcke over eenige honderden Jaren gheleden ende geschiedt zijn, dit soude alles te lang ende verdrietelick zijn omme te verhalen: want wy houden voor ontwijffelicken dat de Stad Leyden, de welcke (als wy voor henen int begin van ons eerste Deel verhaelt hebben) een vande oudste (oft moghelick selfs de oudste) Steden van Holland is, datse dick ende menichmalen, ’tzy overvallen, belegert, oft andersints vyandtlicken aengegrepen is, ende datter omtrent deser Stede verscheyden oorlogen vande nabuyren, als de Gelderschen ende omleggende plaetsen, insonderheyt vande Vriesen geschiet zijn. Het welcke claerlick ten eersten bewesen kan werden, met den Slach de welcke gheschiede al ten tijden van Graeff Dirck de Tweede, Grave van Holland, etc. tegen de West-Vriesen by het Dorp van Reynsburch, omtrent den Jaere 920: daer naer met de twee Slagen de welcke tusschen Swammerdam ende Bodegraven geschieden tusschen Dirck de Derde van dier name, ende Bisschop Adelboldt van Utricht (die den eersten was van al de Bisschoppen die opte Hollanders oorloochde) ende gheschiede int Jaer 1018, inde Maendt van Julius: ende vele en verscheyden andere oorloghs daden, die wy hier ende daer inde Chronijcken souden moghen vinden ende opsoecken. Dese alle te samen sullen wy overspringen ende naelaten, vermits datmen vande selfde seer weynigh, ofte (om beter te seggen) van eenighe gheen heel sekere ende clare beschrijvinghe en heeft. Waeromme ick voorgenomen hebbe niet anders te verhalen, nochte te beschrijven, als ick met clare uytgedruckte woorden sal konnen bewijse, soo in de oude Hollandsche Chronijcke, als andere Boecken ende Schriften, ofte die door naevraghen by andere wel-geoeffende in onse Historien, insonderheyt by mijnen vriendt D. Petrus Scriverius, sal konnen vernemen ende te weten komen: want ghelijck ick voorhenen meermalen gheseyt hebbe, dat van ouden tijden, het ghebruyck van onse voor-Ouderen gheweest is niet vele te beschrijven (oft, om beter te segghen, niet te beschrijven,) de daden ende geschiedenisse van hare Tijdghenoten ende Landtslieden, soo sal ick dies-halven vande noodt een [p. 280] deucht makende (soo het spreeck-woordt seyt) mijn behelpen moeten met het ghene ick daer van vinden sal. Dit alles also volbracht hebbende, hebbe ick voorgenomen met naersticheyt te beschrijven de laetste, grootste, ende strenghe Belegheringhe deser Stede, gheschiet zijnde inden Jaere 1574: welck Belegh soo groot, soo swaer ende ellendich geweest is, ende waer inne de Burgeren deser Stede van God almachtich mette Pest ende den Honger, soo hart aengetastet ende gestraft zijn, als oyt eenige stadt, niet alleen inde Nederlanden, maer selffs buyten de selven, gheleden ende uytghestaen heeft: die daer door soo verre ghecomen was inde uyterste armoede, miserie, ende ellende, dat het onmoghelick scheen inde ooghen der menschen, dat de voornoemde Stad eenmael van hare ellende soude mogen verlost en bevrijdet werden. Van dese Belegeringhe (segghe ick) sal ick, met Godes hulpe, verhalen ende beschrijven, niet alleen het gene by Ian Frutiers verhaelt ende beschreven is in sijn Boecxken twelck hy inden Jaere 1577 in openbaren Druck tot Delft uytghegeven heeft, waer inne vele dinghen bevonden werden de welcke tot het Belegh niet behooren ofte dienelick en zijn, die wy alles nalaten ende overslaen sullen, ende alleen uytsoecken tghene tot ons voornemen dienstelicken wesen sal: Maer oock mede uyt verscheyden ander schriften ende stucken, soo van den Edelen, Erntfesten, Wijtvermaerden Heer mijn Heer van Noortwijck, Ioan vander Does Sal. G. in dese Belegeringhe cloeck ende vaillant Gouverneur vande Stad wesende, ghelijck hier naer tot gheleghen tijdt ende plaetse gheseyt sal werden: als van verscheyden andere gheloofwaerdige persoonen, jae selffs dat wy uyt den monde van eenighe oude Borgeren, de welcke inde voornoemde Belegheringe mede gheweest zijn, sullen moghen schrijven ende noteren. Wt desen allen sullen wy by den anderen Jounaels wijse vergaderen, ter eeren Gods ende tot een eeuwige ghedachtenisse van ontse nacomelingen, op dat de selve ende hare Naneven sullen moghen verstaen ende lesen, het ghene haer Voorders ofte Ouders, hare Vrienden, ende ander Burgeren, om de bescherminge van hare Vrijheydt (de welcke by alle Natien soo hoogh begeert werdt) ende ontlastinghen van hare conscientien, gheleden ende ghedaen hebben. Want wy weten datter ter werelt niet schadelicker ende hinderlicker en is, totte behoudenissen vande gheschiedenissen ende daden der vromer Helden ende kloeckmoedighe Borgeren dan den tijt ende den nijdt, welcke twee als openbare vyanden der selver, altijts soecken te verduysteren, iae (soo ’t moghelicken waer) te vernietighen: ende dit doen sy te eerder ende te meerder wanneer datmen sulcx niet voorghecomen en heeft, met het beschrijven ende registreren der selver daden ende gheschiedenissen: Och oft God gave dat wy sulcx tsijner eeren ende loff, van onse vrome ende ghetrouwe Borgeren ende Innewoonderen, de welcke soo veel swaricheden, perijkelen, miserien, ende ellenden gheduyrende de voornoemde Belegheringhe hebben moeten verdraghen ende uytstaen, naer onsen lust ende begeerte, mochten uytrechten, volvoeren ende beschrijven. Maar wat wensche [p. 281] oft wat begeere ick? een sake die ondoenelicken is voor mijn, ofte yemant anders te volbrengen: want ick houde voor onmogelijcken, dat yemandt alle de ellenden, ende miserien die int ghemeen byde Innegesetenen deser Stede ten tijde vande Belegeringhe gheleden ende gepasseert zijn, volcomentlicken ende gheheelicken soude konnen ondersoecken: ende noch voor onmoghlicker die te verhalen ende te beschrijven. Wie weet die anders, dan de alwetende God alleen? die alle dinghen weet ende bekendt zijn, ende voor wiens ooghen het alles, iae selffs de inwendichste gedachten bekendt ende openbaer zijn. Dese Dry-eene, alwijse God weet alleen wat een onuytsprekelicken hongher ende kommer: wat een miserie, verdriet, ende swaricheydt, een yeghelijck int generael ende particulier binnen deser Stede te dien tijden gheleden ende uytghestaen heeft. Dit alles gunstighe Leser, met mijn bekennende, soo vernoucht u dan, ende hout u te vreden met het ghene ick u vande voornoemde Belegheringen verhalen ende beschrijven sal. Indien wy yet merckelicx zouden moghen voorby gaen ofte overslaen, waer van ghy meerder ende claerder bescheyt weet, ende beter kennisse hebt, als ick alhier verhaelen sal, houdet my sulcx ten besten: ende zijt verseeckert dat wy sulxc niet naerghelaten hebben te verhalen uyt traecheydt ofte verachtinge, maer alleen uyt ontwetenheyt: ende ons sal groot lieff geschieden, indien ons yemandt dese Beschrijvinghe lesende, in eenighe dinghen (’tzy oock wat het soude moghen wesen) naerder ende claerder onderrechtinghe soude moghen gheven. Dit is al het ghene ick als eene Voor-reden u gunstighe Leser hebbe willen voor ooghen stellen, ende sal desen eyndighen, voortgaen ende komen tot de saecke selffs. Ick hebbe het tweede Deel, op ghelijcker wijse als het eerste, mede affghedeelt in eenighe Verdeelingen ofte Capittelen; op dat men, tzy de selvighe lesende, ofte naer soeckende, te bequamer soude moghen ghebruycken, ende lesen. [p. 327]
[p. 329]
NAer dat Ducq d’Alba, door wiens onghehoorde wreedtheyts wille de Nederlanden inde uyterste ellende ende miserie gheraeckt waren, door last van de Conincklicke Majesteyt van Spaignen, die sulcx door sijnen Raedt verstaen hadde, hem wederomme ontboden, ende alreede vertrocken was: ende dat sijn Soon Don Frederico opten 12. Julij des Jaers 1573 de stadt van Haerlem, nae een swaer ende ellendigh Belegh van acht Maenden, met verlies van twaelff duysent van sijne beste Soldaten, met accoort inne ghecregen ende verovert hadde: ende binnen der Stede sulcken ellendigen bloedt-badt ghemaeckt hadde, ende een ghetal van omtrent 2200 Soldaten ende eenighe Borgheren in drie daghen tijdts soo door’t Swaert, den Strop, als ’twater hadde doen dooden ende omme brengen: ende dat hij opten 10 October de Stadt Alcmaer, naer dat hy verscheyden bloedighe stormen daer op ghedaen ende vanden 21 Augusti af beleghert hadde, heeft moeten verlaten ende met schande te rugge wijcken: ende dat den Grave van Bossu den Slach opte Zuyder-zee verlooren hadde: ende dat hy noch hier ende daer verscheyden nederlaghen gheleden hadde: also dat het scheen dat God Almachtich voor hem ghenomen hadde, de wreedtheyt van dese bloedthonden te straffen: naer dat dit alles alsoo verloopen ende geschiet was, soo heeft Don Frederico met sijne Spaengiaerden, ende anderen beraetslaecht wat sy aldereerst wederomme souden beginnen ende by de handt nemen, omme tot haer voorghenomen wit, van dese Nederlanden onder haer dwang ende subjectie te brenghen, te moghen gheraken: soo hebben sy luyden nae verscheyden consideratien, besloten ende gheresolveert de Stadt Leyden te belegeren, ende met gheweldt te brenghen onder de gehoorsaemheyt vande Co. Majest. van Spaignen: ende dat te meer, overmits sy luyden verstaen hadden, door eenighe persoonen die van hare zijde waren, dat de Stad gansch niet ofte immers seer weynich versien ende gheprovideert was van victuailien, amonitien van oorloge ofte andere nootsakelicheden. Maer na dien de Spaigniaerden door groote muyterien ende oneenicheden onder den anderen verwert waren ende over hoop laghen, soo is de Belegeringe eenighe daghen uytghestelt: twelck die van Leyden vernemende, hebben om hare Stadt te beter te moghen bewaren, teghen de bedeckte aenloopen ende listighe aenslaghen van hare vyanden, ende om haer soo veel voordeels te benemen als haer doenlicken was: so hebben sy omtrent een halff mijl rondomme der Stede doen affbranden, affwerpen, ende affhouwen alle Huysen, Bargen, Schuyren, Boomen, ende andere dinghen, waer mede den Vyandt hem eenichsins soude hebben konnen behelpen, ende de Stadt hinderlick wesen. Baldeus achtervolgende sijn voornemen is opten letsten October des Jaers 1573 met groote macht ende gewelt van Crijchs- [p. 330] knechten voor de Stad ghecomen, ende heeft de selve soo tot Leyderdorp, Soeterwoude, Valckenburch ende verscheyden andere Dorpen, Wateren, ende Plaetsen beschanst, ende in weynich daghen so vast besloten, datmen van gheen oorden, weghen ofte wateren de selvighe mocht victualieren, ofte ontsetten: ende heeft die soo vast besloten gehouden totten 21 Martij des Jaers 1574 toe: ten welcken dage, wesende op een Sondagh, hy die heeft verlaten, daer voor ghelegen hebbende 24 weken ende drie daghen. De redenen waeromme hy genootsaeckt ende gedwongen was de Stadt te verlaten, was de comste van Graeff Lodewijck van Nassau Broeder van mijn Heer de Prince van Oraignen, de welcke met Hertogh Christoffel van Beyeren des Pals-Graven Soon, met een groote menichte van Ruyteren ende Knechten omtrent Maestricht ghecomen was om dese Landen, ende den Prince te helpen, teghen het geweldt der Spaignaerden. Die vande stadt Leyden alsoo sy redelicken versien waren met proviande ende Soldaten, die hebben ghesaementlicken, geduyrende hare Belegheringe, met verscheyden uytvallen, aenslagen ende schermutsingen, den vyandt groote schaede ende aff-breuck ghedaen. De Regeerders ende ander Bevel-hebberen maeckten soodanighen wetten ende ordonnantien opte eet-waren, wachten ende andere saken, als sy alder nutst ende bequaemste tot het welvaren ende behoudinge harer Stede konden vinden ende beramen. Ick wenschte wel van herten dat ick dese eerste Belegeringhe wat particulierder mocht beschrijven, maer overmits datmen van het selffde soo weynich in onse Nederlandtsche Chronijcken beschreven vindt, ende datse hare beschrijvinghe ghesamentlicken spaeren op de leste Belegheringhe, de welcke in strengicheydt, ende benautheydt teghen dese niet te ghelijcken is, soo sullen wy de selvighe naer volghen, ende op dit Belegh niet langher blijven staen, maer voortgaen tot het ander. Doch soo wy te eeniger tijt eenige claerder ende naerder beschrijvinghe konnen bekomen, soo sullen wy de selvige den lees-gierighen Leser mede deelen.
IN het voorgaende Capittel verstaen hebbende, om wat redenen Baldeus de Stad Leyden ghedwonghen was te verlaten, so sullen wy voortgaen ende komen tot het tweede Belegh. Maer eer wy daer toe komen, so sullen wy met weynich woorden aenroeren, de oorsake van het [p. 331] selffde. Alsoo Graeff Lodewijck van Nassau metten Sone vanden Keur-Vorst alle middelen ende ghelegentheyt socht, om over de Mase met sijn macht te gheraken: het welcke hem door Zanchio d’Avila Veldt-Overste, sterck wesende tusschen de vier ende vijff duysent Mannen, in alderley manieren verhindert ende belettet werde: verstaende dat Graeff Lodewijck eenich verstant met die van Nimmegen hadden, omme aldaer door hare hulpe over de Mase te komen: so heeft hy terstont eenige Vaendelen Knechten derwaerts ghesonden, om sulcx te beletten. Hy selffs vervolchde met de reste van sijn volck dagelicx het Legher van Graeff Lodewijck, tot dat de voornoemde Grave hem ghelegert hadde in het Dorp van Moken, wesende een wel gheleghen plaetse om in Brabandt te komen. Naer dien Zanchio d’Avila, overmits de grootheydt ende wijdde vande Mase, op het Legher van Graeff Lodewijck gheen schade konde doen, soo is hy met grooter naersticheyt naer de Grave ghetrocken, ende dede aldaer metter haest een Brugghe maken, om met sijn Legher over de Mase te trecken. Over ghecomen wesende, treckt hy met Mon-Dragon versterct wesende met eenige knechten, met sijn gantsch gheweldt naer Graeff Lodewijck toe, van meeninghe wesende om hem te slaen, den Grave sulcx verstaende, begheeft hem mette sijne inde wapenen, stelt hem in slachorden ende treckt alsoo den Vyandt te ghemoete opte Moker-Heyde: beyde de Batailien aenden anderen komende, ende vaerdigh staende omme malcanderen te slaen, soo hebben van des Graven zijde, een groot deel van sijne Heeren, ende Oversten, ende gemeene Soldaten ghemuytineert, om ghelt gheroepen, ende niet willen vechten: alsoo dat Graeff Lodewijck met eenighe van sijne Heeren ende Knechten, die hem ghetrou bleven, ende met hem wilden leven ende sterven, het ghewelt der Spaignaerden heeft moeten het hooft bieden, verwachten, ende teghenstaen, twelck sy soo langhe met grooter vromicheydt ghedaen hebben, dat den Grave ende het meestendeel vande sijne aldaer verslaghen ende haer leven gelaten hebben. Gheduyrende de vervolginghe van Graeff Lodewijck langs de Maes-cant van Zanchio d’Avila, soo was den Prince van Oraignen met sijn Legher ghecomen inde Bommeler-Waert, ende hadde hem gelegert in het Dorp van Govick. Daer den Milaenschen Commandeur met sijnen Legher niet wijt van daer en lagh. De meeste oorsaecke waer door de Prince sijnen Legher hier brocht, was, om dat mijn Heer Graeff Lodewijck van Nassau sijnder Vorstelicke Genaden Broeder aen sijne Vorst. Gen. van by Maestricht gheschreven hadde, dat hy van meyninge was sijn legher des anderen daegs daer op te breken, ende sich met sijn heyrcracht te laten vinden tusschen Rijn ende Mase tot Herwerden, om aldaer oft daer omtrent de Riviere te passeren, twelck hem, (als gheseyt is verhindert werde,) ende sich op sulcker wijse by sijnen Broeder te voeghen, begheerende daer om dat sich de Prince met volck, schepen, schuyten ende ponten soude te gemoet komen. Sijn V. Genade dit vernemende, was niet wel te vreden, overmits dat het door de cortheyt des tijts onmoghelick was de voorsz. Oorloochs-ge- [p. 332] reetschap op de Riviere te beschicken, heeft nochtans sijn Legher (gelijck gheseyt is) hier ghebrocht, ende sprack seer verde siende op desen tijdt tot sommighe van sijne vrienden dese woorden: Hoe wel mijnes Broeders comste my lieff ende aenghenaem is, nochtans mocht ick wel lijden dat hy met sijn Legher hondert mijlen van hier ware. Want sijn V. Genade vermerckte dat sijne comste niet sonder groote vaerlickheydt en was, ghelijck ten laetsten het eynde ghetuyghenisse was ghevende. Doch altijt (ghelijck gheseyt is) hadden die van Leyden dit voordeel, dat den Vyandt haer verlaten hadden, ende sy ontset waren. De voorsz. Commandeur met de sijne die sich nae den slach op de Moker-Heyde, die hy ghewonnen hadde tegen Hertogh Christoffel van Beyeren des Palsgraven Sone ende Graven Lodewijck ende Henrick van Nassau, hem seer stille scheen te houden, en heeft nochtans met sijnen Bruesselschen Raedt niet ledich gheweest, dan heeft drie nieuwe aenslagen voorghenomen. Den eersten, om Noord-Holland in sijn gheweldt te brengen: Den tweeden, om de Mase in te crijghen: Dese twee aenslaghen buyten onse Historie wesende sullen wy verby gaen, ende alleen verhaelen den derden om de Stad Leyden weder te belegeren, de welcke hy wiste door de uytgewekene, ghenoeme Papisten, ende oock door de stilswijghende haere goetgunstighe, die noch inder Stad waren, dat van Crijchs-volck ende coorn onversien, ende deur toedoen van eenige affgunstige midts het daghelicx uytvoeren van Coorne ten platten Lande dapperlicken gebloodt was. Twelck hem te eerder sijn voornemen dede vorderen: want tusschen den Dijnsdagh ende Woonsdach wesende den 25 ende 26 Mey inden Jare 1574, inder nacht omtrent te 12 uyren, so is den Oversten Baldeus met sijn Crijchs-volck weder gecomen tot Leyderdorp sijne comste was van Amsterdam, ende Haerlem met seker Carvelen ende andere schepen, soo met volck, ammunitien van Oorloghen als victuailien geladen zijnde, ende quamen door den Amstel, door de Drecht ende andere wateren, ende streecken haer Seylen tot Leyderdorp, daer zijnde hebben zy haerluyden stillekens ghehouden, ende die weghen ende passagien, die die van Leyden ghebruycken moesten, beset met Harquebusiers, twelck tot kennisse ghecomen zijnde van Meester Andries Allertsz. die Overste Capiteyn ofte Colonel was vande Soldaten ende Burgheren deser Stede, soo is hy met omtrent 25 ofte 30 Soldaten ende Burgheren inder nacht uyt de Stede ghetrocken, meenende den Vyandt aleer hy hem vast ghemaeckt hadde, eenighe aff-breuck ende schade te doen: hy hadde om eenighe beesten wille die den Vijandt nam wel eenige cleyne schermutseringhen, maer rechte seer weynich tot sijnen voor deel uyt, want hy werde (twelck grootelicx te beklagen was) met drie ofte vier Soldaten doot gheschoten. In wiens plaetse opten 29 Mey, daer aen volgende door Henrick van Broeckhoven te dier tijden Schout der Stadt Leyden wesende uyten name van’t Corpus dese stede versocht ende ghebeden is den Edelen ende Hooch-geleerden Jonckheer IOHAN VANDER DOES Heer van Noortwijck, &c. omme tselve Gouvernement [p. 333] te willen aenvaerden, ende waer te nemen: welcken dienst hy, om de Stad Leyden, sijn Vaderlandt, ende alle Vrijheyt lieff-hebbende menschen in hare rechtvaerdighe ende geoorloofde saecke, ende Vrijheydt te helpen mainteneren, met ghewilliger herten aenghenomen, ende met grooter eeren ende contentement van een yeghelicken gheduyrende de gantsche Belegeringhe bedient, ende vromelick uytghevoert heeft. Waeromme den Prince van Oraignen die Stad ontsett wesende, hem voor sijne ghetrouwe diensten grootelicken bedanckt, ghelooft ende gepresen heeft, als tsijnder plaetse hier naer breeder verhaelt sal werden. Ter wijle nu de aenghecomene tot Leyderdorp op heur oude plaetsen begonsten te schanssen, zijn inden dagheraet twee ofte drie van heur Vendelen (die de Borghers op haer muyren staende mochten sien trecken) door de Weypoort nae Zoeterwoude ghetogen, waer van sommight tot Zoeterwoude bleven, ende de andere in de Schansse op den Leydtschen Dam, die door een versuymenisse nae het vertrecken vanden Vyandt noch onghebroken was. Daer waren van die van Leyden wel boden na den Hage, Delft, Rotterdam, ende Dordrecht ghesonden, daer op die tijt sijn Vorstel. Genade gecomen was, opbrekende sijn Leger uyt de voorsz. Bommelschen waert, van meeninghe wesende om het aengevanghen Belegh te verhinderen, dan haestighe verbaestheyt en heeft altijt gheenen volcomen raedt, ende als den selfden oock noch wel besloten is, en wordt hy somtijts niet te deghe uytgherecht, soo dat de Crijchs-Heldt Nicolaes Ruychaver, die op die tijdt inden Haghe lagh, de boodtschap volle laet creegh: Doch dede noch soo vele met schantssen ende schermutsen aen de Geest-brugge, dat de ghene die inden Hage woonachtich waren, meest haer goeden berchden, dies niet teghenstaende, soo quamen de voorsz. ghenoemde Papisten den selven avont niet alleenlick inden Leydschen-Dam, dan oock inden Haghe. Also nu de reste van Baldei heyr-cracht weynich daghen daer naer in twee andere hoopen quam, den eenen van Utrecht, nae de Goutsche Sluys ende Alphen, ende den anderen van Haerlem door Noortwijck na Valckenburch, in welcke plaetsen des Princen volck twee Schanssen hadden, beset elck met vijf Vendelen Engelschen, daer Overste van was Eduwardt Cester, soo hebben dit Regiment der Engelschen den eersten aenstoot gheleden. De Schansse op de Goutsche Sluys werdt geweldelijck van den ghenoemden Papisten van Utrecht comende, ghelijck gheseyt is, aengevallen ende bestormt, ende werden dickmale vanden Engelschen daer inne zijnde, hebbende eenen dapperen Capiteyn Ghensfoort genaemt, ende een ander Compaignie Soldaten, de welcke gheregeert werden by Capiteyn Gerrit vander Laen, dees hebben ghesamentlicken tot drie reysen toe den Vyandt met schande ende schade affgheslaghen: Doch also de Ruyteren, die gheenen wegh en hadden om van daer in Hollandt te comen, dan boven over de Schanssen, de stormende knechten van achteren met [p. 334] slaghen tot de storme aendreven oft dootsloeghen, werden de Engelschen ten laetsten eensdeels met ghewelt ende anderdeels door gebreck van cruyt ende loot ghedronghen de Schanse te verlaten: twelck soo haest niet geschiet en soude hebben, waert sake dat hare mede gesellen in Alphen legghende, een halff uyre gaens van daer hun soo dapper gehouden hadden als de ghene die in dese Schanse waren, dan dese als sy heur medeghesellen meenden te ontsetten vonden de Schanse ingenomen, aldus verliepen sy beyde. Eyntelick, de Spaignaert hadde hier alsoodanigen overwinninghe voor de Goudsche Sluys Schansse, dat sy seer veel wagens met dooden van daer wegh voerden. Op dese wijse quam den voorsz hoop over Utrecht comende, nae het slechten der voorschreven Schansse, eensdeels by de eerste tot Leyderdorp voor Leyden legghende, ende de andere togen door de Venen nae den Haghe, ende geschiede op den 27 Mey 1574. Den derden hoop over Noortwijck comende quam oock op desen 27. voor de groote onvolmaeckte Schansse van Valckenburch, van de vijff Vaendelen Enghelschen waren daer uyt gheloopen eer sy den Vyandt saghen, niet tegenstaende dat sy des avonts te vooren eenighe paerden aen die van Leyden versocht hadden, om te besichtighen waer de Vyant was, die sy oock seyden noch niet vernomen te hebben, dan waren nochtans gheweken tot byder Waddinge, daer de Spaignaerden hun hert naedringhende met hun schermutselden. Het welcke die vander Stadt van heur mueren mochten sien, ende oock wel scherpelick mercken, het zy hoe daer oock geschoten wert, dat niemandt van beyde zyden doot en bleeff, het welcke den Borghers niet weynich quaet vermoeden gegeven en heeft. Die verstaen hadden dat de Enghelschen in het overgeven vande Schansse van Alphen metten Vyandt in bespreck geweest waren, ende vermoeden daer omme dat door eenich heymelick verstant ende verraet de Stad ende Borgers in eenighen noodt komen mochten, indien sy de voornoemde Engelschen inne lieten hoe wel de Magistraet sulcx gaern ghesien hadden, vermits de Stad van gantsch geen uytheemsch Crijchsvolc oft Garnisoen versien was: maer de Burgeren ende Inwoonderen hebben sulcx niet willen toelaten, eensdeels omme het quaet vermoeden, ten anderen om dat haer Stad soo weynich versien was met lijftochten, provisie van coorn ende andere nootsakelickheden. Waeromme haerluyden met ghemeen advijs ende toestemmen gheandtwoort werde, dat sy henluyden souden willen logeren onder de Stad muyren, men soude haerluyden uyt de Stad broodt ende victuailie bestellen, ter tijt toe sy tselve sijn Excellentie verwitticht hadden, ende by hem gheordonneert soude werden waer dat sy souden trecken: twelck sy niet en hebben willen verwachten, ende seer haest opbraken, [te kennen gevende*] wat sy in haren sin besloten hadden. Ghelijck uyt dit volghende verhael genoechsaem gesien kan werden. Dese ghemaeckte schermutselinge gedaen zijnde, quamen de Engelsche noch naerder de Stad, te weten tusschen der Burgeren Loop-schanse van Boschuysens brugge ende de Stad, soo dat de Capiteyn Chief met sommige van den sijnen inde Stad quam, ende maeckte met den Borgeren [p. 335] dit verdrach ende besluyt: soo wanneer de voorsz. Capiteyn met den sijnen vanden Vyandt mochten overweldighet worden, soude sijn vlucht nemen nae de Haechsche poorte, daer meest alle het gheschut ghebrocht was, ende souden dit voor een teecken hebben, als het Vaendel op de selfde poorte affgenomen werdt, dat sy als dan ter sijden souden affwijcken, want alsdan soude alle het geschut gelijckelick op heur Vyanden los gaen. Dan het heeft nae der tijd gebleken dat dit besluyt den Engelschen niet en behaechde. Want so haest als sy buyten quamen (te weten den Capiteyn Chief ende de sijne) zijn sy met vliegende Vaendelen des middaegs tusschen elff ende twaelff uyren, nae den Vyandt getogen die haer aende Waddinge verwachten, daer sy met eerbiedinge (soo het scheen) op seeckere verdrach ontfanghen werden: dan het swaerste volchde terstont daer nae te weten, daer nu zijnde, so moesten sy terstont alle heur lonten uyt doen, want de Ruyteren van Voorschoten comende, drevense van achteren naer de Spaignaerden voort, twelc sommige tot 32 oft 33 in ghetale toe, daer onder eenige Bevelhebberen Nederduytschen ende Engelschen waren siende, zijn wederom tot onder des Stads Cinghel gevluchtet, ende naeder tijt ingelaten: De andere die werden nae Valckenburch gebrocht ende aldaer wert heur geweyr voor het Huys te Toornvliet aff genomen, ende werden des anderen daegs naer Haerlem ghebracht, nae dat sy van hare schoone cleederen meest geblootet waren, sommige moesten pionieren, ende ettelicke quamen door Vlaenderen weder in Engelandt, maer ten dient alhier niet verswegen te zijn, dat int overgaen vande voorsz. Knechten, eenige vande selve geen middel hebbende omme inde Stadt te comen, liever gehadt hebben omme vande Sluyse int water te springen ende hemselven te verdrincken, dan soo schendich inder Vyanden handen te vallen. Dit hebbe ick hier voornemelick willen stellen, om dat de Leytsche vrome Borgheren t’onrecht beschuldiget werden, dat sy een oorsake waren van het overgaen der voorsz. Vaendelen Engelschen, door het weygheren van het innemen, de welcke nochtans op dees tijt noyt versocht en hadden om in de Stad te comen, waer door de nae geschiede daet ende quaet vermoeden op den Capiteyn ende Bevel-hebberen, ende niet op den Borgheren bevestighet werdt: welcke heuren eedt recht betrachtet hebben, is den Heere bekendt. Aldus werdt Leyden aen vier offt vijff plaetsen beleghert, sulcx dat den Vyandt 62 stercke Schanssen rondtom die stad Leyden gemaeckt hadde, waer van de namen van dien volghende zijn op hare behoorlijcke plaetsen. [p. 336]
DAt sijn V. Genade met den voorsz. Staten hadden raedtsaem ghevonden, dat de Colonel Chester die tot Valckenburch lach, met omtrent ses hondert mans in de Stad Leyden, so verde het doenlick was, soude comen, omme daer door den Vyandt alle hoope ende oorsake te benemen, de Stad langher te belegheren oft bestormen: Dat oock den Burgermeesters ende Regeerders met den eersten uyt heure Stad souden doen trecken, alle bedelaers ende swacke persoonen, die hun inder noodt meer lastich dan dienstelijck souden zijn: Dat sy ordre souden stellen, dat heur victualie soo spaerlijck uytghedeylt werde, dat sy hun voor drie maenden mocht strecken: heur vermanende dat sy (ghelijckmen van hun oock niet en twijffelde) heur vromelick wouden draghen: Sijn V. Gen. ende de Staten aen haer zijde souden niet naelaten alle middelen te soecken om heur vanden Vyanden te verlichten ende ontsetten. Ende soo verde het soo haest niet en conde gheschieden, souden daeromme niet verflauwen, maer liever volharden in een corte benautheyt, dan hun te begheven in een eeuwighe elende ende slavernije. Souden oock metten anderen spreken, ende op alles wel letten, off sy ter noot den voorsz. tijdt van drie maenden souden moghen verbeyden, om niet te vallen in het Haerlemsche ongheluck: soo verde sy het dan drie maenden deur Godes hulpe houden conden, (op dat dese antwoorde inder Vyanden handen niet en quame) souden twee nachten nae den anderen ten 12 uyren een vierteecken doen. Des daeghs te vooren, eer die van Leyden desen Brieff ontfinghen, hadden sy alreede laten publiceren, dat alle Vrouwen, Kinderen, ende reysende vreemdelingen uyt der Stad mochten trecken: De Boter, Melck, Vleysch, Broodt, ende dierghelijcke noottelickheden werden op eenen prijs [p. 337] ghestelt: Verboden geen hoogher bieren te brouwen dan ’tvat van 25 stuyvers, twelck (eylacen) niet wel onderhouden en werde. Ende beantwoorden op den 30 Mey den voorsz. Brieff ghenoech in der naevolghende manieren. DAt sovele den Colonel Chester met sijnen volcke belangende, de sake in anderen poincte waren, gelijck sy sijn V. Gen. by heur voorgaende gheintercipieerde brieven geschreven hadden: Heur victualie souden sy hun ten besten doen strecken, ende niet laten hun van onnutte menschen te ontledighen, soo verde het doenlick ware: Den gesetten tijt costen sy niet toelanghen, doch souden breeder schrijven, ende vertrouden middelertijt op het ontset van God sijn V. Gen. heur mede Lidtmaten ende Bondtgenooten: Dat sy gheen vyerteeckenen en deden, was ghelaten, om dat sy besorghden dat de Vyandt daer uyt eenighen uytersten noodt soude mogen verstaen, ende hun daer door naerder benauwen, ende de opene weghen der Boden te besetten: Versochten poeder, ende schreven, wel ghedelibereert te zijne de Stad te houden, tot welcken eynde sy heur Borgheren wouden in eedt nemen. Sonden sijn V. Genade copie van sommige brieven by den Vyanden gesonden, waer uyt sy bemerckten dat de Vyant sich weynich vertroude yet met gewelt uyt te rechten. Eyntelicken baden dat sijn V. Gen. over hun alle vaderlicke sorge wil dragen, sonder nochtans het selffde te verhaesten. De Prince van Oraignen niet weynich becommert zijnde met de belegerde Stadt Leyden, weten dat sy gheen Crijchs-volck inne en hadden, ende hun oock nae sijn voorgaende vermaninghe met coorn ende andere Oorlochsche provisie niet ghenoechsaem versien en hadden: sorghende oock dat sijnen Brieff vanden 27, by den Vyanden opghehouden mocht zijn, heeft op den 29 eenen tweeden Brieff, meest eenes inhouts geschreven, daer by voeghende: SO verde sy wel insaghen de sterckheyt heurder Stad (niet tegenstaende dat sy de Engelsche niet inne ghecregen en hadden) souden het wel drie maenden teghen den Vyandt mogen herden, ende mits eendrachtich blijvende, was het de Vyandt onmoghelick heur te overvallen: Souden oock ghedincken, soo sy haer anders dan nae behooren queeten, dat niet alleenlick haer Stad Leyden, dan oock ’tgheheele Landt op dien voet soude verlooren moghen gaen, twelck hun ende heure naecomelinghen een eeuwige schande ende verwijt soude zijn: Souden hun daerom teghen den Vyandt resolveren ende opiniatieren ten uytersten, waer door sy niet heur selven, dan het ge- [p. 338] heele Landt souden behouden, ende eenen eeuwighen name ende reputatie becomen: Om hier toe te bet te comen souden heur proviande spaerlick uyt deylen, ende exempel nemen aen die van Haerlem ende Middelburch. Daer op die van Leyden den eersten Junij gheantwoort hebben. HOe wel heur coorn so langen tijt, als in de Missive geroert was, niet en soude moghen strecken, so hoopten sy’t nochtans tegen alle des Vyandts aenslaghen middeler tijt te houden: Ende waren oock gheresolveert liever den uytersten hongers-noot te lijden, dan heurder Vyanden slaven te worden: Versochten dat die van Delft, Rotterdam, ende der Goude verboden werde eenighe victualie ten platten Lande te laten uytvoeren, waer door de Vyant seer benout soude worden: Protesterende tegen hun, so sy het selffde deden, dat sy liever heur neeringen voorstonden, dat sy de schade der geenre willen verhinderen die heure Vyanden voor heure Poorten af keeren, &c.
Inden eersten hebben Ian Adriaensz de Wilde, ende Ewout Arent Gerritsz. opten 28 Meye aen de Burgher-Meesteren, Schepenen, Raedt, [p. 339] Deeckens vande Schutterije, ende ghemeene Neeringe der Stad Leyden, uyt Haerlem, desen naevolgende Brieven gesonden, zijnde by haer onderteeckent doch niet gheschreven, waer door de handt ende stijl geen cleyn vermoeden en gheven dat de pijlen uyt heuren koker niet en quamen. MYN HEEREN, de sonderlinhe affectie ende liefde die wy draghen tot onse Vaderlicke Stad, geaccompaigneert met een groote verschricktheyt ende leedtwesen, is oorsake geweest u luyden te adverteren, te weten, dat wy versien dat mijn Heeren gheschapen zijn in de extreme calamite te vallen, so verde uwer E. zijt perseverende in uwen wille, om de Stad van Leyden te houden tegens den wille ende eere van de Con. Majest. onsen aldergenadichsten Heere ende gerechten Erf-Heere ende natuerlicken Prince: ghemerct wy volcomelick gheinformeert zijn vande groote quantiteyt der Garnisoenen, die alreede geassembleert zijn ende noch vergaderen, so voet als paert-volck, de welcke heurluyder meyninge is op ons arme desolate Land van Hollandt te vallen, van den welcken sommighe alreede vertrocken zijn nae desen quartiere, ende noch daghelicx trecken sullen, omme principalick u mijn Heeren te assaillieren ende overvallen: Daerenboven de groote quantiteyt van Spaensche schepen, de welcke dagelicx approcheren totter selver effecte mede geequippeert. Biddende daerom u, mijn Heeren, seer hertelick, dat u ghelieven wille wel ende rijpelick met groot regardt hier op te letten, voor ooghen stellende soo langh niet te willen vertoeven met u selven te bedincken, dat u de moyen deur opstinatie niet wechghenomen en werde: Alsoo mijn Heeren wel kennen d’intentie vanden Soldaten, die alleenlick tot saccagie ende plundering geinclineert zijn tot heurlieder particulier proffijt. Biddende oock regard te willen nemen op uwe arme Huysvrouwen, Kinderkens, ende arme oude Vaderen ende Vrienden, die u niet helpen en connen: ende en wilt niet oorsake zijn te sien mishandelen ende voor uwe ooghen verloren te laten gaen t’gunt ghyluyden soo dier ende soo grootelicx gherecommandeert behoort te hebben. te weten onder andere, het weynich goet dat uwer E. over gebleven is boven de groote daghelicxsche exactien, by u mijn Heeren gesupporteert by nae twee gantsche iaeren, twelck ons nacht ende dach voor ooghen is. Hebben daerom tot uwer contemplatie ons selven soo stout ghemaeckt, ende sekere remonstrantie vertoont aen den Edelen wel-geboren Heere mijn Heere van Licques, wesende Gouverneur der Stadt Haerlem, die welcke een seer beleeft, discreet, ende [p. 340] verstandich Heere is, gheboren uyt dese der Majesteyts Nederlanden, alwaer alle sijne goederen gelegen zijn, seer gheneycht tot eendrachticheyt, pays, ende vrede, die welcke ons ter antwoorde ghegeven heeft, dat indien hy versekert ware, dat u gelieven soude te comen tot resipiscence ende ghehoorsaemheyt van sijne Majest. dat hy raet wiste u luyden te brengen tot sulcken asseurance, van u behouden lijf ende goet als ghy selfs soudet begeeren, so verde het selffde wilde geschieden aleer ghyluyden vanden Garnisoene van sijn Majest. meer gesloten sult wesen, Ons tot dien eynde belastende u, mijn Heeren, te schrijven, dat mijn Heeren sullen selffs moghen concipieren eenige Poincten ende Articulen, op wat conditien ghyluyden u Pardoen sout begheeren, tselve extenderende soo uwen raedt ghedragen sal, ende de selve in alder acceleratie overseynden aen den voorsz. Monsieur de Licques, die u terstondt sal doen hebben goet antwoort ende addresse aen den Commandeur Major de Castille, teghenwoordich Gouverneur generael van sijne Majesteyts Nederlanden. Sulcx wy u niet en souden connen raden van beter addresse te crijghen dan door hem, de welcke oock het appoinctement voor Berghen in Henegouwen gemaekt heeft, twelck in alle sijne poincten volcomelick geobserveert is, volghende de beloftenisse, twelck wy hopen, dat noch beter met u luyden ghehouden sal worden. Biddende God den Heere, dat hem gelieve u E. te inspireren sijne Goddelicke gratie, ten eynde ghy mocht hebben t’gerechte verstandt om alsulcken uyre die u tot deser tijdt soo avantagieus is, niet te willen met quade perseverantie laten passeren. Gerrit van Hoochstraten heeft uyt Leyderdorp op den 29 May twee Brieven gheschreven, den eersten aen die vander Stad Leyden, ende was een Brieff sonder opschrift, den anderen eenes Inhoudts aen sijnen Neve Gherrit Iansz. de Man. Wy sullen alleen den Brieff aen Burgermeesteren deser Stad gheschreven zijnde, van woorde te woorde hier by voeghen, ghelijck wy die bekomen hebben, beneffens verscheyden anderen, (die yeder tot sijner plaetse ingevoecht sullen werden) vande Erffgenamen van Jonckheer Ian vander Does Heere van Noortwijck: ende die was vanden volghenden inhout:
All uwe l. dienstwillighe Vrundt Gerrit Hoochstraten. Op dese drie Brieven hebben die vander Stadt op de oude Romeynsche ende Laconische wijse, met desen seer corte woorden beantwoordt: Fistula dulce canit volucrem dum decipit auceps. Ende is in onse taele te segghen: Als de Voghelaer ’tVogelken vrij siet vlieghen, Fluyt hy seer soet om t’vogelken te bedrieghen. Den Brieff die aen den Oversten Baldeo gesonden werde, was konstich toegesloten ende met Stads segel versegelt, van binnen int midden was heel subtijl een circkel getrocken, waerinne by naer met onsienlicke letteren de voornoemde Sententie gheschreven was: want Baldeus den selvigen [p. 342] openende, meende datter niet met allen ingheschreven was, wierpse van toornicheyt met eenige smaetwoorden daer henen: maer daer nae nauwer opte selve lettende sach de verhaelde antwoorde, segghende dat hy de Schrijvers tselve wel verleeren soude. Gerrit van Hoochstraten dusdanigen antwoorde vande Regeerders deser Stede op sijn schrijven ontfanghen hebbende, konde niet bevroeden waeromme, ofte door wien alsoo geantwoort was, ende hy noch de Capiteynen zijn Meesters daer mede niet te vreden zijnde, heeft de penne andermael inde handt ghenomen, ende den selven dagh naer den middagh aen sijne Neeff Gerrit de Man, desen volghenden brieff gheschreven. BEminde Cousijn Gerrit Iansz, ick hadde op huyden voor middage, een open briefken ter goeder meyninge aen u ghesonden by een maecht van Leyderdorp, maer ick twijfel ende vermoede dat u tselve niet ter handt en is gecomen, vermits de selve maecht op staende voet antwoort wederomme bracht, ende het antwoort op mijn schrijven hielt anders ter werelt niet dan aldus, die superscriptie aen M. Gerard van Hoochstraten, ende inden brieff stont gheschreven: Fistula dulce canit, volucrem dum decipit auceps, ende voorts niet meer, sonder onderteyckeninge. Het inhouden van mijn was in effect int beginsel anders niet, als dat ick verstaen hadde, hoe dat ghy goede toesicht genomen hadde tot welvaert van mijn ende myne kinderen, waer van ick u was bedanckende, ende tot een teecken van goede danckbaerheyt liet ick u weten, inden eersten, dat ick door Gods ghenaden mijn sieckte overcomen was; ende op gister avondt tot Leyderdorp gekomen, werden my wederomme vernieut aldaer byden Overheyt die groote gratie, diemen de Stadt van Leyden soude doen indien sy haer wilde stellen in handen vande Coninclicke Majesteyt, ende behalven alle haere Privilegien ende anders vry houden souden moghen ghenieten alsulcken loflicken pardoen als sy luyden wel verhoort hadden. Ende omme van als versekert te wesen, ende omme volcomentlick van ’tgunt voorsz. is, te moghen handelen, mochten tot dien eynde overseynden sekere Ghedeputeerden alhier, ende de selve soude vry ende vranck moghen gaen reysen ende wederkomen tot haren believen, sonder van yemandt beschadicht te werden, hier voren soudmen henluyden versekertheyt doen, ende by ghevalle van vorder vertreck, dat de Con. Majest. over sijn rebellen seer groote strangicheyt soude toonen, het welcke (dat te beclagen is) de goede ende vrome luyden van Leyden mede souden moeten misghelden. Lieve Cousijn, dit en sullen langher gheen fabulen wesen, soo verre de goede luyden van Leyden nu des Con. Majest. genade-pardoen zijn verwerpende, want daer soo gruwelick op die van Leyden, in gheval- [p. 343] le van voorder hartneckicheydt, wert gereet gemaeckt, dat my tselvighe verdriet om te hooren: ende ghy sult eer yet langhe in sulcken gevalle groote ellende verhooren over de voornoemde Stadt. Mijn Dochterken begheere ick nu in alle manieren uyter Stadt te hebben, alsoo ick met goede vermaninghe niet en voordere, ende bestelt my dat al hier op de Hoff-stede tot Leyderdorp, ist moghelicken secretelicken ende met alle sijn goetgen. Ghy sult waerachtich bevinden t’gunt ick u gheschreven hebbe, duncket u goet wel ende wijsselick te doen, so thoont datter luyden in Leyden zijn die des Coninclicke Majesteyts, ende haerluyder eyghen welvaert beminnen. Hier mede Godt Almachtich bevolen, die ons herten wil verlichten t’onser zalicheyt. Wt Leyderdorp desen 29 Mey 1574. Opten voorschreven 29 Mey, soo hebben Ian de Heuyter ende Ian van Matenesse de Wybisma, hare residentie inden Hage houdende, beyde aende Burgher-Meesteren ende Regeerders deser Stede geschreven: dese volghende Missiven: de welcke ick goet ghevonden hebbe alhier gheheel inne te lijven. EErsame, bysondere, goede Vrienden, ick en kan niet nae laeten u.l. te adverteren dat een deel van des Con. Majesteyts Crijchs-volck weder int Landt ghecomen zijn, tot die sine omme eens de Landluyden te verlossen, vande groote overlast ende schattinghen, die sy luyden dagelicx lijden ende opbrengen moeten tot onderhoudt van dese Oorloghe, als oock omme u luyden te verlossen ende daer toe te helpen dat ghyluyden het Pardoen generael, twelck so wel is voor den genen die haer int Iaer van 1566, als desen teghenwoordighen trouble, ghemoeyet moghen hebben, ende dat u luyden tselffde by de buyten Crijchsvolck niet belet soude werden, ende also ick voor seker weet als die cedule vande geexcipieerde gesien hebbende, dat niemant van Leyden int selffde Pardoen geexcipieert en is, ende oock gemerckt ghy luyden, al geleden een Maent, het Crijchsvolck in die Stede te nemen, gheweyghert hebt, ende over sulcx oock op eergisteren, so dat sy luyden op gisteren sulcx by Con. Ma. Crijchsvolck benauwet zijnde, gedrongen zijn geweest haer over te geven. So is dan, aengemerct tselffde ick niet en kan laten u.l. by desen te vermanen, dat ghy luyden niet en wilt vergeten de genade vande Co. Ma. onsen aldergenadichsten Heere, nu alst u.l. gebeuren mach, waer te nemen, ende dat al eer ghy luyden door gebreck ofte macht van des Majesteyts Legher, die noch comen sal, tot sulcken miserie komen sult, dat het Wijff ende Kinderen beschreyen souden. [p. 344] U.l. verseeckerende van weghen den Oversten Veldt-Heer van t’volck hier in Holland zijnde Don Francisco de Valdeus, dat hy voor u lieden sal schrijven ende spreecken aenden Gouverneur den grooten Commandeur, dat niet alleen ghyluyden het Pardoen, maer noch meer ghenieten sult, indien ghyluyden nu metten eersten comt, ende indien ghyluyden sulcx in meyninghe zijt te doen, sal den selfden Don Francisco de Valdeus gheven vrij gheley, omme met hem te moghen komen parlementeren, ende vry wederkeeren, u versekerende dat ghyluyden niet dan cleyn Garnisoen van Duytsche knechten hebben en sult, ende sal navolgens mijn cleyn vermoghen u.l. alle behulpelickheydt doen, mijn mogelick zijnde. Eersame bysondere goede Vrienden, hiermede den Almoghenden Heere bevolen, die u.l. ende ons allen verleene pays ende vrede. Geschreven inden Haghe desen 29. Mey. 1574. U luyden goeden Vriendt, I. de Heuyter. EErsame vrome ende besondere goede vrienden, Burgemeesteren ende Regeerders der Stad Leyden; Also ick seer blijde ben van goeder herten ende uyt liefden die ick de Stad ende Ghemeente aldaer toe ben dragende, hebbe niet konnen laten, gemerct ick gesien heb op eergisteren ende gisteren, die getrouwicheyt ende bystant die ghy luyden sijn Con. Maiest. bewesen ende getoont hebt, ende mede het profijt ende dienste dat ghy luyden u selver ende de Stad van Leyden ghedaen hebt. Hebbe hier om niet willen laten u.l. by desen te adverteren, hoe dat sijn Maiesteyt als ons overste ende ghenadichste Coning van Spaignen ende Grave van Holland, ons overgesonden heeft aenden Commandatoir Maior een generael Pardoen over onse Nederlanden, soo voor de gene die int Iaer van 1566 geestimeert zijn gheweest voor rebellen van sijne Maiesteyt, als die haer nu in eenighe saken ontgaen souden moghen hebben, ende begeert gheen gheweldt ofte bloedtstortinghe te doen over sijn eygen Steden, dan haer te vergeven ende ontfangen in gehoorsaemheyt ende getrouwicheyt aen sijne Maiesteyt, ende also ick het Pardoen ghesien heb gheteyckent ende begeert van sijn Maiesteyts weghen hier in dese Nederlanden ghepubliceert te worden, soo is dat het selffde gedaen soude gheweest hebben, dan door sommige oorsaken ist opgehou- [p. 345] den tot Pinxster-dagh: het sal alsdan met alle solemniteyt ghepubliceert werden. Ende indien dat het selfde niet gheaccepteert en wert, sal met groot gheweldt ende bloetstortinge gheschieden. Nu overmits ick gaern sien soude het welvaren van u luyden Stadt, ende van die schamele ghemeente aldaer, hebben u.l. willen adverteren dat ghy luyden nu wilt wijselick in dese sake handelen, achterdincken hebbende op u.l. Huysvrouwen ende cleyne Kinderen, ende houden u.l. Poorten ghesloten, so voor des Conincx Crijchsvolck, als voor des Princen volck, ter tijt toe dat ghy luyden u begeerte ende wille van sijn Maiesteyts eyghen handt gecregen hebt, ende wy sullen ons mede stil houden sonder eenige schade aen de Stad te doen, sullen gebieden dat alle de beesten rontdom die Stadt mogen vry ende vranck gaen weyen. Voorts soo wil ick selver by u luyden alleen in die Stad komen, ende u.l. spreken, lijff, bloedt, ende goet, by u.l. opsetten voor het welvaren vande Stad, ende voor die schamele gemeente aldaer, so verde ghy luyden begeert op mijn te betrouwen, so wilt mijn schrijven, ende betrout op myn, ic weet raet dat ghy luyden in geen seven jaer, noch soo lange als ick leve, nemmermeer vreemde Soldaten in hebben en sult: want ick weet wat last ick expresselick van sijn Maj. hebbe, hierom wilt met niemandt anders handelen dan die ghy kent, noch laet niemant in al eer ick u.l. gesproken heb, ende indien ghy mijn schrijft dat ick op u.l. mach betrouwen, so wil ick op goet geloove alleen inde Stad comen, ende soecken niet langher de verderffenisse van ’tland. Ick heb by Ian de Heuyter, also ick noch doende was tot Valckenburch, doen schrijven een Brieff van gelijcke inhouden. So sende ick u.l. dese Bode, op dat ick u.l. by monde mach breder spreken ende ick wil selve morghen comen by de Stad, hierom wilt myn terstont andtwoort schrijven, ende laten wy den anderen gehou ende ghetrou zyn, ick wil leven ende goet by u.l. opsetten, ende wy willen regieren met goede Policie ende Iustitie. Hier mede God Almachtich bevolen. Metter haest uyt den Haghe den 29 Mey 1574. U goetgunstige ghetrouwe Vriendt I. v. Mateness de Wybisma. Ick hebbe dese Brieven hier daeromme in het langhe willen by stellen, omme daer mede der Borgeren stantvasticheyt te toonen, die niet teghenstaende dit lieflick ende dreyghlick schrijven van soo vele treffelic- [p. 346] ke Persoonen, volstandich gebleven zijn in haer goede voornemen: ghedenckende heur verbondt ende eedt ende haer so vroom ende onbeweechlick houdende, hebben* hun het selfde schrijven te nutte gemaect. Dese Brieven ende de Leytsche Borgeren sullen oock allen anderen steden die noch in tijden ende wijlen (twelck God verhoede) noch belegert mochten werden om dese oft dier ghelijcke sake, tot een eeuwighe leere ende waerschouwinghe der vroomheyt ende standtvasticheyt dienen.
Ten selven daghe inder nacht omtrent een uyren, is de tijdinghe binnen Leyden ghecomen datter in Zeelandt tot Vlissingen groote victorie verworven was van 22 Schepen van Oorloge, die vanden Vyandt toe gherust waren: de welcke vande Vlissinghers aenghetast, eenighe inden gront gheschoten, ende andere binnen Vlissingen ghebracht waren, ende naedien het Landt seer veel daer aen ghelegen was, ende omme de Burgheren door dese victorie te verblijden ende te moedighen, soo hebben die vanden Gherechte inder nacht alle des Stads clocken doen luyen, ende gheordonneert datmen des Sondaeghs daer aen volghende Godt Almachtich voor de victorie dancken soude. Nae dat nu de voornoemden Papisten, die schrijvers vande Brieven ende andere vergaderinge gehouden hadden tot Zoeterwoude, soo hebben sy aldaer als op ander plaetsen de Lantluyden gedwongen, om schepen vol sooden te laden, omme haer tot haer voornemen te mogen dienen: want sy saghen dat sy met alle heur schrijven niet uytgerecht en hadden, dan die vander Stadt hun selven ontdeckt ende moedigher ghemaeckt, hebben daeromme de Stad seer dicht rondomme met schanssen benaeuwet, te weten, op de Poel-brugghe, Meyr-brugghe ende anderen Wateringhen, soo dat [p. 347] voortaen qualick yet inde Stad te brenghen was sonder groot perijckel, hoe wel het met den eersten eer dat die soo nau beleghert was wel hadde moghen geschieden, maer daer nae werdt tselve op den 6 Junij uyt der stad vander Goude beproeft op dese wijse. Sommighe Borghers die door het haestich belegghen tegen heuren wille buyten de Stad ghesloten waren, hebben door bewillinghe van sijne Excellentie met hulpe vanden Gouverneur ende Borger-meesters vander Goude doen laden dertich schuyten, so met tarwe als met rogge, dese schuyten hadden twee Landluyden met eenen Schout hun vermeten ende aengenomen door eenen secreten wech over Coppieren Ka die sy voor henen door souden steken, ende daer na, daer blijven om den schuyten den wech te wijsen ende in Leyden te brengen. De schuyten, wel voorsien met Bootsvolck, hebbende elck twee Soldaten, hebben heur reyse des nachts ghevordert tot aen Coppieren Ka, die sy wel opgeschoten vonden, dan de Landman die de leydsman wesen soude, en was daer niet, doch voeren voort, ende inde plaetse vande slincker hand op te slaen, volchden de rechte, ende dwaelden hier door tot aen den dagh, waerom sy vreesende dat hem die Landman verraden hadde (die doch besijden den wech door vermoeytheydt lach en sliep) zijn wederom te rugghe nae der Goude gekeert, ende is aldus desen aenslagh ghefailleert. Die van Leyden hier van gewaerschout wesende hebben dit niet versuymt, maer hebben hare Vrybuyters met haer schepen gesonden opten Rhijn, om de voornoemde schepen te assisteren ende binnen te helpen: maer te vergeefs om redenen hier vooren verhaelt. Opten 7 Junij zijn de voornoemde Vrijbuyters door last ende bevel van die vanden Gherechte ende den Heere Commissaris met een groot getal van plempen ende schouwen, wel gemonteert ende versien wesende van geschut ende andere nootsakelicheden gevaren na de Haerlemer meyr, omme den vyant te verhinderen ende afhandich te maken het toevoeren vanden victualien ende ammonitien van oorlogen, de welcke dagelicx van Amsterdamme en Haerlem in hare schanssen gevoert wierden. Ende desen aenslagh was te goeder uyren begonnen ende vorgenomen, want sy ontmoeten ende recontreerden opten Meyr, verscheyden schepen ende schuyten geladen wesende met veele ende verscheydene waren, als victualie, ammunitie, ende ander kostelicke dingen hier naer gespecificeert wesende: welcke voornoemde schepen sy aengetast, ende met geweldiger handt ingenomen ende verovert hebben, ende zijn, met de schepen naer de Stad Leyden ghekomen, door de Caghe, verby het Boter-huys. Fruytiers seyt dat sy een van dees schepen inde gront boorden, ende t’ander verbranden, ende dat dit gheschiede by de Heymans Brugghe. Ende alsoo de Vyanden legghende int Dorp van Leyderdorp, de schepen vernomen ende ghesien hadden, soo zijn sy met eenen geweldighen hoop ghekomen aende Zijl-brugge, menende onse Vrybuyters den rooff te ontiaghen, ende haer de genomen schepen affhandich te maken: maer de Borgeren vande Vrijbuyters veradverteert zijnde vande inneminghe der voornoemde schepen, ende van haer versocht zijnde tot hulpe ende assistentie om [p. 348] dese Schepen binnen te moghen brengen: soo hebben sy luyden haer van binnen ghewapent ende ghereet ghemaeckt, wachtende wanneer dat sy hooren souden dat den Vyandt besich soude wesen om die schepen aen te tasten, tselve verstaende, soo is binnen Leyden alarm gheklept, ende de Borgheren zijn ghelijcker handt eenighe uyt de Zijlpoorte, ende eenighe uyt de Hoochwoertsche poorte uytghetrocken, ende den Vyandt van beyde de zijden dapper aenghevallen. De Vrybuyters dit siende, die hebben haer geschut, twelck sy op haere schepen hadden, geladen ende op den vyandt ghestelt, ende dapperlicken gheschoten, ende aen weder zijden aenghevallen ende gheslagen: alsoo dat den Vyandt heeft moeten vluchten, ende de buyt verlaten. De Vrybuyters hebben alsoo, door hulp ende bystant vande Burgers de schepen met den rooff binnen der Stad Leyden gebracht: de welcke met groote vreuchde ontfangen wierden, vermits die seer rijckelicken gheladen waren, want men seyde datse daerinne bekomen hebben drie hondert hammen, hondert vaten Biers, anderhalff vaten Boters, veel manden ghepackt met alderley victualien ende eetwaren, vijfthien bassen, een groote menichte van koghelen, ende vele andere dinghen te langhe te verhalen. De welcke die van Leyden niet qualicken in haren noot en quamen. De Borgheren noch eenighe tijt naer dat de Vrybuyters inde Stad ghekomen waren, metten Vyandt schermutserende, om eenighe beesten die sy haer meenden te ontnemen, zijn daer naer sonder eenich verlies wederomme inde Stad gekomen. Opte voornoemde twee schepen werde ghevanghen ghenomen een seecker Verrader van sijn Vaderlicke Stad Pier Quaetgelaet genoemt, de welcke daer naer, naer sijne verdienste by den Commissaris ende Schepenen deser Stede geoordeelt werde, te quartieren, ende de selve quartieren totte vier poorten uyt te hanghen. Welcke sententie terstont volbracht werde. Die vande Gerechte hebben alle dese gheschiedenissen zijn Princelicke Excellentie door brieven bekent ghemaeckt.
DE Commissaris Bronckhorst met die vander Wet, mitsgaders den Adel, siende dat heur Belegheringhe dueren wilde, ende wel tot een uythongeringe strecken mochte, hebben in deselve maent van Julius alle ordonnantien ghemaeckt (behalven die hun dienden tot heurder Stadt sterckinge aen Wallen ende Poorten, die genoechsaem onoverwinnelick gemaeckt waren) die heur noodichste waren om heur victualie langst te strecken, ende heur Stad langst te behouden. Alle het coorn inde Stadt beschreven zijnde, wert bevonden hondert ende thien last: Hier tegens waren op dese tijt inder Stadt noch veerthien duysent persoonen: de eerste twee maenden wert elck mensch ghestelt op een [p. 349] halff pont broots s’daechs, twelck sommighe arbeytsluyden wel dicmael op een ontbijten op aten: de Leser make sijn rekeninghe waer sy voorts mede gevoedet zijn. Daer wert een ordonnantie ghemaeckt op de Warmoes-vruchten, oock gheen soetemelck te vercoopen dan te kaernen. Alsoo de Spaignaerden omtrent den 8. Junij begonsten te schanssen omtrent Lammen, een plaetse geen quartier mijls van Leyden gheleghen zijnde, op een cruyswater ’twelck nae Delft, Soeterwoude, ende Leyderdorp loopt, werden die van Leyden hier van ghewaerschouwt, ende den hinder insiende die hun hier door uytcomen mochte, zijn den 8. Junij met ses plempen uytghevallen om sulcx te beletten: dan omtrent Lammen comende, werden soo gheweldich (wat weyre sy deden) van heur vyanden met menichte aenghevallen, dat sy moesten te rugge keeren, doch en consten het selffde met so grooter snellicheyt niet doen, ofte de vier achterste plempen, die door een plempe die voor aen den wal quam, ende ten vollen niet en mocht keeren gestuttet werden, ende vande Vyanden ghenomen werden, doch het volck uytgeseyt vier ofte vijve zijn ghebercht, ende weder inde Stad ghekomen. Dit gaven die van Leyden sijn Vorst. Gen. op den 9. Junij te kennen, sijn V. Gen. vermanende: SO het mocht geschien dat de Vyandt hun verhinderde met heure plempen te comen, (ghelijck sy nochtans verhoopten neen) dat nochtans die van Woerden ende Oudewater, mitsgaders andere bevolen wert de Meyren niet ongequelt te laten, sy wouden binnen der Stad middeler tijt toonen den yver die sy hadden, ende heur behoirlicke plicht met der daet bewijsen, die sy de ghemeene saecke schuldigh waren. Den 15 Junij hebben de Vyanden comende met geweldiger hand vande Vos-kuyl aff, de Schansse (die de Burgers tot bevrydinghe vande Stad, ende de Kool-tuynen, buyten de Reynsburgher poorte op de Poelbrugge ghemaeckt ende opgheworpen hadden) weder aff geloopen, ende inneghenomen, ende met haer volck ende Soldaten wel beset, ende veel stercker opgheworpen ende ghemaeckt.
DE Vyandt en rustede dach noch nacht, gebruyckende alle middelen om de Stad te benauwen ende met listicheyt te gewinnen, Soo dat sommighe vande ghenoemde Papisten voor de Stadt legghende, achteden dat de voorgaende Brieven te voren gheschreven om die van Leyden te bewegen, te vroech onrijpelick oft niet beweghelick ghenoech gemaeckt en waren, oft moghelijck dinckende [p. 350] dat hun den tijt nu bequamer middelen gaff door de enger Belegeringhe, ende het faelgieren des voorschreven aenslachs, hebben daer omme op den 18 Junij oock heur pont willen te werck legghen, hoe wel sy heure namen by den Brieff schaemden te stellen, sorgende mogelijck een antwoorde als Hoochstraten te crijgen. Welcken Brieff vanden volgenden inhout was: ALsoo ons ende allen menschen de staete aenmerckende daer die Stadt van Leyden met heuren Inwoonderen tegenwoordichlick in is, mitsgaders de desolatie ende verdriet dat u luyden over het hooft is hangende, ten zy die soo menichmael gepresenteerde ende vastelicken beloofde gratie als noch hoe eerder hoe beter by u luyden geaccepteert werde, grootelicken verdriet, ende uytermaten seer verwondert, op wat hope ende met wat middelen dat ghy luyden u selven ende allen uwen mede-Borgeren, wijfs ende kinderen, noch langer cont gehouden in de ellende ende benautheyt daer ghy u luyden thans in vint, als geheelick belegert zijnde, ende van alle comunicatie van menschen besloten, met weynich provisie van montcosten ende noch weyniger hope dat u luyden yet van buyten ingevoert sal werden, dat soude mogen verstrecken omme te supporteren het voorschreven belegh, twelck voor seker niet opgenomen en sal werden, al waert twee jaren na desen dach, voor ende aleer ghyluyden u begeven sult hebben, of met geweldiger hand gebracht zijt: (twelck God moet verhoeden, daer ghyluyden nochtans eer lang sult van ghewaer worden) onder de obedientie vanden Co. van Spangien uwen natuerlicken Heere: En connen wy niet gelaten uyt rechter compassie ende oprechte affectie, hoewel wy niemant binnen uwen steden en hebben (dat wy weten) die ons eenichsins aengaet of bemaeschapt is, u al tsamen te vermanen, toch rijpelicken ende wel op u saecken te willen letten, ende overpeynsen hoe schoon dat die occasie van in absolute gratie ontfangen te werden alle ende eenen yegelicken van wat qualiteyt of conditie hy sy, hun u luyden jegenwoordelick alsnoch is presenterende, die welcke peravontuere den tijt eer lang sal comen, dat u luyden (twelc grootelicx te jammeren waer) niet en sal mogen gebeuren. Als ghyluyden sult willen overpeynsen en wel anmercken, hoe dat ghy luyden in ongenade vanden Prince ende andere tegens Co. Ma. rebellerende steden zijt: ghemerct deur u luyden toedoen, ende uyt uwer oorsake alleen henluyden afhendich gemaect zijn de 4 Vendelen Engelschen, die welcke van u buyten gesloten zijnde, hun opgegeven hebben inde ghenade van sijne Ma. ende oversulcx weynich hulps of ontsets van hemluyden zijt verwachtende. Ende ooc al waert sake dat sy de wille ende intentie hadden om u luyden eenichsins secours te doen, wel cont bemercken [p. 351] dat sy weynich middelen daer toe hebben, aenghesien (als ghy wel verhoort sult hebben) dat sy het selfde volc van oorloge dat tegenwoordelick in haren dienste is, aen diversche oorden grootelicken van nooden hebben, als voor Gorichum, die jeghenwoordelic met meerder heyrcracht als ghy belegert worden, ende tegens die invasie van sijne Ma. groote armeye uyt Spangien comende: des te meer dat behalven dat volck van Graef Lodewijc, daer niemant meer af te voorschijn en comt, zedert dat siluyden heur hooft so wel omtrent Nimmegen gestooten hebben, sy luyden in corten tijt 17 van heure beste vaendelen verloren hebben, als namentlicken ses die ghy wel weet dat tot Alphen geslagen zijn: de 4 voors. die hemluyden opgegeven hebben onder uwen oogen, en daerenboven noch 7 Vendelen die op Vrijdach lestleden inde schansse van Worchum al tsamen deerlicken vermoort zijn. Oock mede, als ghy sult willen aanmercken dat die middelen, daer ghylieden die oorloge tot noch toe mede hebt helpen voeren, als Kelcken, Cyborien, ende capitael impositien althans u luyden grootelicken faelgieren, en voortaen niet meer by te setten en is: Ooc mede dat de dagelicxsche contributie overmits de occupatie vanden platten landen u luyden meestendeel benomen zijn. Ende ter contrarie die groote macht en mogentheyt vande Co. Ma. onsen aldergenadichsten Heere en natuerlicken Prince, die welcke eer een gantsch Coningrijc van Napels, Cecilien, Sardeigne, of diergelijcke partien sal versetten en veroorlogen, dan hy gedogen sal, dat dese sijne outste Patrimoniale landen hem afhendich gemaect sullen werden. Wat voet oft middelen sult ghy mogen hebben om u langer in uwe erroren en groote benautheyt daer ghy tegenwoordelicken inne zijt, met groot perijckel van het quaet dat u luyden over thooft is hanghende, te houden? Waert niet beter, dat ghy u in tijts conformeerde mette wille van sijne Ma. ende accepteerde die gratie die u luyden generalic allegader tot noch toe gepresenteert wert? Ende aengaende dat yemant van u luyden hier op soude mogen seggen, dat u luyden geen belofte en soude gehouden werden, het selfde is maer een frivole excusatie, ende een quaet voorsetten van eenige onder u luyden, die met desen turbulenten tijt beter hun profijt weten te doen, ende die schapen te scheeren, dan anders: Want wat verseeckertheyt wilt ghyluyden meer hebben, dan wy verstaen hebben uyt monde vanden Heere van Licques, dat hy u so vastelicken heeft doen presenteren, de welcke wesende een goet Edelman vande beste ende outste stamme van dese Nederlanden, ende binnen s’Lands grotelicken gegoet zijnde, ghyluyden wel peinsen mocht [p. 352] dat hy niet en sal beloven, ofte hy en sal wel versekert wesen dat hijt u luyden vastelicke sal connen gehouden, ende soo veel credijts heeft te Hove als yemant anders soude mogen doen: gelijck ghy luyden gehoort moecht hebben vande Engelsche Soldaten die hun in sijne handen onder uwe dese Vesten opgegheven hebben, de welcke deur sijne intercessie al tsamen wel getracteert, naer Engelandt in goeden doene gesonden werden: Daeromme addresseert u aen hem liever dan aen yemant vreemders, ende dat hoe eer hoe liever ende beter, want wy int seecker wel weten dat hy eer langhe vertrect, om in meerder saken van sijne Majest. geemployeert te werden: Wy hebben uyt syn eygen monde verhoort, dat hy uyt rechte compassie voor syn vertreck andermael aen u luyden gheschreven soude hebben, waert sake dat ghy luyden op sijne voorgaende Missive de minste antwoorde van Iae ofte Neen ontboden hadt. * Dus indien ghy hem in dese uwe saken soudet willen besigen, is van noode dat ghy sonder vertreck hier op ons u intentie eenichsins laet weten: De welcke verstaen hebbende, versekeren u lieden eerlange Brieven vanden voorschreven Heere van Licques, van alle versekertheyt ende goede presentatie: En wacht niet naer de Copie van’t Pardoen opten 6. deser Maendt tot Bruessel ghepubliceert, ghy sult beter conditien voor elck van u lieden int particulier (hoe groffelijcken dat hy oock misdaen mach hebben) verwerven: zijt des versekert, indien ghy lieden niet te langhe en vertrect, dan ghy lieden volghende ’tvoorsz. Pardoen (hoe wel tselfde seer ample is) sout mogen genieten. Schout doch die groote plagen ende benautheyt die u lieden over thooft is hanghende: hebt ghy lieden eensdeels gheen compassie met u selven, hebt doch medelijden met soo menighen uwen even naesten. En laet u niet langer paeyen met leugenen ende met eenighen onseeckeren hope, als goet te bemercken is dat ghy lieden vertroost wert van eenighe vanden uwen, ghemerct sommige thans dagelicx roepen over uwe muyren, soo wy verstaen. Haelt uwen Coningh weder, daer by meynende den Coningh van Vranckrijck, die op Pinxter-dagh lestleden ghestorven is, waer van u lieden weynich hulps ofte ontsets sal comen, want het alreede daer volder oorloghen is, dan hier in dese Landen: Oock mede, al wilden de Franchoisen u luyden te baet comen, souden onder weghen vinden met wien te doen te hebben, als die ghene deden die met Graef Lodewijck ende Chris- [p. 353] toffel des Pals-graefs Sone quamen die met de hulpe Gods soo wel om hals ghecomen zijn, als de Duytschen: Onsen Coninck heeft althans over die twee hondert ende vijftich Vaendelen Knechten, behalven dat peerde-volck, wat macht kan daer grooter tegen wesen? Dus wilt u lieden wel beraden, ende op alles wel letten, ende ontbieden ons hier op een weynich antwoordts, gemerckt wy uyt rechter affectie ende compassie u desen gheschreven hebben: Hier mede u luyden God Almachtich bevelende, die wy bidden uwe herten te willen bemorwen ende verlichten tot uwer alder preservatie. Geschreven uyt s’Conincklicke Majesteyts Leger voor Leyden den 18 Iunii 1574. Onder stondt
Jonckheer Ian van Mathenesse de Wybisma, heeft mede opten 23. Junij van het Fort te Poel (so hy’t noemde) wederomme aende Stadt Leyden geschreven, wesende vanden volgenden Inhout: EErsame vrome ende besondere goede vrienden, Schout, Burgermeesteren, Edel-luyden, ende alle Inwoonders van Leyden; Also wy gaern voorsien souden alle merckelicke quaet ende beschreyinge van wijf ende kinderen, so en mach ick u.l. niet verbergen van t’geen mijn by den Commandatoir Major, Gouverneur over alle dese Nederlanden, bevolen ende belast geweest is nae het publiceren van het Pardoen generael, het welcke geschiet is opten 6. Iunii binnen Bruessel, waer uyt seer weynich persoonen geexcipieert zijn, so [p. 354*] int Iaer van 1566. als int Iaer van 1570, somma men sout niet anders begeeren mogen: soo ist dat syne Majest. niet anders en begeert dan dat dese Nederlanden mogen floreren ende wedercomen in haer oude staet, ende den Commandatoir heeft myn expresselick belast ende ghesworen, dat hy de selfde wille ende intentie van syn Majest. sal onderhouden ende volbrenghen, ende dat syn Excell. anders niet en begeert dan het welvaren van alle Steden in Holland. Nu gemerct dat dese Stadt van Leyden rontomme bewaert ende besterct is, alsoo dat wy onse Forten hebben tot Lammen, Leyderdorp, int uytvaren vande Zijlbrugge, opte Quaeckel, ende op die brugghe van Poel, tot Ian Cley, ende daer aen alle onse principael wachten ende vaendelen, te weten tot Zoeterwoude, Zoetermeer, Haserwoude, Leyderdorp, die Vos-kuyl, Reynsburch, Valckenburch, Voorschooten, alsoo dat het niet mogelicken en is datter eenige victualie oft ontset inde Stadt mach ofte kan ghecomen: ende genomen, datter voor als noch provisie in mach zijn voor drie ofte vier maenden, so moet het noch ten laetsten bedocht zijn, al watter van desen saeck mach gecomen, ende sal u.l. als dan niet gebeuren, dat ick voor u.l. verkregen ende verworven hebbe, te weten indien de Stadt met alle Inwoonders hem begeeren te geven in handen van zyne Majesteyt, waer aen ic niet en twijfele of alle de Inwoonders sullen anders niet begeeren te doen, soo sal syn Majesteyt haerluyden ghelijckelick ende generalick pardonneren ende permitteren al datter ghedaen soude mogen wesen sonder yet uytgesondert. Ende also ick sorge, datter sommige souden mogen zijn die haer niet en betrouwen opte ghenade van sijne Maiest. dan sorgen datment haer loonen soude, ghelijck den Hertoch van Alba op andere plaetsen gehouden heeft, soo salmen die gene verseeckeren ende toeseggen alle gelove, eere ende vromicheyt, ende willen sy luyden haer vertrecken, men sal haer ende alle die willen, vry ende vranck laten vertrecken, ende schepen tot Catwijck bestellen. Ende op dat syluyden mogen versekert zyn, so sal ick in persoon met ander die ghyluyden begeert tot pant by u.l. inde Stadt tot gevangens gaen, ter wiilen toe dat die persoonen (het zy, wie hy zy) totten Briele ofte Enchuysen gecomen zyn, ende aen u.l. geschreven hebben dat syluyden vry ende vranck overgecomen zyn, op datter geen bedroch in mach geschieden. Ende alsdan moecht ghyluyden handelen, op wat middelen ghyluyden de Stadt in syne Maiest. handen wilt overgeven. Ick bidde u.l. dat ghy nu toch wilt hier van metten an- [p. 355] deren spreecken, ende metten anderen goede resolutie nemen, op dat wy moghen metten anderen leven tot vrede. Bidde hier van by desen Boer ofte Huysman alle antwoort te senden, ick wil leven ende goet by u.l. opsetten, wilt mijn hier in gelooven, ghy sult mijn trou bevinden. Hier mede God bevolen. Metter haest uyt onse Fort van Poel, opten 23. Iunij, Anno 1574. Uwen goetwilligen ende ghetrouwe Vriendt wat ick vermach, I. v. Mateness de Wybisma. DEn Prince van Oraignen ende de Staten van Holland dit schrijven vernomen hebbende heeft den 25. Iunij aen die van Leyden uyt Rotterdam geschreven, haer bedanckende van hare stantvasticheyt ende vermanende dat sy hun niet en laten bewegen oft verschricken vanden genen die hun namen schamen, sy leyden de leugenen vanden eersten brief ter neder, schreven dat de Burgers goeden moet grijpen souden, ende niet twyffelen men soude binnen corten tijden (deur de genade Gods) niet alleen de Stad van Leyden van tgeweldt der vyanden ontsetten, maer ooc de gheheele landen van Holland daer van bevryden, ende vermaenden haer dat dese Brief-schrijvers ende haere vyanden wel listelick versweghen het verlies heurder schepen, ende bysonder heur schade van 200. Mans in Waterlant, &c. De heere van Licques met sijnen toestoockers, daermen vermoedede dat desen eersten Brief van daer quam, oft mogelick van Baldeus met den sijnen siende dat desen Brief, mitsgaders Wybismas Brief, soo weynich voordeels deden als de voorgaende, jae dat sy veel min antwoorden cregen dan op de voorgaende brieven: hebben alle middelen gesocht hoe sy de Burgers met meerder benauwinge heure vroomheydt ende stantvasticheyt ten quaetsten souden vergelden. Den 28. Junij sijnder binnen Leyden sekere Brieven gecomen, gheschreven by Laurens Dublioux, dat den Prince van Condé, met Hertoghe Christoffel, des Palsgraven Soon, Graef Lodewijck van Nassau, ende sijne Broeders groote aparaten maeckten, ende alreeds een schone Armeye van Ruyteren ende Knechten voor handen hadden: welcke tijdinghe de Burgeren verblijde, ende dede hopen datse verlost souden werden. Opten 1. Julij creghen die van Leyden de tijdinghe dat de Vyanden uyt Delflant opghetrocken waren, dat de Sluysen over al open ghesettet waren, ende de Landen onder water stonden, ende sijn Excelentie schreef dat hy door sulcke middelen de Stad verhoopte te verlossen. Opten 3. Julij werdt binnen Leyden visitatie ghedaen van het coorn, ende eenighe ghecommitteerden gingen van huys tot huys opschrijvende hoe veel coorn elck in sijn huys hadde: ende wat yeder voor elck hooft [p. 356] meer als een achelen hadde, hebben sy naer haer ghenomen, op een seecker plaetse ghebracht, ende daer naer gebacken wesende aen andere behoeftige persoonen (die welcke seer vele waren) uytghedeelt ende verstrect: te weten elck hooft een half pont broodts alle dagen: maer overmits dat uyt dese settinghe onder de Borgeren groote moeyten ontstont, segghende datse haer daer mede nacht ende dach wakende niet en conden onderhouden nochte voeden, soo hebben die vanden Gerechte ’tselvige verhoocht ende bevolen dat elck hooft een pondt uytgedeelt soude werden. Opten 5. Julij, wesende op een Maendach werde een jongh Soldaet van omtrent 16. Jaeren oudt, geboortich van Leyden, die om sijn cloeckheydts wille Leeuken ghenaemt werde, ende diende onder t’Vendel vanden Heer van Noortwijck, vanden Vyandt int gras legghende verschalckt, ende met een seker Engelschman gevangen genomen. Ende overmits desen jonghen hen inde eerste Belegeringe gelijck een Leeu tegen den Spaingnaerden tot Leyderdorp leggende ghedraghen hadde, haer alle spijt, schade, ende hinder doende die hy conde bedencken, so waren sy geweldich op hem verbittert: waeromme dat sy hem gevangen hebbende, eerst neus ende ooren afgesneden hebben, ende daer naer aen een staeck, aen sijn eene tee opgehangen: ende alsoo hy uytermaten vaerdigh ende rasch van leden was, soo is hy also hangende by sijn een been opgeclommen, meenende hem selven te verlossen: maer de Spaignaerden sulcx siende, hebben hem doorschoten, ende dit was het droevich eynde van ons Leydts Leeuken. Wt dese twee ghevangens heeft de Vyand vele dinghen ende geleghentheyt van die van binnen vernomen ende ondervraeght. Opten 7. Julij des Woonsdaeghs soo is voor de witte-Poorte ghekomen een Trompetter vanden Vyandt sittende te peerde, met brieven houdende aende Regeerders ende Borgeren der Stad Leyden. De Commissaris Bronckhorst, de Heer van Noortwijck, de Schout Brouckhoven, ende de Burgher-meesteren zijn buyten de Poorte by hem ghegaen, ende hebben hem de Brieven afghenomen, geopent ende ghelesen: ende tot antwoorde ghegeven, datse de Stad voor den Coning behielden, ende beschermen wilden, ende soo sy yet wilden versoecken omme te tracteren, dat sy dat doen souden aen sijn Excellentie, wat hy daerinne dede, waeren de Borghers ghewillich om naer te comen. Op der Waddinghe verwachteden een grooten hoop Ruyters het weder-antwoort vanden Trompetter. Ten selven daghe wierden twee van des Vyandts Soldaten ghevangen inde Wortel-tuynen, ende werden binnen der Stadt gebracht. Ten selven daghe is binnen Leyden afghelesen, indien dat eenighe Mannen ofte Vrouwen door’t haestich belegghen deser Stede uytgesloten ofte selfs uytghetrocken waren, ende dat haer Vrouwen ofte Mannen mede by haer begeerden te wesen, dat sy luyden vryelicken met hare kinderen uyt der Stede vertrecken mochten, ende datmen de selvighe vrij ende onverhindert soude laten passeren. Dit gheschiede overmits dat de eedtwaren binnen der Stede seer begonden te minderen, ende den honghernoot te [p. 357] vermeerderen, waer over dat die vanden Gherechte beducht waren dat om den selven noot onder de Gemeente eenighen oproer soude moghen ontstaen, ende doort vertrecken van eenigen de lijftochten verder souden moghen strecken. Ten selven dage zijn uyt het Marengat uytgelaten twee Vrouwen met acht oft thien kinderkens, ende hebben haren wegh ghenomen om op Warmondt te trecken, ende comende byde Poel Schans, soo zijn sy vande Vyanden aenghegrepen, de welcken haerluyden de clederen boven den middel rontom haer lichaem affgesneden hebben, alsoo dat sy haer beschaemde leden niet en conden bedecken, ende hebben haer alsoo met smaetheydt wederomme naer de Stad ghesonden, seggende gaet met u kinderen naer de Stadt, ende helpt daer die proviande op eten, die van Leyden met barmherticheyt over haer ende hare kinderkens beweecht wesende, hebben haer weder inde Stadt ghenomen ende doen versorghen. Affbeeldingen van’t Papieren ghelt. Den 10. Julij sloeghen die van Leyden ghelt van 28 ende 14 stuyvers: Daer stont op gelijck op het papieren ghelt heurder eerster Belegheringe: HAEC LIBERTATIS ERGO. Aen d’ander zijde: GOD BEHOEDE LEYDEN. NVMMVS OBSESSE VRBIS LVGDVNENSIS SVB GVBERNATIONE ILLVSTRISSIMI PRINCIPIS AVRAICI CVSVS. De cleyne LVGDVNVM BATAVORVM. Opte ander zijde, PVGNO PRO PATRIA 1574. De ghedaente ende het fatsoen van dit ende het Papieren ghelt, twelck inde eerste Belegeringe gheslaghen werde, te weten [p. 358] stucken van 20. ende van 5. stuyvers, zijn geweest als dees boven gevoechde figuerken uytwijsen, die wy tot ghedachtenisse hier by ghestelt hebben. [Ingevoegd in latere edities: Tot de opsichte van dese munte, ende de distributie van dien zijn byde Heeren vande Gerechte ghestelt seeckere Persoonen, ende zijn haer ghegeven dese volgende Commissie. Leyden munt Papieren gelt. Also by de Gerechte der Stede van Leyden tot vordernisse vande gemeene saecke goet gevonden is, seeckere nieuwe Munte van papiere ende andere materie te doen slaen, volgende de Authorisatie van zijn Excelentie, ende tselve dient metten eersten gedaen, en gevordert te werden. Zo ist dat die vande Gerechte voorsz. gecommitteert hebben, ende committeren midtsdesen, Huych Claesz. Gael, Gerrit Wiggersz. ende Dirck van Kessel, ende elck van hem bysonder, die best zal moghen vacheren, omme opte voorsz. Munte goede regard ende opsichte te hebben, ende de penningen daer van comende, te ontfangen, ende onder den Soldaten alhier in garnisoen leggende te strecken, ende indient van node zy de monsteringe te assisteren, ende voorts al ter cause voorsz. metten aencleven vandien, te doen ende te vorderen, dat eenichsints hem luyden ter liefden vant Vaderlant doenlick sal sijn, mits dat zy ghehouden zullen zijn, van heurluyder administratie ende handelinge te responderen, daer ende alsoo tselve behoren sal. Actum den 10. December 1573. ende was geteyckent I. van Hout.] Ten selven daghe quam binnen Leyden een Bode genaemt Pieter Gerritsz. Scheepmaker, met vele diversche brieven aen verscheyden Burgeren ende bracht de tijdinge dat de Heeren Staten van Hollandt ende Zeelant, op Schoonhoven gereyst waren, ende dat aldaer de Staten ende Gedeputeerden van Amsterdam ende Utrecht oock comen souden, omme te treden in communicatie ende handelinghe van Payse, ende datter oock eenige Gecommitteerde tot dien eynde aen sijn Excellentie gesonden waren. Des nachts tusschen den 17. ende 18. Julij, hadde den Vyand buyten de Reyns-burger-Poorte, ’teynden den Steenwegh, opgeworpen ende ghemaeckt een Schansken, twelck sy besettet hadden met 25. ofte 30. Soldaten: de welcke de Borgeren verhinderden ende beletten dat sy in haere Cool-tuynen ende Waermoes-hoven niet en mochten komen, omme daer uyt te halen de vruchten, ’tzy wortelen, cool, ende andere dinghen, de welcke sy tot hare onderhoudinghe daer inne in het voorjaer geplant ende gesaeyt hadden. Mr. Dirck van Bronckhorst, die hem vromelicken totter doot toe in dese Belegeringe gequeten heeft, mitsgaders de Regeerders, hebben seeckere prijsen ende penningen geordonneert, voor die geene de welcke alder eerst dit Schansken wederomme in nemen souden, te weten den eersten die daer in quam 6. gulden, den tweeden 5. gulden, den derden 4. gulden, ende den vierden 4. gulden: de Burgeren de welcke lust ende begeerte hadden om sulcx te volbrengen, die hebben haer toegerust ende gewapent, gereet wesende, maecken een loosen Alarm, mette groote Clocken binnen der Stede, ede zijn alsoo gelijckerhandt, met groot gedruys de Poorte uytgevallen, ende met geweldiger handt het Schansken ingenomen, de Soldaten daer uyt gedreven, ende ter aerden toe geslecht ende te gronde afgheworpen: ende zijn sonder schade weder binnen dee Stede gekeert. Den 22. Julij hebben de Burgers, den Dijck loopende naer des Waddinge, boven de Sluys van Boschuysen, afgesteecken ende gheslecht, op dat den Vyandt (die van achter den Dijck bedecktelick comen mocht) souden connen zien, ende zy hebben een Schansken opte Sluys naer den Rijn opgeworpen ende ghemaeckt: waer uyt zyluyden den selven dach ende den 23. verscheyden malen, tegen den anderen gheschoten ende geschermutseert hebben. De Stad Leyden, werde middelertijdt dichte belegert, bysonder aen de Haegh-Poort, daer een Spaensch Capiteyn lagh Carion ghenaemt, die sich aen der Waddinge beschansset hadde, mitsgaders andere spuytgaten die de sijne inden Dijck hadden, ende Loopschanssen by Bos-huysen, waer door hy die vander Stadt seer hinderlick was: zijn de Borgeren besloten, hoe wel sy geen Knechten en hadden. Opten 29. Julij des morgens omtrent drie uyren eenen heymelicken ende stillen uytval te doen, op de voornoemde Schansse, ende gheschiede in deser voegen: [p. 359] Gerrit vander Laen is met een Galleye wel versien met gheschut te water uytgetogen, de Borgeren die hy by hem hadde voerden meest musquetten. Joncker Ian van Duvenvoorde Capiteyn van de Vrybuyters is het Vlietgat uytgevallen, sijn volck was gewapent d’eene helft met verrejaghers, ende d’ander helft met Roers. Andries Schot liet hem vinden met sijn Vaendel buyten de Reynsburger poorte, om den wech van de Poelbrugghe te besetten. De twee Vaendelen van Joncker Ian vander Does Heer van Noortwijck, ende Mees Havicksz. maeckten haren aenslagh op de Schansse van Boshuysen-brugghe. Op een plaetse genaemt het Sant werden een merckelick ghetal Pioniers ghestelt. Dit alles nu aldus bereyt zijnde, ende prijsen ofte vergeldingen op de eerst-comende inde Schanssen, ende op elck Spaensch hooft seeckere somme van penningen gestelt, ende het vyer-teecken gedaen zijnde, sijn syluyden aen allen kanten met een groot geroep ende ghedruysch aengevallen, voornamelick des Heeren van Noortwijcks ende Mees Havicks Vaendelen. De Spangiaerden, tsestich mans sterck zijnde in de schansse weerden hun dapperlick met heure musquetten: Dan die vander Stad waren soo dicht onder de Schansse, dat sy met heure verreiagers daer inne stieten, ende heur roers afgeschoten hebbende den Vyand daer mede sloegen, ende werdt oock dapper met steenen van buyten ende binnen gheworpen. Middelertijt quamen eenighe Burgheren aen met seecker vyerwerck, namelick ghelasen vlessen ende vier-ballen met solpher ende buspoeder van binnen ghevult, ende buyten met brandende lonten, die sy inde schanssen wierpen, ende onder den soldaten seer groote schade deden. Waer door de Spangiaerden gedwongen werden de selfde te verlaten, de welcke de Burgeren in namen, de Vyanden deurstaken, verbranden ende levendich in het afwerpen vande Schansse begraven hebben, niemant gevangen nemende hoe deerlic dat sy roepen misericorde, misericorde. De voorschreven Pioniers die onledich waren tegens heyr Vyanden by de Poelbrugghe met een Loop-schansse, en quamen niet tijts genoech om de Schansse te slechten, daer de Burgheren haer beste toe deden, om die selfs af te werpen ende te slechten. Middelertijt quam door de vyer-teeckenen allarm in Baldei gantsche Legher, so dat die van Lammen, Voorschooten ende de Vos-kuyl, die vander Waddinge ontsetteden, Insgelijcx die van Leyderdorp, ende ooc die van Wassenaer met paerden: dese met seer weynich overgheblevene hebben drie aenlopen op heur verlooren Schansse gedaen, ende werden met schade ende schande afgeslagen. Doch alsoo der Borgeren meyning niet en was de Schansse te houden, dan de selfde te slechten, soo het hun hadde doenlick geweest, ende te betonen, hoe wel sy geen Crijchs-Volck binnen en hadden, dat den noot ende daghelicxsche ervaringhen Crijchsluyden maeckten, ende oock eensdeels gedwongen zijnde te vertrecken door de groote aencomende macht, zijn nae dese vrome schermutseringe van twee uyren, weder nae Stadt ghetrocken met eeren ende goeden buyt van hare Vyanden mede nemende. [p. 360] In het innemen van dese Schansse zijn van des Vyants zijden, soo Spangiaerden als Italianen, doot ghebleven omtrent 100. Personen, vande Borgeren zijde werde geschoten Mees Havicxsz. Capiteyn, de welcke eenighe tijt daer nae vande quetsure ghestorven is. Reyer Jacobsz. Coperslagher ende een vande Soldaten die byde Burgeren aengenomen werde, werden ghevangen ghenomen, maer werden teghen andere ghevanghenen, die die vander Stadt ghevanghen genomen hadden, weder los ghelaten ende ontslaghen.
DE menichfuldighe schermutselingen, soo op den 14. 15. Julij, als daer nae om der beesten wille ghehouden, die de Borgheren omtrent de Stadt op dese tijt noch omtrent de seven hondert hielen, souden te lang vallen te beschrijven: Want de Burgheren waren soo gewoon ende gewillich in het schermutselen, dat die vander Wet met Clocken-slagh het selffde moesten verbieden: gelijck ick voorhenen gheseyt hebbe. De Leser sal oock weten dat die van Baldei Legher die vander Stad niet een Beest en benamen, ofte sy en betaelden het wel met verlies van heuren volcke, voornamelick voor de Loop-schansse buyten de Zijl-poort, daer sy met plancken over de slooten voorgecomen waren, welcken wech hun benomen werdt, soo dat op den 6 Augusti acht Spangiaers voor de selve Schansse doot bleven, ende drie gevanghen. Men weet oock niet dat sy inden gantschen tijt der Belegheringhe, den Borgheren meer beesten benomen hebben dan een Koe ende drie Calveren: het welcke aenmerckens waerdich is. Ten wert oock niet met cleyne verwonderinge aengesien, hoe hun in tijt des noots de Beesten wanneer als sy de klocken hoorden allarm cleppen, nae de Stad begaven, ende door de ghewoonte het gheschut leerden kennen. Omtrent desen tijt maeckte Baldei volck inden Hage ende daer omtrent leggende, eenen aenslagh op de Stadt van Delft, die sy door correspondentie van ettelicken inde Stad zijnde (die daerinne ghetrouwelick handelden ende sulcx te kennen gaven) vermeynden inne te crijghen: dan hier was voor hun alsoodanighen bancquet van begraven buscruyt ghecoockt, dat waret sake dat sy in de poorte ghecomen hadden, vele souden daer haest de dagen haers levens den cost ghecreghen hebben: dan alsoo de sleutelen vander Poorte niet soo haest ghereet en waeren, ende den Valbrugge niet wel en wilde nedervallen (moghelick door de verbaestheydt des genen dien sulcx bevolen was) zijn de Spangiaerden te rugge ghekeert, daer die vander Stadt laet ghenoech onder schoten, soo dat sy hun gheen groote schade en deden. [p. 361] Niet teghenstaende alle dese aenslaghen, ende dat oock die van Leyden seer benaut waren, was een weynich voor dese tijt begost van Vrede te spreken (ghelijck hier vooren aengheroert is) ende waren tot dien eynde eerst uyt Utrecht ghesonden (hoe wel onder een ander decksel) Jonckheer Iohan van Mathenesse Heere van Reviere, ende den Advocaet Treslongh, ende naemaels de Edele Hooch-gheleerde Godvruchtighe Philips Marnicx Heere van S. Aldegonde uyt sijnder gevanckenissen, ende dit alles met bewilliginge vanden Heere van Champaigny. Aenghesien desen handel in het Walsch beschreven, ende int Duytsch over ghestelt is, Sal de Leser die desen verder kennisse begeeren tselve moghen doorlesen. Als nu ettelicke daghen met dese ydele hope van Vrede overgebrocht waren, so hebben de Staten van Hollandt ende Zeeland den Heere van S. Aldegonde na sijn gevanckenisse (navolgende sijnen eedt) weder doen trecken, heur versoeck by maniere van supplicatie aen de Co. Ma. mede ghegheven, vervatende dese puncten: De vreemde Natien uyt den Nederlanden vertoghen zijnde, soo onderwerpen hun de Hollanders ende Zeelanders met heur aenhanghers den Generalen Staten: ende dewijle oock de andere Gesanten insghelijcx nae Utrecht ghetoghen waren, ende het Belegh van Leyden duerende bleeff, ende heurluyder victuailie seer minderde: Wert van sijn Excellentie ende den Staten niet te min rijpelick beraedtslaghet, op wat wijse men Leyden best ontsetten soude: doch aenghesien door het ontsetten te Lande door de seer nauwe Belegheringhe, t’geweldt der menichfuldighe schanssen, ende machte der Vyanden seer veel volcks soude ghespilt werden, ende nu alreede den meestendeel der platten Landen verdorven waren, ende uyt den onverdorven Landen de Vyanden meest onderhouden werden, ende weeck-gelt creghen: Daer beneven oock dat veel hoys ende coorns by eenen Edicte in Julio uytgegaen, meest inden Steden den Prince toeghedaen zijnde ghebracht was: wert by sijn V. Genaden ende den Staten besloten niet aen te sien wat noch voor ghewas op den platten Lande was, te verderven om de benaude in Leyden te verlossen, ende heur vyanden te betoonen wat wille ende macht sy hadden: te weten, liever alles te laten ondergaen ende de schade te lijden (na sommiger schatten, wel van 300000 gouden Croonen) eer sy heur mede Lidmaten souden in last laten, ende hun van heur Vaderlantsche Vryheyt ende rechten, mitsgaders den alderkostelicksten schat, namelick Godes Woordt, te laten berooven. Aldus wert (segghe ick) met ghemeynder stemmen het ghemeyne spreec-woordt rondt uyt ghesproken, Beter bedorven dan verloren Lant, ende bewillighet in het opsetten der Sluysen om Zuydt-Hollandt daer door, als door het deursteken der Maes ende Yssel-dijcken over al daer men het mocht doen, in het water te setten, ende op sulcker wijse een Zee met ebbe ende vloedt over een drooch ende vast landt te maecken, omme daer naer over het selffde als het door het invloeyen hooch ghenoech ghewasse soude zijn nae Leyden te vaeren, ende de Stad op sulcker wijse te spijsighen ende ontsetten. [p. 362] Hier toe wert Joncker Willem van Palesteyn, ende Joncker Daniel van Wijngaerden volle commissie ghegeven, de welcke met een goet ghetal Pioniers terstont uyt Rotterdam ghetoghen zijn, ende hebben tselffde te werck ghestelt. Sijn Vorst. Gen. met M. Paulus Buys Advocaet vant Landt van Hollandt, ende sommighe vanden Staten, zijn op den 3 ende 4 Augusti op den Yseldijck ghetoghen tot Cappelle, daer een Schansse wel versien met Knechten lach, alwaer den Dijck doorghesteken is, ende werden 16 gaten inden selfden Dijck gemaeckt, soo dat het laetste gat recht teghen Ysselmonde over quam. Tusschen Rotterdamme ende Delfs-haven werdt oock een groot gat ghemaeckt, twelck seer veel waters in brochte. De Sluysen tot Rotterdam, Schiedam, Vijf-sluysen, &c. werden al tsamen opgheset, soo dat de Sluys tot Rotterdam een gheweldich water in gaff. De Dijcken doorgesteken, ende de Sluysen opgheset zijnde, heeft sijne V. Gen. uyt Zeeland den Admirael Loys van Boysot ontboden: Ende na dat sy metten anderen inden Raedt van Staten beraedtslaget hadden, ende alle middelen overlegt, op wat wijse, met wat volck, met wat schepen, ende gheschut, men Leyden best ontsetten soude, is hy om het volck ende gheschut nae Zeelandt ghetoghen. Hier en tusschen wert alle ghereetschap van plat-bodemde schepen ende Galeyen gemaeckt ende toegerust. F. Baldeus met sijn Heyrcracht rontsomme Leyden legghende, ende hiel omtrent desen tijt niet op met sijn listige ende dreychlicke vermaningen, soo door woorden, als voornamelick door een Missive den naest-laetsten Julij in Duytsche tale uyt den Haghe geschreven, wesende vanden volghenden inhoudt: EErsame goede Vrienden, naedemael ick verhope dat ghy altijts voor die Co. Majest. uwen natuerlicken Eerffheer gebleven zijt, ende niet en begeert de bederffenisse uwes Vaderlands, soo ghy siet de ellende daer inne t’ghevallen is, ende noch meerder (te verduchten) aenstaende is, ende bekennende die groote clementie ende barmherticheyt van syne Ma. vele noch even verhart ende obstinaet blijven, hem latende misleyden met ydele woorden ende valsch innegheven, verspreydende onder de schamele ende onnosele Ghemeenten dat syn Majesteyt niet dan alle hardicheyt ende wraeck over syn Ondersaten wil thoonen, twelck alle de wereldt anders kennelick is, ende wat groote ghenade die van Leerdam (naer dat sy niet meer teghens en mochten houden) gheschiet is, die alle in ghenaden ontfanghen, zijn, ende blijven vredelick sitten in hare goeden, soo oock by honderden persoonen soo binnen Utrecht, Gelderlandt, Brabant, Vlaenderen ende andere syne Majesteyts Landen, wedergecomen ende ghestelt zijn in alle heure gheheele goeden. Ende soo ghy dies sout twijffelen ick ben te vreden eenige die ghy sout willen seynden uyter [p. 363] Stad van Leyden, te geven vry pasport ende geleyde, te mogen trecken tot Utrecht, Leerdam ende in andere plaetsen die sulcx metter waerheydt sullen bevinden. Want die deure der genade van sijne Ma. staet open: maer zijt des gewis als den tijt overstrecken is dat in contrarie alle de ghenade in straff ende wreedheydt veranderen sal. Ende ghy siet voor oogen de groote ellende ende armoede daer inne ghy zyt, ende dat ghy des Con. Majesteyts macht ende heyrcracht niet en meucht wederstaen: hoe wel men u blindt hockt ende contrarie de waerheyt wijs maect, so wilt doch een insien hebben opte ghelegentheyt der saken, ende in tijts wederkeren tot uwen ghenadighen Co. Ma. u versekerende dat alle die binnen der Stadt zijn, wat sy jeghens syne Majesteyt misdaen moghen hebben, dattet hemluyden al sonder yet achterhouden excipieren ofte reserveren ghehouden sal werden, ende van als vergheven ende quijt gheschouden is, ende soo ghy eenich twijfel sout maken, indien ghy yemanden alhier ofte tot andere ghenomineerde plaetsen wilt schicken, ick sal u gheven vry passeport ende gheley van te moghen comen ende wederkeren. Wilt hier van de onnosele goet onderrecht doen, op datse int leste niet en vallen in hare grondelicke bederffenisse ende ruijne vander Stadt. Want syne Majesteyts meyninghe is vander Stadt niet te scheyden, voor dat hy die in syn onderdanicheyt ghebracht sal hebben: ghelijck hy oock Delft ende andere Steden sal besetten ende benauwen, soo die van Delft ontwaer werden. Aldus verlaet u niet op’t ontsetten vanden Prince van Oraignen, want ghy sult u met een ydele hoop bedrogen vinden, ende soo die van Leyden hen hier toe voeghen, ende wesende de eerste, sullen boven andere gratie gehnieten. Wt den Haghe desen naest-lesten Iulii 1574. U goede Vriendt Francisco de Valdes. Die van Leyden en beantwoordeden desen brieff niet, verschrickten noch en verflauden oock door den selffden niet, dan naevolgende het exempel van die van Bethulien ende de leere Johelis, begaven hun tot bidden ende vasten, met expres bevel vander Overicheydt, dat niemant teghen Godes Woordt in sijn vasten eenighe verdiensten soude stellen. [p. 364]
DE Regeerders der Stadt Leyden maeckten vele goede ordonnantien op de victualie ende andere saecken, ende deden den 2. Augusti heur Paerden uyt de weyden halen ende op stal setten, soo dat de Melck-Koeyen het gras te langer soude strecken: begonsten oock op dees tijt heur guste Koeyen te slaen. Ten selven daghe werde binnen Leyden af-ghelesen dat de koperen halve stuyvers, die in het eerste Belegh gheslaghen waren, nu wederomme gangbaer wesen souden, ende een Duyt doen. Den 4. Augusti zijn aende Stad Brieven van Pardoen ende genade ghekomen vander Waddinge, gebracht zijnde by een Trommelslagher by Baldeus (soo men seyde) gheteyckent wesende: inhoudende soo men de Stadt overleveren wilde, dat niemandt gheweldt oft overlast en soude gheschieden, ende alle saecken souden vergheven blijven, ende vergheten zijn: ende dat men tusschen dien dagh ende den Vrijdagh daer aen volghende (wesende den 6 Augusti,) wederomme antwoorden soude. Waer op de Magistraet voor antwoorde gaf, dat sy hun daer op beraden souden. Des anderen daeghs zijnder diergelijcke Brieven van Leyderdorp door een Vrouwe inde Stad ghebracht. Naerdien datter opte Wachten inde Poorten ende elders teghens de Brengers van dusdanighe ende andere Brieven schandelick ghesproken, ghelastert ende datse smadelicken naegheropen wierden, soo hebben die vanden Gerechte sulcx openbaerlicken by Klock-gheslach verboden op groote penen dat niemant opte wacht zijnde, eenighe Brieven ontfangen souden sonder voorgaende wete ende consent vanden Commissaris Brouckhorst. Overmits dat het Coorn ende de Victualie binnen der Stede seer gemindert was, ende dat de ghemene luyden geen broodt meer en hadden noch konden bekomen, ende den hongher groot was, soo hebben die vanden Gerechte opten 5. Augusti geordonneert, ende bestedet seeckere koecken te backen van ghemalen Mout, elcke mouten-koeck omtrent een pondt swaer weghende, ende werden vercocht het stuck voor een blanck. Maer alsoo de selve voor de eerste reyse niet vast genoech geknedet ende hart genoech ghebacken waren, soo waren de Gemeente mette mouten-koecken niet wel te vreden, ende begosten seer daer teghen te murmureren, twelck die vanden Gherechte vernemende, hebben om voordere moeyten ende oproer te verhoeden, ende ’tghemene volck die in groote benautheyt ende gebreck waren, soo veele haer mogelicken was te helpen ende te moet te comen, opten 7. Augusti afgelesen, dat een yegelicken die moutkoecken begeerden ofte van noode hadden, datmen haer so veel mouten [p. 365] meel uytreycken souden als sy tot koecken van doen hadde, ende dat sy de selve koecken dan mochten backen naer haer eygen sinlicheydt ende begeeren, twelc veel vande Ghemeynte wel beviel, ende veel gehaelt werde. Ten selven tijde is oock afgelesen, datmen inde Herbergen geen ghelagen setten en mocht, noch drincken, dan alleenlick datmen t’bier soude moghen haelen mette kannen. Alsoo den honger-noot dagelicx hoe langher hoe grooter werde, ende dat het broodt ende de mouten-koecken seer naer ten eynde gekomen waren, ende datmen seer weynich van het ontsetten ende victalieren deser Stede verhoorde, soo isser onder de Gemeente groote murmuratie gekomen, ende te meer om dat de Boden, van des Stads wegen aen sijn Excellentie ghesonden wesende, meer als 14. daghen uyt geweest hadden ende noch uyt waren, sonder yet van haer te vernemen. omme dan de voornoemde Gemeente soo veel als doenlick was te bevredigen, soo hebben die vanden Gherechte opten 8. Augusti inder nacht door eenige heymelicke ende verborgen wegen uyt ghesonden eenige andere Boden aen sijn Excellentie, hemluyden belastende, wanneer sy tot Delft behouden overghekomen waren, dat die van Delft tot een teycken van haer overcomste eenige schoten met grof gheschut schieten souden: het welcke des anderen daeghs inder nacht alsoo gheschiede. Opten 12 Augusti, wesende s’Donderdaeghs, zijn binnen der Stad Leyden twee Boden inne gekomen met Brieven van sijn Princelicke Excellentie, inne houdende dat hy verhoopte door de ghenade Gods inden tijt van acht daghen de Stadt te ontsetten, ende de Borgheren van hare benautheden te verlossen, Ende dat door middel van seeckere Dijcken diemen doorsteken soude, te weten den Maes-dijck ende den Ysel-dijck, waermede datmen alrede besich was om door te steecken. Hy bedanckte de Borgheren van hare goede getrouwicheydt ende vlijdt, datse de Stadt tot daer toe ghehouwen ende bewaert hadden. Welck schrijven de Ghemeente seer verblijde ende cloeckmoedich maeckte, hopende dat sy nu seer haest van haer ellende souden verlost werden. Den 16. Augusti werde binnen der Stede met alle de klocken alarm gheklept, vermits datmen door een Boer, de welcke opte Morsch ghevangen ende binnen ghebracht worde, verstaen hadde dat de Schanssen ontrent der Stede, bysonder opte Poelbrugghe met weynich Soldaten beset waren, de Soldaten, Vrybuyters ende de Borghers zijn ghelijcker handt de Stad uytghevallen, meenende de voorsz. Schansse vande Poelbrugge af te loopen, ende de Soldaten die daer inne lagen te veriagen, ofte te slaen. Het welck nochtans anders gheluckte, want de Soldaten die daer inne laghen weerden haer Mannelicken, ende schoten dapperlicken op haer, alsoo datse wederomme naer de Stadt moesten wijcken ende vertrecken, in desen aenloop werde een vande Borgheren doot gheschoten, die sy met haer inde Stad brachten. Ten selven tijde haelden de Borghers de erweten ende bonen die op den velde stonden, inde Stadt: mitsgaders ’t Coorn ende andere Ougst: [p. 366] de Vyandt uyt haer schansse dit alles aensiende, ende stil sittende, het welck seer te verwonderen was. Den 18. Augusti, zijn eenige Brieven uyt de Schansse vande Waddinge geschreven, aengaende een Borgers soon die sy gevangen hadden Ian Backer genaemt, om hem te rantsoeneren, sijn rantsoen gemaeckt wesende, so hebben die vanden Gerechte voor hem opten 19. een Stads Paspoort verleent om inde Stadt te moghen comen, sijn Oom Frans Henricxsz Backer Capiteyn vander Stad wesende ontfangt de Paspoorte ende reyst naer de Schansse vander Wadding, om hem te halen, ende het rantsoen te betalen: een seker ghetal van Borgeren volgen hem naer tot op de Sluys van Bos-huysen. om te sien hoe het hem inde Schansse vergaen soude, ende sijne wedercomste te verwachten. Daer staende hebben sy gesien dat hy vande Soldaten op de Waddinge aengehaelt werde, ende hem by sijne armen houdene inde Schansse gebracht hebben. Daer naer soo hebben sy uyt de Schansse met een Gotelingh naer de Borgers die opte Sluyse haren Capiteyn verwachten geschoten tot twee malen toe, cort opten anderen, soo dat de Borgers om haer te salveren plat opter aerden neder vielen, ende lieten de clooten over haer hooft langs den Dijck passeren: terstont daer aen zijnder 20. oft 25. Soldaten harquebusters opte Borgheren comen lopen, seer sterck op haer aendringende ende schietende, waeromme die Borgeren ghenootsaeckt waren met hare Koeyen naer de Stadt te wijcken, om haer te salveren. Ende overmidts dat de wedercomste vanden voornoemden Frans Backer seer langhe aenliep, soo begonden de Borghers te vreesen ende te murmureren, dat sy hem mochten gevangen houden, overmits hy een Capiteyn vander Stadt was, dan de presumptie was ydel ende te vergeefs, want hy is naer den middach de Hogewoertsche-poorte wederomme ingekomen, seggende: dat hy te Leyderdorp in het Leger by den Oversten Baldeus geweest was, die hem eenige saken gevraecht hebbende, met eenen grooten dronck wijns beschoncken hadde, ende soo wederomme naer de Stad liet gaen. Die van Leyden in desen voorverhaelden staet zijnde, hebben op den 21. Augusti aen sijn Vorst. Gen. gheschreven, ghelijck hier inder somme nae volghet. IN wat staet haer saecken stonden was sijn V. Gen. deur haer voorgaende Brieven genoechsaem bekent. De Mout-koucken en souden ten hoochsten maer vier dagen mogen dueren, waer door bleeck dat sy heur rekeninge vanden drie maenden wel gemaect hadden, te weten, de eerste twee maenden met broot, ende de derde maent met armoede: Den meestendeel heurder Gemeynten dronck water, om dat het mout verbacken wert: Hun vervremde dat sy noyt eenighe Brieven van den Staten heure Bontgenoten ontfangen en hadden, ende scheen dat sy genoechsaem vergeten waren, sulck schrijven soude nochtans het swacke gemoet heurluyder Burgheren seer [p. 367] oprechten: baden in het sluyten heures Brieffs om lijtsaemheydt ende gedult voor hun, ende wijsheyt, mitsgaders cloeckmoedicheyt voor sijn Vorstelicke Genade om heur te ontsetten. Al eer nu den voorsz. Brieff affghevaeridghet werdt, ontfinghen die van Leyden Brieven van sijn Excellentie, in de welcke hy hun alle het voorsz. te kennen gaff, ende aen wat Ka-dijcken het water alreede staende was: Waer door sy seer vervreuchdet zijnde, nae dancksegginghe zijn Vorstelicke Genad. aengaven, wat daer inne sy achteden gheraden eerst door te steken, ende sonden beyde heur Brieven den 22 [Augusti]. Den 21 inder nacht, zoo is binnen der Stad Leyden ghecomen een Bode, die van Stads weghen uytghesonden geweest was, met verscheyden Brieven aende Heeren ende Borgeren, ende hy bracht mondelinge tijdinghe, dat de Dijcken (hier voor van vermaent) alrede doorghesteecken waren, ende dat het water stont tot aende Landscheydinghe, (twelck een Dijck is daer mede Delf-landt van Rhijn-landt gescheyden werdt) dat sonder twijffel mette hulpe des Alderhoochsten de stadt seer haest ontset soude werden: door welcke tijdinghe de Burgheren grootelicx ghetroost ende ghesterckt wierden. Des Saterdaechs inder nacht, wesende den 22, so zijn noch drie Boden binnen ghecomen met verscheyden Brieven ende tijdingen, accorderende mette voorgaende: seggende, dat het water seer sterck nae de Stad toe quam, ende teghen de Landtscheydinge wel elff palmen hooch stont: ende datter groote ghereetschap gemaeckt werde van schepen, schuyten, ende schouwen om de Stad te ontsetten ende te victalieren: dat tot Sevenhuysen ghesonden waren acht Vaendelen Soldaten, omme de wegen ende passagien te besetten, op dat de victualie sonder perijckel mocht over ghevoert werden: dat de Steden van Dordrecht, Rotterdam, Delf, Goude ende verscheyden andere, alle naersticheydt ghebruyckten om de voornoemde Schepen te versien met Bootsvolck, ende andere nootsakelickheden, omme also met de hulpe Godes het ontsetten vander stad Leyden, soo vele in haer vermoghen was, te helpen vorderen. Dit doorsteecken der Dijcken docht niet alleenlick sommige vreemt, dan wert oock van hun bespottet. Dit geschiede niet alleenlick van des Princen vyanden, die op verscheyden wijse voor de Stadt muyren roepende daer mede spottenden: dan oock sommighe wel vande treffelickste die sulcx bewillighet hadden, doch voor heuren oogen onmogelic scheen, ende oock van sommige vander Stadt Leyden, wiens meyninge was dat het water tegen de voorsz. Dammen stuyten, oft ten minsten met gewelt geschut soude worden. Sommighe die hun tot deser tijdt gheveynst hadden, spraecken schimpende: Gaet nu op den Toren, ghy Geuskens, ende siet het Maes-water te ghemoet: ende andere spijtighe woorden niet weerdich om schrijven: soo dat veel swacke niet alleenlick een weynich cleynmoedich werden, [p. 368] dan begost oock alleynskens aldaer tusschen de Magistraten ende Onderdaenen tweedracht te wassen. De Regeerders vander Stadt soeckende dit te voorcomen, ende op dat oock heure Burgheren herten versterckt mochten werden, ende voornamelick dat heur ontset met den uytersten vlijt ghevordert mochte werden: hebben opten 27. Augusti drie van heure Burgheren, te weten: Ian Claesz. Roos, Frans Cornelisz. Backer, ende Cornelis Evertsz. uytgesonden met twee Brieven, den eenen aen sijn Vorstelicke Genade, ende den anderen aen den Staten van Hollandt heure Bondtgenoten. Dese Borgheren hadden aen die vanden Gerechte belooft dat syluyden tot Delff behouden ghecomen wesende de Stad door sekere schoten met groff geschut sulcx souden verwittighen, het welck des Saterdaeghs inden morghenstont tusschen 6 ende 7 uyren gheschiet is. Het inhoudt van beyde de Brieven roerde meest den Staten. DEn welcken sy genoech (hoe wel onrecht) vermaenden in haere suymachticheydt, dat sy noyt in den tijdt der Belegheringhen aen hun geschreven en hadden, ende hun soo stille hielden rechts of sy met den anderen niet verbonden en hadden geweest, ende meer anders dat hun roerde: Sy gaven te kennen dat sy de drie maenden hun van sijne Vorstelicke Genade gheset, nu in groote ellende ende miserie overgebracht hadden, ende en vernaemen noch niet veel anders dan een ydel hope. Waer door sy protesteerden voor Godt Almachtich ende de gantsche Werelt, heur behoorlicke plicht voldaen te hebben, soo dat de schult by hun niet en was, maer aen de Staten zijde, die ter gelegener tijt mochten sien hoe sijt conden verantwoorden: Begeerden daerom, soo daer gheen middelen voor handen en waren, of so sy de aengevangen middelen niet en vertrouden, datmen hun sulcx soude over schrijven, ende hun van heuren eedt ende verbont verdragen. Opten 27. Augusti, soo is binnen Leyden overmits den grooten hongers-noot, die dagelicx seer toenam, groote murmuratie ende misnoeghen gheweest onder de Vrybuyters, die de Stadt op hare kosten aenghenomen hadden ende onderhielden: sy wilden niet langer inde Stadt blijven ende aldaer van honger ende kommer vergaen, maer uyt trecken ende haer avontuyr verwachten, liever haer selven teghen den Vyant doot vechten, dan alsoo door honger haer leven eynden, want sy waren soo swack ende ellendich vanden geduyrighen honger geworden, dat sy haere wachten niet langer houden mochten, nochte waernemen. Ende zijn ghelijcker hant voor den Magistraet opt Stadt-huys ghegaen, haren dienst verlaten ende ’t Vaendel, dat sy van Stadts-weghen hadden [p. 369] wederomme overghelevert: Daer by segghende, Indien die vanden Gerechte haer van spijs ende dranck wilden versorghen, dat sy te vreden ende ghewillich waeren haren dienst te continueren: t’welck sy haer niet toeseggen en konden: Waer omme sy Paspoort versochten ende naer haer begeeren gekreghen hebben, ende zijn daer mede uyt de Stad ghetrocken. Waerinne de Magistraet ende de Borgeren niet wel te vreden en waren. Den 28 Augusti, is binnen Leyden aff-gelesen, datmen de gantsche Stad soude omme gaen, van huys tot huys, ende beschrijven alle de eet-waeren die elck in sijn huys ende by hem hadde, so Koeyen, Paerden, Ossen, Schapen, Lammeren, Hoenderen, ende voorts alle dinghen die eetbaer waren: ende werdt verboden, dat niemandt eenighe eet-waeren en soude moghen opkoopen, voor ende al eer hy alles opgheten hadde dat hy binnen sijn huys hadde: Indien yemant meer spijs by hem hadde als hy ende sijn huysgesinde tot veerthien daghen toe van nooden hadden (twelck elck gehouden was met eede te verclaren) die werdt haer affghehaelt ende betaelt, ende aen andere gebreck hebbende verstreckt ende uytghedeelt, ghelijck hier naer breeder gheseyt sal werden. Den 29 Augusti, wesende op een Manendagh zijn de voornoemde drie Borgheren die met Brieven aen sijn Excellentie tot Delff gesonden waren, inden morghen-stont wederomme behouwen binnen Leyden gekomen: ende hebben die vanden Gerechte aengeseyt, dat sy luyden sijn Excellentie (de welcke niet wel te passe was, ende daeromme op des Stads schrijven niet en antwoorde) selffs mondelinghe ghesproken, den staet ende gheleghentheyt vande Stad ende Burgeren ghenoechsaem te kennen gegeven hadden. De Prince van Oraingnen hadde haer aengeseyt, dat sonder eenighe twijfel (met Gods hulpe) de Stad seer haest ontset soude werden, ende dat hy van sijnen’t weghen gheen vlijdt noch naersticheyt en spaerde, om tselve ontset te vorderen. De Staten van Holland hebben het schrijven der Stadt Leyden beantwoordt opten 29. Augusti, wesende vanden volgenden inhoudt: SY waren seer verwondert van het ghevoelen dat die van Leyden van hun hadden: want God ende alle de werelt was ghetuyghe van de sorghvuldicheyt die sy voor hun droeghen, al en costen sy dat voor alle man niet laeten blijcken om reden: De schaede daer sy soo menich duysent menschen door het water in brochten, gaff sulcx ghenoech te kennen: Hadden daer om een teecken van onghehoorde ghetrouwicheyt ghetoont, daer tot den eynde der werelt toe affghesproken sal worden: Ende soo sy willen volherden, ghelijck sy tot noch toe hebben ghedaen, sy moghen wel versekert zijn dat sy tgheheele Landt, heur selven, ende al datter in is liever zullen laeten bederven dan heur verlaeten: Want sy costen wel verstaen, Leyden ver- [p. 370] lost zijnde, was Holland voor die tijt verlost. Dat sy niet en hadden geschreven, was om dat sy heur gerust hadden op sijnder Vorst. Gen. Brieven. De Bode soude hun mondelinghe de apparaten vertellen, die hy ghesien hadde. Desen brief was onderteeckent, Otto van Egmont. A. Duvenvoorde. Geraert van Nispen, Duyst. Willem Iansz. Hemskerck. Willem van Loo. Cornelis Woutersz. Cornelis Vinck Aertsz. Adriaen Allartsz. van Hekenduynen. De Brengers van desen Brieff hadden de Borghers van Delft belooft haer behouden overcomste binnen Leyden te verwittighen, met vyeren ende met schieten: omme dese beloften te volbrenghen, soo hebben die vander Stadt des Maendaegs tsavonts, omtrent negen uyren, vande Hoochwoertsche-poorte mette twee grootste stucken gheschuts geschoten in het Leger te Leyderdorp: ende hebben op de Hoochlandtsche Kercktoren met Lanteernen gheviert. De Burgh-meester Pieter Adriaensz. vander Werff z.g. heeft de Stad Speel-luyden by hem genomen, ende op alle vier de hoecken vande Stad met schalmeyen doen spelen, daer inne de Vyanden seer verwondert gheweest zijn: ende zijn met een grooten hoop naer de Stad ghecomen ende int duyster opte muyren gheschoten. Die van Leyden desen Brief ontfanghen hebbende, ende heurder Burgeren herten daer mede ghesterckt, bewijsende dat sy totten uytersten verhoopten te volherden, dien volgende hebben sy haer op den laetsten Augusti heur voorghenomen ordonnantie op het opschrijven vande Beesten (daer hier voor af gheseyt is) by de gheheele Vroetschap oft veertich Raden bewillighet, den 31. Augusti te werck ghestelt, ende hebben alle Koeyen, Ossen, Hockelinghen oft Enters, Calveren, Schapen, ende Verckens doen opschrijven, ende alle straten ende huysen werden opgheteeckent, waermen de selfde vinden souden, stelden tot Commissarisen Cornelis Claesz. van Aken, ende Ian Lucasz. van Wassenaer, die soo wel hier over als over de reste van Vleesch, Speck, ende anders, nae redene, billicheydt, ende ghelijckheyt souden toesicht hebben, op dat niemandt (so langhe men het koste verhoeden) van hongher en verginghe: Soo yemandt yet van beesten of spijse verstack, ende bevonden werdt, was tselve verbeurt, ende werden over sulcx ghestraft. Alle Beesten werden op prijs ghestelt, ende die vanden Gerechte gaven den eyghenaers naer de waerde van dien obligatien. Ende wert voorts van vier dagen tot vier dagen telcken geloot om so veel beesten te slaen als sy voor de vier dagen van noode hadden, te weten, elck hooft een half pont vleesch des daghes. [Toegevoegd in 1641: Naerdien dat my door Thijs Mathijssz. van Buytenvest, ter handen gestelt is, de Originele publicatie vande Heeren vanden Gerechte, gedaen op het taxeren van alle de Beesten, mitsgaders de Persoonen, by wie zulcx gedaen zoude werden: soo hebbe ick tot ghedachtenisse van dien, goet gevonden, de selve alhier inne te lijven, wesende vanden volgenden Inhout: Adverteren voorts eenen yegelicken, dat van wegen die vanden Gerechte zeeckere personen midtsdesen ghecommitteert zijn, als Dirck Dircxsz. Steen, Cornelis Dircxsz. Cruydenier, ende Gerrit Fransz. Vleyshouder, omme alle de voorsz. Beesten, tzy Ossen, Koeyen, Hockelinghen, Vaerssen, Kalveren, Schaepen, ende Varckenen naer de jegenwoordige waerde van dien, ende sulcx die om ter Halle gesleten te werden, nu ter tijdt souden gelden. Rechtvaerdelicken ende onder haren Eedt te taxeren, ende tot der Stede behouf aen hem te nemen, omme voor ende tot onderhout vande Gemeente geslagen, gebruyckt ende gedistraheert te werden, ende dit al mits doende den goeden luyden ende eygenaers der voorsz. Beesten, behoorlicke ende genouchsame verseeckertheyt voor haer penningen, volgende de Acten daer van ghepasseert, ende Obligatien diemen eenen yegelicken int particulier daer van passeren ende verleenen sal. Soo gebieden die vande Gerechte allen ende eenen yegelicken, hebbende eenige der voorsz. Beesten, dat sy de selve den voornoemden Ghecommitteerden des versocht zijnde, vertonen ende laten volgen, op pene van confiscatie der selver Beesten, ende metter daet ter poorten uyt ghestelt te werden. Gepubliceert opten xxviij en. Augusti xv C.Lxxiiij. In kennisse van my I. van Hout. Wanneer ende hoe veel Beesten dat geduyrende de Belegeringe, zedert den eersten September totten 30. der selver Maent, gheslachtet, geprijseert, ende vercocht zijn: hebbe ick omme den weetgeerigen Leser te believen, voorgenomen mette volgende memorye getrocken uyt de aenteyckeningen vande voornoemde Gecommitteerden, my by den voornoemden Buytenvest behandicht, hier inne te lijven: Memorie van alle de Runderen, Paerden, ende andere Beesten, de welcke geduyrende de Belegeringhe binnen Leyden van tijt tot tijt geslacht, ende tot seeckeren ghestelden prijse vercocht zijn, mitsgaders de estimatie van dien gedaen by eenige Gecommitteerden by die vanden Gerechte ghestelt opten 28. Augusti 1574. 56. R. Opten eersten ende vierden September 1574. zijn gheslachtet int gheheel 56. Runderen, die getaxeert wierden t’samen op 1294. gulden, ende wierden vercocht, mette Pans ende voeten daer onder gewogen, het pont teghen negen Doeyts 1294. 60. R. Opten 7. September 60. Runderen, tsamen getaxeert op 1321. gulden, ende het Vleysch ende anders vercocht als boven 1321. 69. R. Opten 11. September, wederomme 69. Runderen, die tsamen getaxeert waren waerdich te zijn 1688. gulden, ende wierden tot gelijcken prijse vercocht 1688. 74. R. Opten 15. September getaxeert ende gheslaghen 74. Runderen, tsamen geestimeert op 1885. gulden, ende werde vercocht tot gelijcken prijs 1885. 51. R. Opten 22. September, geslaghen ende getaxeert 51. Runderen, die geprijseert waren op 1265. gulden, Ende te dier tijden zijn mede geslachtet voor de eerste reyse 22. 22. P. Paerden, die niet ghetaxeert en wierden, ende wierden tselve Paerde-vleysch, met het Rint-vleysch, Panssen, Voeten, ende 18. Huyden vande Paerden, vercocht het pont teghen neghen Doeyts 1265. 24. R. Opten 27. September geslachtet ende geprijseert 24. Runderen, die getaxeert waren tegen 656. gulden, 27. P. Item 27. Paerden, alle vercocht mette pondt tot sulcken prijse als boven. 656. 52. R. Opten 30. September, wesende de laetste mael, gheslachtet 52. Runderen, die geprijseert waeren op 27. P. 1382. gulden, Item 27. Paerden, mede vercocht als vooren 1382. ______ ______ 462 Beesten, daer onder 76. Paerden, ende in gelde 9491.] Opten 30. Augusti zijn de vyanden in grooten getale gecomen buyten de Reynsburgher-Poorte, ontrent de Steen-plaetse van Claes van [p. 371] Lunenburch, ende hebben staende in ordonnantie gemeyn ghehouden, gelijckmen sulcx vande Stadt muyren sien mochte. Inder nacht hebben sy ontrent de selve plaetse, te weten by de Galge, een stercke schansse gemaeckt ende opgheworpen, ende hebbende die met Schans-korven gevult met aerde, ende andere saken eer den dagh aen quam, besettet, op dat sy te bequamelicker haer werck mochten voleynden, ende van het schieten uyter Stede niet beschadicht werden. Dese Schansse gemaeckt wesende, so was door de selve den Borgeren verhindert ’tgebruyck van een seecker Schip, twelck sy hadden doen maecken, om wanneer sy uyttogen omme metten Vyandt te schermutseren, hem vande Watersijde daer mede te beschadigen. Dit Schip was seer dick ende sterck gemaeckt, alsoo dat het ghenoech voor een Musquet-scheut vry was, boven achter seecker beschuttinge werde tselve met Harquebusters beset, ende onder de selve saeten ses ofte acht Persoonen, die tselve voort roeyden. Met dit Schip hebben sy tot verscheyden tijden den Vyant seer hinderlicken geweest, ende groote schade ghedaen.
TEr wijle nu die van Leyden in dusdanighen staet waren, het water vast inne liep, ende alle gereetschap tot het ontset veerdigh gemaeckt wert: zijn tot Rotterdam uyt Zeelant aenghecomen de Admiralen van Vlissingen, ende Zierickzee. Namelick Loys van Boysot, Heer van Ruart, ende Adriaen Willemsz. ende hadden heur volck op 7. Cromstevens boven met gheweldich gheschut toegerust, sterck wesende acht hondert Bootgesellen. Dese brochten met hun sekere schepen met middelbaer geschut, om op platbodemde schepen te gebruycken, te weten over de 100. Lepelstucken, ysere ende metalen, daer by noch seer veel double ende enckele bassen ende kleyne stucxkens. Tot Rotterdam, Delft, ende andere plaetsen werden toegerust omtrent 200. platbodemde Schepen, om de Stadt daer mede te ontsetten. Dese waren aldus ghemonteert: Elck Schip hadde voren een metalen stuck oft sommige twee, ende ses bassen besijden: waeren hier boven versien noch met halve spiessen ende kuyssen, ende werden gheroeyt met thien, twaelf, veerthien, sesthien, ende achthien Mannen. De aencoemste deser Zeelanders en maeckte geen cleynen schrick onder heure Vyanden: Ende is oock een Volck twelck sich wonderlicken cloeck te water ghedraghen heeft, ende noch daghelicx draecht: Hoe wel nochtans veel van desen eenen wilden hoop was, die hun nochtans onder [p. 372] de Godvruchtige Capiteynen ende by den vromen vromelijck houden, ende seer strijdbaer bethoonen, ende hebben hun selven twee dinghen inghebeeldet: De Vrijheydt des Vaderlands, ende des Paus, ende sijnder Inquisiteuren tyrannie: Waer door oock sommighe van hun op desen tijt silvere halve Manen droeghen, daer op stont: Liever Turcks, dan Paus: want sy achteden des Paus tyrannie grooter dan des Turcks, die noch wel der luyder conscientien onder tribuyt ongedwonghen laet, ende immers soo wel oft beter zijn gheloove houdt dan den Paus. Sy werden ooc dies te meer gevreest om dat sy niemanden en spaerden, het zy hoe groote Meesters dat het waren, ende dorsten op die tijt oock wel opentlick segghen, al vonden sy den grooten Commandeur, Paus, Keyser, Coninck van Franckrijck, oft heuren Coninck selve in den schepen, als sy vyandelick teghen hun quamen omme over hun te tyranniseren, ende heurlieder heur leven ende Vaderlantsche Vrijheydt te benemen, ende des Paus jock weder op te leggen, sy en soudense niet min sparen dan den alderminsten Spangiaert. Dit spreeck ick (seyt Frutier) van de wilde woeste ende verbitterde, ende niet vanden Bevel-hebberen, ende begheere hier mede alleenlick dit volck een weynich af te beelden. Wt heur levende schilderie, ende soo sy ghehouden ende ghekerft waren, beenen ende armen affghehouwen, mochten die ghene diese saghen oordeelen wat het voor een volck was. Den laetsten Augusti werdt binnen Leyden affghelesen, naerdien dat binnen der Stede geen eetwaren, ’tzy Broot, Boter, Kase, oft yet anders meer te crijghen was, omme de verhongherde maghen langher te onderhouwen: soo hadden die vanden Gerechte gheordonneert ende goet ghevonden, datmen van dien tijt aff dagelicx slachten soude eenige koeyen, op dat de Ghemeente haer daer mede mochten onderhouwen: inden aenvangh werden omtrent de 20 Beesten gheslagen, ende het pont werdt ghestelt op neghen duyts. Daer werde wel scherpelicken verboden, dat alle ende yeghelicken die noch eenighe eetbaere spijse in hare huysen hadden, dat sy haer niet vervorderen souden van dit vleysch te copen, maer haer behelpen souden met haer spijsen die sy in haere huysen hadden. Dit werde alleen daer omme gheboden omme de victualie te verder uyt te strecken, ende te sparen. Als nu in het laetste van Augusto alle polders rontsomme Rotterdam ende der Goude blanck stonden, so datmen met een groote schouwe hoys uyt de Venen over het Landt recht aen voor de Yselmontsche-poorte tot Rotterdam mocht comen. Doch dies niet te min het water aende voorsz. Landscheydinghe ende ander Dammen stuytende, soo dat het sijnen loop nae Leyden niet en const ghenemen, zijn de Vrijbuyters vander Goude, met ettelicke Pioniers door bevel van heuren Gouverneur den Heere van Wijngaerden, ende M. Gerrit van Wijngaerden Raedt neffens sijn Excell. aldaer gecommitteert zijnde uytgevallen, ende hebben op den 3 Septembris den Hildam doorgesteken: doch dit en vorderde niet veel, want de Spangiaers stopten de selfde seven gaten, des anderen daeghs met hoy ende hout. [p. 373] Opten 2. September werden alle de gheslaghen beesten inde S. Pieters Kercke op Choor ghebracht ende uyt ghedeelt by Ian Lucasz. van Wassenaer ende Cornelis Claesz van Aken van Stadts wegen daer toe gecommitteert wesende, sy deelden voor yeder mensch twee pont vleysch voor vier daghen: maer de ghene die noch eenighe andere spijse hadden (als boven gheseyt is) en werde niet ghegeven. Des Donderdaeghs, wesende den 3 September, naerdien datter geen broot, noch mouten koecken, oft ander eetwaren te becomen en waren, maer dat haer de Burgheren met sulcken verschen Koeyen vleysch moesten behelpen, so was onder de selve een groote murmuratie, ghecrijt ende benautheyt: also datmen de selvighe seer qualicken kon te nedersetten ende bevredighen. Waeromme de Heeren Regeerders resolveerden, wederomme eenighe Boden aen sijn Excellentie met brieven af te veerdighen: de welcke des Vrijdaeghs tot Delft gekomen wesende,de Stadt van Leyden door sekere schoten met grof gheschut haere behouden overcomste verwitticht hebben. Baldeus met den sijnen voor Leyden legghende, en hiel omtrent desen tijt niet op met sijnen pennen strijdt, ende socht die van Leyden weder met schoone schriftelicke ende oock bittere dreychwoorden aen te gaen, ende dat inden eersten door eenen Brief van I. v. Matenesse de Wybisma den 3. Septembris uyt sijn sterckte tot Poel gheschreven ende door twee Missiven van hem onderteeckent, ende geschreven in Spaensche taele, de welcke van woorde te woorde alhier volghen, ende eerst den Brief van I. v. Matenesse de Wybisma. EErsamen vromen ende seer voorsienighe Heeren Burgermeesteren. Officieren, ende Ingesetenen der Stede van Leyden, also ick gheleden omtrent twee maenden eenige brieven gesonden hebbe aen die Stadt van Leyden, innehoudende alle welvaren ende voordeel der Voorsz. Stad: dan hebbe op dat selfde pas seer weynich antwoort gecreghen. Nu ghemerckt wy sekere tijdinge hebben, ende ghyluyder selver wel weet dat het Coorn voor de Gemeente al meest ghegeten is, ende die Ghemeente haer nu moeten onderhouden met mout-koecken, wortelen, ende andere diergelijcke dinghen, het welcke een groote sieckte ende stervenisse in u l. Stadt is brengende, ende noch meer ende meerder brenghen sal, indien daer niet in voorsien wort, want hoe langer hoe het quader sal zijn, aenghesien het niet mogelick is de Stadt te ontsetten met water, het welcke inghelaten was om Leyden eenighe voordeel te doen, dat meerder schade dan profijt doet, want Rhijnland ende Leyden hooger leyt dan Schieland ende Delflant: alsoo dattet niet moghelick is het water tegen de berghen op te leyden. Het secours van den Prince is seer sober: [p. 374] ghenomen dat hy 30. ofte 40. Vaendelen heeft, wat macht maecken? die passagien zijn beschanst ende soo ghesloten, dat het niet mogelick is daer door te komen. Op eergisteren sijnder gekomen noch omtrent Leyderdorp 600. oude Spaensche Schutten van Gorchum, alsoo datter nu zijn over de drie duysent Spangiaerden die op het secours wachten, behalven 22. Vaendelen Duytschen, ende 18. Vaendelen Walen, ende alle die paerden die hier noch mede zijn, ende noch meerder ombieden mach, oft van noode mocht zijn. Niet tegenstaende alle dese scherpe Belegeringe, is sijn Majesteyt te vreden die Stadt te ontfanghen, met alle die daer inne zijn, niemant uytgesondert in alle ghenade, die selfde te laten by hare Privilegien, niet te beswaren met eenighe Garnisoenen van Soldaten, dan die Stadt ende Burgers alle bystant te doen, van als dat syluyden begeeren sullen: ofter eenighe in mochten zijn, die heur op dese beloften niet en wouden betrouwen. die salmen vry gheley geven, ende ick salder voor tot Borghe inde Stadt comen, ter tijt dat sy sullen vertrocken zijn daert haer believen sal. Ofte begeert ghy luyden eenige Articulen by geschrifte te stellen, ende die geteyckent hebben van die Commendoir Major, die wilt mijn senden, oft laten wy den anderen spreecken: ghyluyden sult meerder vercrijgen, dan ghy begeeren sult. Het is quaet datmen niet mach hooren. Hier is den Coronel Mario Carduny, die eertijts by Cornelis Willemsz. inden Hoorn is gelogeert geweest, die hem selven presenteert met mijn by den Commendatoir Major u l. appoinctement te maken, ofte by u l. inde Stadt te comen. Hierom bysondere goede Vrienden, wilt u l. niet te wijdt betrouwen op dinghen die niet mogelick en zijn, op dat ghylieden u persoons, met u wijf ende kinderen, ende het heele welvaren vande Stad niet brenght tot haer eeuwige verderffenisse. Ick bidde u l. mijn hier van te willen laten weten alle antwoort by den brenger van desen: ende laten wy soecken het welvaren van die heele Stadt, op dat wy vredelick metten anderen moghen leven. Hier mede Godt bevolen. Metter haest uyt ons Fort, den 3. September Anno 1574. U luyden gantschwilligen ende getrouwe Vriendt wat ick vermach I. v. Matenesse de Wybisma. [p. 375] Den tweeden is den eersten Brief van Baldeus in Spaensche Tale geschreven opten 4. September uyt Leyderdorp, ende was vanden volgenden inhoudt:
Francisco de Valdes. Om dat een yeghelijcken, de welcke dese Beschrijvinge soude moghen ter handen comen, den innehoudt vanden voorgaenden Brieff soude moghen lesen ende verstaen, soo en hebbe ick niet konnen nae laten, die, mitsgaders noch een die volghen sal, uyt het Spaensch by een seecker goet Vriendt te doen oversetten, ende verduytst hier by te voeghen. [p. 376]
Francisco de Valdes. Den derden is een Brief van Don Ferdinando de Lannoy, de welcke hem te dier tijden noemde Stadt-houder ende Capiteyn Generael over Hollant, Zeelant, Vrieslant ende Utrecht. Ende was vanden volgenden Inhout: [p. 377] Lannoy schrijft aen Leyden. Don Ferdinando de Lannoy, Grave van Roche, &c. Stadthouder van Arthois, Hollandt, Vrieslandt, ende Utrecht, Overste Capiteyn over Con. Majesteyts Crijchs-volck, leggende in Hollandt ende Utrecht. Eersame goede Vrienden, Gerechte ende Gemeente der stede van Leyden. Alsoo ick voor de handt sie uwer aller bederffenisse, die u seer nae by is, ende ick om de goede affectie die ick der selver Stad ende goede Burgeren daer inne wesende toedrage, gaerne verhoeden soude, soo vele in my is. Soo hebbe ick goet ghevonden mijnen Trompetter, brengher van desen, aen u l. te schicken, ten eynde ghy luyden van ’tgunt u aenstaende is, onderrecht mocht zijn ende adviseren, wat ghy terwijlen het noch eenich tijt is, daer tegens te doen sult hebben, ende in soo verre ghyluyden van meyninghe sout zijn u in eeniger manieren, onder sijne Majesteyts obedienti te begeven, mits daer toe versoeckende mijns Persoons, wil my selven in aller vlijticheyt by u luyden laten vinden, ende uwe saken in alle billicheyt helpen vorderen, ten eynde u l. Stadt, Mannen, Vrouwen, Kinderen, ende goeden van alle inconvenienten ende grouwel (die den overvallen steden plagen te volgen) gepreserveert ende beschermt mochten werden. Maer indien ghylieden by uwe voorgaende hartneckicheyt persevererende, geadviseert zijt het uyterste te verwachten, ende desen mijnen raet ende presentatie achter rugghe te stellen, soo protestere ick wel expresselicken by desen voor den Almogenden Godt ende alle menschen, van mijn devoir, meer dan voldaen te hebben, ende dat u l. bederffenisse niemandt ter Werelt dan u eyghen boosen ende obstinaten quaden wille sal wesen te imputeren. U desen oversendende voor het allerlesten, sonder yet voorders van my te verwachten. Eersame goede Vrunden den Heere Almachtich verleene u sijn Goddelicke gratie, ende tot aengrijpinge van u eygen welvaren, een oprecht verstant ende goede wille. Gheschreven uyt Utrecht, desen 5. Septembris Anno 1574. Don Ferdinando de Lannoy. De selve Trompetter hadde noch een Missive van den selven date uyt Utrecht gheschreven van thien uytghewekene Leytsche Burgheren: [p. 378] De welcke de Burger-meesteren ende de Burgheren mede vermaenden ende sochten te beweghen tot het overgheven vande Stad onder de ghehoorsaemheydt van sijne Co. Maiesteyt van Spangien. Het Sommarium van haren Brieff was in effecte dit volghende, DAt sy met grooter noot den voors. Brieff (de welcke hier voor ghestelt is) vanden Grave de la Roche verworven hadden: Op dees tijt mochten die van Leyden ghenade ontfangen soo sy wilden, ende soo sy de selffde verworpen, soo protesteerden sy heur Vaderlicke plaetse van grouwelicke periculen ghewaerschout te hebben, die hun in goet ende bloet anders nakende waren: Hun ten laetsten wenschende kennisse om uyt den ellendighen staet in liberteyt gebrocht te worden: welcken Brief onderteyckent was by Cornelis vander Hooch Claesz. Gerrit Roelofsz. Claes Oom Iansz. Buytenwech. Mees Alewijnsz. Garbrant Meesz. Ian Adriaensz. de Wilde. Reyer Iacobsz. I. Dircxsz. Die van Leyden antwoorden den sesten September op dese Brieven ghenoech met dese woorden: DAt sy den Prince van Orangien als Stadthouder ende Capiteyn Generael van weghen sijn Con. Maiesteyt over Holland eedt gedaen hadden, ende insgelijcx den Staten des selfden Lands: Soo langhe sy hier van niet ontslaghen en waren, verhoopten sy hun in heuren eedt te quijten. Ten tweeden versochten sy Paspoorte al eer sy in eenighe tsamensprekinge treden wouden, om sommighe vanden heuren by sijn Excellentie ende den Staten te trecken, ende beloofden binnen acht daghen weder te comen. Don Francisco de Valdes dese antwoorde ontfanghen hebbende schrijft aen de Stadt wederomme opten 8. September dese volghende Missive in Spaensche Tale: A los Seòores Burgomaestros y Magistrado de la Villa de Leyden. SEòores Burgomaestros, he recevido su letra y perque en ella ay algunos* particulares, a los quales no se puedo responder ni satisfaser enteramente por letra holgaro mucho que embien los quatro diputados que dizen con los quales yo pretendo. Communicar algunas cosas del [p. 379] servicio de su Magestad y bien de sa Villa, lo qual hecho si me pareciere comvenir y ser necessario que passen al Principe de Oranie yo lohare y en caso que no comuiniere yo prometo mi palabra de dexair los tornar libremente a la Villa luego, a la ora que quisieren sinque seles de ympedimento ninguno y bien sera que los quatro deputados que venieren trayan Comission del Magistrado y Govierno des sa villa, para responder me a algunos cosas que pretendo tractar con ellos del servicio de su Magestad. Datum en Leyderdorp 6. de Septiembre 1574. Francisco de Valdes. Naerdien die van Leyden in haer schrijven aen den Oversten Francisco de Valdes Passeport voor eenighe Persoonen versocht hadden: so hebben sy opten 9. September dese volghende ontfanghen geschreven in Spaensche Tale. Francisco de Valdes Maestro del Campo General del Exto de su Magestad en Hollanda. POr la presente conzedemos salbo conducto y licentia, a una o a dos personas de la villa de Leyden para que peudan venir a Leyderdorp a tratar comigo algunas cosas del servicio de su Magestad y que puedan traer las letras quisieren abiertas para el St. Conde de la Rocha, y para quales quiera otres Burgeses de Leyden de los que al presente est an en Utrecht. o Harlem, y para que azi mismo puedan tornar se libremente a su Villa, quando quisieren. Dada en Leyderdorp a 9. de Setiembre 1574. Valga este pasaporta por dos dias. Francisco de Valdes. Den voorgaenden Brief ende Passeport verduytst wesende, is van den volgenden Inhoudt. Aende Heeren Burger-meesteren ende Magistraet der Stadt Leyden. HEeren Burger-meesters, ick hebbe uwen Brief ontfangen, ende alsoo inde selfde eenige besonderheden zijn, opte welcke niet schriftelick geantwoort, ofte gheheelick voldaen kan werden: soo waert [p. 380] my seer aenghenaem dat ghyluyden sonder de vier Gedeputeerden die ghy segghet: met de welcke mijne meeninge is te handelen van sommighe saecken den dienst van sijne Majesteyt ende den oorbaer vande Stadt aengaende. Het welcke ghedaen zijnde, by soo verre ick gheraeden ende van nooden vinde, dat sy voorder trecken totten Prince van Oraignen, ick salt toelaten: ende by ghevalle niet, soo beloove ick op mijn woordt, dat ickse vryelick sal laten keeren tot de Stadt, soo haest sy sullen willen, sonder dat haer eenich belet ghedaen worde. Ende tsal goet zijn, dat de vier Gedeputeerden die tsamen zullen komen, met heur brenghen Commissie vanden Magistraet ende Regeerders vande Stadt, om my te antwoorden op sommige saecken van den dienste van sijn Majesteyt, die ick voor hebbe met haer te handelen. Gegeven in Leyderdorp den 6. September, 1574. Francisco de Valdes. Francisco de Valdes, Veldt-Overste des Leghers van sijne Majesteyt in Hollandt.Wy verleenen mitsdesen vry gheleyt ende verlof aen een ofte twee Persoonen vande Stadt Leyden, omme te mogen comen tot Leyderdorp met mijn te handelen, van sommige saken van dienste van sijne Majesteyt, ende om te moghen met hem brenghen sulcke opene Brieven als zy zullen willen aenden Heere Grave de la Roche, ofte aen eenighe Burgeren, die nu ter tijt zijnde tot Utrecht, ofte Haerlem willen senden: oock om te mogen vryelick keeren tot heure Stadt wanneer sy zullen willen. Gegheven in Leyderdorp den 9. September 1574. Dit Passeport is goet voor twee dagen.Francisco de Valdes. Francisco de Valdes. Die van Leyden versochten dese Paspoort om onder dit decksel heur Boden van andere saken te veyliger over te crijgen: ende dit was eenen listighen treck tegen heur Vyanden, de welcke sy ontboden dat hun doch wel bekent was, dat niet een Hase vry uyt Leyden door heur Legher mocht loopen door haer nauwe Belegeringhe, hoe veel te meer boden aen sijne Vorstelicke Genade, sonder heur bewillinge: hoewel nochtans ter contrarie sy vrye wegen wisten, ende den selfden nacht als heur vyanden meynden gantsch seker te zijn, daermen sulcx minst vermoede, zijn sy noch mette brieven aen sijn Excellentie gecomen. Oock waren hun het Pauselicke [p. 381] gheloove ende de Spaensche beloften ghenoechsaem bekent, insgelijcks op wat wijse de voorsz. Commandeur in Granaden ende de Spangiaerden tot Zutphen, Naerden, ende Haerlem ghehandelt hadden. De uytgewekene Leytsche Borgers tot Leyderdorp leggende, die terstondt hadden ghepast naer het seynden van hare Brieven in heure huysen te trecken, gaven sulcx oock wel deur woorden te kennen, als sy tot den aenkomenden Boden spraecken: Wat onschult sult ghyluyden doch hebben? die van Haerlem mochten hun ontschuldigen dat sy door het gewelt heurder Knechten gedwongen waren, heur Stadt so langen tijt weder te houden, dan ghy en hebt geen Knechten inne, aldus en is voor u luyden geen onschult, ende u en staet gheen ghenade open: weynich denckende dat sy heurder Mede-borgeren namen deur haer getuygenissen eeuwich maeckten, ende hun een eeuwighe schande. Het wert nae der tijt openbaer wat genade dat die Stadt van Leyden ontfanghen soude hebben. Want daer was vastelicken besloten dat de Stadt Leyden eerst ende voor al het Leger daer voor leggende, geheel soude hebben moeten betalen. Sommighe vande uytghewekene, hebben opentlick nae de verlossinge der voorsz. Stede tot Amsterdam bekent. Dat niet tegenstaende alle beloften der Spangiaerden besloten meyninge was, (o grouwelick voornemen!) so verde sy inde Stadt gecomen hadden, niet weyrachtichs te spaeren, jae selfs die ghehuwede Vrouwen om te brengen: De jonge Maechden mochten genade vercregen hebben, op dat sy tot der Spangiaerden ontucht mochten ghebruyckt worden. Omme tot dit grouwelick voornemen te mogen geraecken, so heeft den Oversten Baldeus, wanneer de Borgeren in haren uytersten noot ende droefheyt ghecomen waeren, geresolveert ende besloten de Stadt Leyden te bestormen ende met gewelt aen te tasten: ende daer toe al last gegeven hadde: Maer God Almachtich die de bedroefde Burgheren in zijne heylige bescherminghe ghenomen hadde, ende besloten die door zijne almogende handt te verlossen: Die heeft door zijne wijsheydt dat voornemen also gestiert ende beleydet, dat Baldeus ter liefden van seeckere Jonckvrouwe, woonende inne den Hage, daer hy op verlieft was ende daer na by hem getrout is, van zijn besluyt verandert is, ende aen zijne Capiteynen ende Soldaten verboden zulcx in het werck te stellen, niet twijfelende of de Stadt Leyden zoude hem van zelfs wel in handen comen. Het gene ick van dese saecke geseyt hebbe, zullen wy bewijsen mette woorden vanden Hoochgeleerden Firmianus Strada, genomen uyt zijne Latijnsche Beschrijvinge vande Nederlantsche Oorloghen, ghedruckt tot Antwerpen: De welcke by een van mijne goede Vrienden verduytst zijnde, aldus zijn luydende: Baldeus liet niet nae dickmael naer den Haghe te gaen, alsoo hy aldaer op eene schoone Vrouwe verlieft was, die hy met gheduerige vleyinghe, minnelicke vryagie, ende Hollantsche vryheyt vervolchde, want hy haer tot eene Huysvrouwe in sijn hart verkooren hadde, ende oock corts daer na troude. ’Tgebeurde dat Baldeus daeghs te vooren, als hy voorgenomen hadde de Stadt Leyden te bestormen (daer toe hij sijn Crijchs-volck alreede last gegeven hadde) eene treffelicke maeltijt inden Hage om haeren wille hadde bereyt, sy op de selve maeltijt verschijnende, ende hy haer bedroeft siende, vraghende ernstich nae de oorsaecke van haere droefheyt, gaf hem voor antwoorde, dat sy niet anders als bedroeft conde sijn, alsoo haer voor oogen speelde den ellendigen stant der Ingesetenen van Leyden, die den volgenden dach gedestineert waren om geplondert, ende vermoort te worden. Dat de overdenckinge doen alleen van soo veele lieve ende familiere vrienden, die nootwendich tot openbare ruyne comen, ende tot Lijcken worden mosten, ghenoechsaem was, om alle blijtschap uyt haer harte te doen verhuysen, ende dat daer nae ’tghehoor van’t succes, eene ongheneesselicke wonde in haer harte drucken soude. Baldeus om de hoope van Huwelijck niet af te snijden, gebiedt haer vrolijck van harten ende wel ghemoet te sijn, haer secretelijck belovende, dat hy sijn voornemen van de Stadt met ghewelt aen te tasten naerlaten soude, ende dat hy uyt liefde, die hy haer toedroech, de hertneckige Stadt soude sparen, twelck hy soo te liberaelder beloofde, als hy seeckerder was, dat de selve van selfs sonder eenich ghewelt ende bloet-stortinghe in sijne handen soude vallen. Dus verre de woorden van Strada. Dit menichvuldighe schrijven van soo vele, begost genoech een jaloersheyt te maken: want een yegelick woude hem toonen de vlijtichste te zijne ende den meesten prijs by den grooten Commandoor te hebben van het overgaen der Stadt Leyden, twelck eensdeels blijckende is uyt Iohan de Huyters Brief van date den 9. Septembris uyt Leyderdorp gheschreven aen den Heere van Noortwijck, wesende vanden volghenden Inhout: Edele, Vrome Heere, den Heere van Noortwijck, mijnen goeden Vriendt, tot Leyden. Edele, vrome, seer bysondere goede Heere ende Vrunt, op den selfder uyr als u Trommel-slagher hier gekomen is, ben ick int Leger gecomen, ende voor soo vele ick kan mercken, den Opper-Veltheer is verstoort gheweest teghens den Coronel ende Capiteyn, dat hy heeft laten passeren den Trompetter met sekere Brieven, denckende die selfde in te houden sekere affairen ende negotien roerende u l. staet, bysonder staende inde staet daer ghylieden u in vindt, ende dat die souden sien sonder der voorsz. Heeren weten, indient sulcx soude moghen zijn. Als die Stadt ende u Vrient, soude u raden, dat indien ghy yet te tracteren hebt, dat ghy wel sult doen, ende dat doen [p. 382] deur den voorsz. E. Veltheer Sr. Baldeus, die ghy weet so sachtmoedich ende barmhertich is. Ende ick ben seker datter niemant so savorabel wesen sal voor de Stadt, als die voorsz. Heere, ende dunckt mijn dat ghyluyden behoort te begeeren soo veel te meer deur hem, ende met hem te negotieren, alsoot ten letsten al door sijn handen sal moeten gaen, als wesende Over-Veldtheer van al Con. Majesteyts Crijchs-volck in Noort-Hollant, ende de authoriteyt heeft daer al ende veel goets inne te doen. Ende indien ghyluyden hem meent verby te gaen, dunct mijn soude hem moghen belghen, ende groote schade doen de Stadt ende Burgeren van dien. Ick als u Vrunt ende oock vande Stadt, daer ick in mijn jonckheyt vijf Iaren inghewoont hebbe, hebben niet willen laten u dit te adverteren, begeerende tselfde in goet te willen nemen. Hier mede den Heer bevolen. Geschreven int Leger tot Leyderdorp den 9. Septembris 1574. Uwen E. goede Vrient ten dienste Iohan de Heuyter.
DE voorschreven Brieven en waren by sommighen onstantvastigen noch niet alles sonder vruchten: Ende oft de Stadt Leyden aen de drie plaghen die haer gemeenlick by den anderen voegen, te weten, ’tSwaert, Pest, Honger, niet genoech en hadde ghehadt, soo is daer noch een vierde quellinghe by gecomen, te weten, dat sommige Burgeren die hun tot desen tijt geveynst hadden, seyden heur tonge nu uyt den Lombaert gehaelt te hebben, aengesien de voorsz. Commissaris Bronckhorst den 6. Septembris inden Heere gerust was, die anders, so hy geleeft hadde, wel alsodanighen oproermakers aen een galge soude doen knoopen hebben, want hy inder stadt seer strenghe Justitie hielt, soo dat hem een yeghelick ontsagh, het waer Papist, ofte Geus: Van dese ontstantvasticheyt, die oock by sommighen sittende inder Wet was, sult ghy hier navolghende noch breeder hooren. Als hun nu de Admiralen voorsz. binnen Rotterdam door een groote vlijticheyt der Admiraliteyt van Holland, waer van de Hoofden waren M. Cornelis vander Bronckhorst, M. Henrick Duyst, M. Henrick Meyster ende [p. 383] Lievin [Iansz. Kaers-maecker,] ter redelicker nootdruft toegerust hadden, ende door Schuyten den 5. Septembris bevonden was, dat de Landscheydinge, maer anderhalven voet boven het water was staende: is by sijn Vorstelicke Genade besloten dese tusschen Zoetermeyr ende Wilsveen door te steecken, om van daer in het Zoetermeyrsche Meyr te comen, een quartier van een mijle vande voorschreven Landscheydinghe, ende zijn op den 20. der selfde Maendt, de voor schreven Admiralen de Rot uytgevaren met sekere andere Hollantsche Capiteynen:, ende den Gedeputeerden uyt den Staten ende Admiraliteyt, met omtrent 30. Galeyen, mitsgaders andere die uyt Delft ende der Goude toghen, oock seeckere Victualie-Schepen, twee Vaendelen Pioniers, ende andere dat hun noodich was, nae de Landtscheydinghe ghetoghen. Hier toe hadde sijn Vorstelicke Genade verordent sekere Vaendelen Knechten, te weten Francoysen, Monsieur de La Durant, ende Catteville, om hun selven een uyre voor den daghe op de Landtscheydinghe te beschanssen aen beyde de zijden, ende dat waert mogelick, eer het den Vyant ghewaer werde, het welck alsoo met groote haest gheschiedede, ende zijn de Admiralen met heur schepen gelegen geweest om van besijden beyde dese Schanssen met heur geschut te bewaren. Een half uyre nae de beschanssinghe zijn de Spangiaerden uyt Zoetermeyr gecomen na den Scheydwech om te schermutselen, ende stelden besijden in het hooge velde, namelick het Ambachts-lant, omtrent vijf Vaendelen knechten. De Francoysen onder den voorsz. Coronel La Garde leggende, ende andere uyt zijnder Vorst. Genaden Wacht, die daer willich gecomen waren, niet tegenstaende dat hun van den Admirael Boysot gebeden ende bevolen was, dat sy de Vyanden doch onder het geschut souden laten comen, zijn met grooter hitte, soo wijdt van buyten heur Schansse na heur Vyanden gheloopen, dat de Admirael met zijnen Schepen geheel tot zijnen wille zijn geschut niet en const ghebruycken, hoewel het noch in vele door ses Galeyen van besijden soo treffede, dat sy alleenlick niet voort en quamen, dan weder te rugghe tot tweemael toe met schande ende schade nae Zoetermeyr moesten keeren. Des Admiraels Pilote wert alleenlick door den arm geschoten, ende sommige van sijn Boots-gesellen waren gewont. Van de ander zijde, te weten, van Wilsveen oft Leytschen-dam zijn de Spangiaerden tegen den avont te voete ende te paerde uytgecomen, ende hadden daer een heftige schermutselinge, dan worden so door den haeck-schutten als het grof geschut, twelck dapper uyt den Galeyen in heur treffede, met schande te rugge gedreven, so dat de Galeyen die na roeyden, sommige Paerden ende Mans ombrochten. Die van Leyden hebben opten 11. Septembris, wesende des Saterdaeghs, het schieten van dese Galeyen ende andere Schepen ghenoechsaem ghehoort: ende ten selven dage, op ofte omtrent de Landtscheydinge. een groote brant gesien. Waer inne de Burgeren seer verblijt ende verheucht waren: hoopende seer haest verlost te werden: Ende die vanden Gherechte [p. 384] hebben inder nachte wederomme vier Boden met brieven aen zijn Excellentie ghesonden, omme aen hem te vernemen de staet ende gelegentheydt van het ontset. Welcke Boden haer met eede verbonden hebben om op het spoedighste wederomme te komen: ende sijn dien volgende des Dijngsdaghs weder inde Stad ghekomen. Omtrent de Landtscheydinge geschiede een bittere daet vanden Zeelanders, die doch een sonderlinge verbitteringe op de Spangiaerts hebben, ende wederom de Spangiaerts op hun: Want de Zeelanders geleert zijnde door de voorgethoonde exempelen vanden Spangiaerts, die sulcx van den Mooren ende Turcken gheleert hebben, (hoe wel ick nochtans sulck naevolghen van eenen Christen niet en prijse) heeft eenen van desen gheschoten Spangiaerts het herte uyt den lijve halff doot zijnde gheruckt, ende met sijne tanden daer inne gebeten, ende wech geworpen. Dit gebeten herte met de littekenen der tanden, is binnen Delff daer na van veel geloofwaerdige luyden gesien: ende zijn doe oock eenige Latijnsche Carmina ghemaeckt, ende naderhant uytgegeven, ghenoechsaem betoonende datse eensdeels op het doorsteecken der Dijcken, als oock tot dien eynde gemaeckt zijn. Wes halven ick goet ghevonden hebbe, de selffde hier soo in haer eerste sprake, als verduyscht zijnde, by te stellen. Lugdunum cingit Batavorum miles Iberus, A Batavo contra cingitur ille mari. Non opus est gladiis ferroque rigentibus armis, Solae pro Batavis belligerentur aquae. Iacturam pecoris Batavus quam fecit & agri, Humano decies sanguine Ibere lues. Mercator sapiens tamen haud mercabitur unâ Hispani generis corpora mille bove. Macra caro est, nuper cùm cor gustasset Iberi Respuit, & canibus nauta vorare dedit. Deseruêre agros Batavi & Nassovius Heros, Nullus enim fixos abstulit hostis agros. Invenit ratio, sine sanguine pellere longè Hostilesque manus Hesperiumque jugum. Tolle moras, Hispane fuge, & ne respice terras Pro quibus Oceanus pugnat, & ipse Deus. Dese 16 goede Latijnsche Versen, alsoose by Frutier in 23 quade Duytschen vertaelt waren, zijnde by een Lief-hebber op nieuw by nae van woorde tot woorde aldus in Rijm overgheset. [p. 385] DE Spangiaert Leyden heeft beset aen allen zijden; De Zee, den Spangiaert weer omringt en comt bestrijden, Onnoodich datmen woelt, of sich te weere stelt, De Zee den Spangiaert sal verdrijven uyt het velt. De schae van Land en Vee (wat wilmen die verhalen?) De Spangiaert met sijn bloet thien dubbelt sal betalen. Hoewel geen van ons volck voor duysent Spangiaerts sal Vermangelen een Os, oft hy most wesen mal. Het vleysch te mager is. Laest als een Zeeu gebeten Hadd’ in een Spangiaerts hert, ist d’honden voor ghesmeten; Tis waer, de Bataviers en Prins haer Land af-gaen; Dats rond om vast, en is tot noch toe blijven staen. Dit is daerom ghedaen, (lof zy ’tHuys van Orangien) Om sonder bloedt van ons te breecken ’t jock van Spangien. Wech Specken, vlucht van hier, en siet te rugghe niet, Daer Zee en water vecht, en Godt u selff verbiet. Alsoo die van Leyden middelertijt door seeckere Borgheren, als Ian Freck, [toevoeging 1641: also onder de Borgeren genaemt, maer wiens eygen name was Ian Iansz. van Aackeren,] Lubbert die Ketel-boeter, Ioris Slot, Nachtegael, ende andere die door verscheyden weghen over quamen, aen sijn Vorstelicke Genade den 4. Septembris gheschreven hadden: daerinne heurder swacker Burgheren staet te kennen ghevende, hoe sy door den grooten hongher-noot uytgheteert werden, waer deur haer Wachten swack waren: Biddende dat heur ontset doch mochte ghevordert worden: Sorghende dat de Landtscheydinghe noch niet deur en was, aenghesien sy gheen water en vernaemen. Soo hebben sijne Vorst. Genade ende de Generale Hollandsche Staten uyt Rotterdam den 12 gheschreven aen die van Leyden, ghelijck hier inder somme nae volghende is: HEt was alle menschen bekent wat vlijdt ende costen sy deden om heur te onsetten: twijffelden ooc niet oft die van Leyden en souden aen heur zijde alle stantvasticheyt bewijsen, ende hun houden als getrouwe Bondgenooten, ende alle listighe ende soete aenslaghen des Vyandts verworpen, waer door den Vyandt hun vermeynde in sijn handen te crijghen: Souden oock trachten dat sy den prijs behielden, die sy voor de gantsche werelt alreede vercregen hadden. Gaven hun daer beneven te kennen, dat heur uytghesonden Boden met heuren ooghen het doorsteken der Landscheydinghe ghesien hadden, ende dat des daeghs te vooren, sulcks sy alles by monde breeder [p. 386] soude verclaren: Sonden hun oock twee Copien van Brieven van hun den 4 ende 7 afgevaerdicht, waer inne sy sien mochten heur sorchvuldicheyt, voornemen ende raedt die sy hun gaven, misgaders de beloften van Octroyen ende Vryheyden in toecomende tijden. Onder stondt. Uwe goetwillighe mede-Verbonten de Ridderschap. Edelen, ende Steden van Hollandt, Representerende de Staten vanden selfden Lande, mitsgaders de Raden neffens sijn Excelentie. Otto van Egmont. Adriaen vander Mijle. Willem Iansz. van Heemskerck. Cornelis vander Bouckhorst. Willem van Loo. Cornelis Woutersz. Ende noch leger de onderteeckeninghe vanden Secretarius C. de Rechtere. Welcke Brieven die vanden Gerechte opten 15 Septembris openbaerlicken voor de Burgheren afghelesen hebben: de welcken door de voornoemde Brieven seer vertroost ende versterckt gheworden zijn. Den 16 Septembris hebben sy desen Brief beantwoort: Danckten God met vreuchden ende den Staten van het voorsz. doorsteken: gaven heuren noot te kennen, ende begheerden dat het aen ghevangene werck ghevordert werde tot heurder verlossinghe. Schreven oock opden selfden tijt aen den Admirael Boysot in Caracteren: gaven hem heuren uytersten noot te kennen: begheerden dat hy sijnen uytersten vlijdt wilde aenwenden: Versochten te weten waer sy hun souden naestellen, men soude bevinden dat sy niet traech en souden zijn. Nu willen wy ons wederom keeren tot de Landtscheydinge daer wy tselve ghelaten hebben. Sommighe die daer meynden dit gheweste seer wel te kennen, hadden sijn Dorstelicke Genade wijs gemaeckt, als sijn volck over de Landscheydinge ware, dat sy dan wel sonder verhinderinge inde voorsz. zoetermeyrsche Meyr souden comen: dan dit ondersocht zijnde, wert verde anders bevonden.Ten eersten, was daer den Groenen-wech die daer een voet boven water lach, de welcke oock moeste inghenomen ende beschanst worde eer het de Vyandt gewaer werde twelc sonder het verlies van eenen mensche ghedaen wert, hoe wel de Vyant maer een scheut van een Musquet van daer en lach. Ten tweeden, soo meynden sy van daer door verscheyden dobben en grachten daer turf uytgedolven was, tot inde Meyr te comen: dan daer en was maer eenen sloot die doorging, ende was door de Zoetermeyrsche brugghe op den Voorwegh legghende, daer hun de Spangiaerden aen beyde zijden, voornamelick in de huysen by de Brugge ende oock op de Brugghe, wel met 30. Vaendelen knechten beschansset hadden in alle huysen langs den wech. Aldus en cost men hier niet door, oft men moeste die met grof gheschut doen verhuysen. [p. 387]
Syne Vorstelicke Genade dit binnen de Stad van Delff vernemende, heeft corteling daer nae met den Commissaris generael over de Artelrije ende munitie van Oorloghen vier halve Cortouwen ghesonden, in Coorn schuyten ghestelt, mitsgaders den Ysbreker van Delft. Dese Coorn-schuyten waren met dicke plancken voor ghemaeckt, daer natte netten tusschen ghestampt waren, op dat de Constabels vry mochten staen. De selve op den 17. in het Legher gecomen zijnde, heeft den Admirael terstont alle sijn Galeyen door verscheyden Canalen naer de voorsz. Brugghe ende Voorwegh doen trecken. De Admirael voechde sich met de sijne in het Canael twelck nae de Brugge liep, soo seer nae by, datmen hem met een roer hinderlick mocht wesen: Aen sijn slinckerhandt, in een ander Canael waren twee vande voorschreven halve Cortouwen: ende aen de rechter handt de Admirael van Ziericzee met de ander stucken: ende een deel van de galeyen waren in een ander Canael gheroeyt, seer nae by de Vyandt, die 4. ofte 5. Bootsghesellen doot schoten ende sommighe quetsten. Dese schoten vanden morghen tot den middagh op de voorsz. Brugghe ende huysen daer beneven staende: doch als een van de Cooren-schuyten vooren door de cracht des uytgaenden cloots berstede, ende de ander niet beter gevaren en souden hebben, ende dat men oock sach dat de Vyandt, niet tegenstaende sijn groot verlies van volcke, niet wijcken en wouden, liet den Admirael den aftocht blasen. Dit aftrecken en gheschiede niet sonder schade van des Princen volck, ende dat vande ghene die by den Admirael van Ziericzee waren. De Capiteynen Catteville, Durant, Guilleresse, Francoysche Edel-luyden, hadden hun met sommighe Soldaten te wijdt onder den Vyandt begheven, ende waeren met schuytkens achter een deel turfhoopen ghecomen niet wijdt van haerder Vyanden schanssen ende huysen, die sy verhoopten in brandt te steken. Als nu de Admirael stilswijghende afftooch, niet wetende van het soo verde inne treden der voorsz. Edelluyden, is de Vyandt sulcx siende met 300. schutten daer soo gheweldich op ghevallen dat Catteville, Guilleresse, ende seven Soldaten door een omslaende schuyte verdroncken: Durant ende sommige andere berchden haer lijff met swemmen. Doch was de schade soo nae der tijt bevonden wert, veel grooter aen der Spangiaerden zijde, door het voorsz. grof gheschut: want sy werden met schuyten nae Utrecht ende Haerlem, doot ende ghewont ghebrocht. Die van Leyden hebben opten 27. September des morghens omtrent vier uyren dit schieten geduyrende tot omtrent den Middach toe ghenoechsaem ghehoort, ende daer naer een dicken roock die hen allenskens in een groote vlamme verhieff van het vliedt-gat ghesien, ende corts daer [p. 388] naer, heeftmen op den wech (loopende van Zoeterwoude naer het Wedde) veel Paerde-volck sien afkomen, wijckende naer Voorschoten, alsoo datmen presumeerde dat de Vyanden eenighe Schanssen verlaten hadden. Ten selven daghe is aen de Reynsburger-Poorte een Trompetter ghekomen, vereysschende antwoorde opten Brief die de Grave van Lannoy aende Stadt geschreven, ende hy over eenige dagen ghebracht hadde. Daer die vanden Gerechte op deden antwoorden, dat sy aenden Velt-Oversten Baldeus, vrye pas versocht hadden, om hare Boden op Utrecht te moghen senden met hare antwoorde, maer dat hy haer sulcx niet en heeft willen toelaten ofte vergunnen: ende daeromme achter gebleven was. Hoe wel des Princen volck heuren Vyant wel eenige af-breucke deden door het grof gheschut, ende vromen Soldaten onder de Colonels den Baron van Noeles, ende de Heere de la Garde leggende, soo stont nochtans de saecke aen haer sijde wel ongesien: Want het water door den seer grooten boesem van soo menich duysent Morghen Lants, en wies so seer niet als sy wel wenschten, de windt en wilde hun ooc niet wel dienen: oock bruyckten heur Vyanden veel listen om het water besijden af te leyen: De voorsz. Brugge was te sterck beschanst: De Coorn-schuyten met het grof Gheschut moesten anders versien zijn: Aldus scheen by nae alle cost ende moeyte verlooren, ende alle raedt ten eynde. Hier inne versach de Heere door twee middelen, ten eersten door den Noord-Westen wint die den 18. 19. ende 20. Septembris sterck woey, ende het water seer dede wassen: Ten tweeden begaefde hy den Raets-Heere van zijn Excellentie M. Pieter Wasteel, die inde saecke seer vyerich ende sorchvuldich was, met wijsheydt, ende hadde sich by twee Huysluyden van Soetermeyr beraet slaghet, die hem te kennen gaven datmen juyst door de Brugge niet en moeste varen, dan men soude tusschen Soetermeyr ende Benthuysen wel door mogen, ende dat over den Segwaertschen wech, De Raetsheer Wasteel gaf dit zijn Excellentie te kennen, ende keerde weder int Leger, ende met den Admiralen Noeles, La Garde, sommige vanden Staten ende Admiraliteyt ende voorsz. Lantluyden hun beraden hebbende, besloten als vooren. Aldus is dien nacht de Admirael Boysot, vergheselschapt met den voorsz. Wasteel, La Garde, 8. Galleyen, ende omtrent 70. Soldaten na den Segwaertschen wech getogen, daer sy op quamen sonder dat de Vyant sulcks eens gewaer wert: Want de Vice-Admirael bleef evenwel met het Leger voor de voorsz. Zoetermeyrsche brugge ende Voorwech. Daer nu op zijnde, badt La Garde den Heer van Citadelle, een Italiaens Edelman, Lieutenant vanden Baron van Noeles, dat hy sich metVaugirault, ende de helft vanden Soldaten woude beschanssen aen de zijde van Benthuysen. Ende de Heere Bouchart met Capiteyn Ladriere, ende de ander helft vanden Soldaten aen de zijde van Soetermeyr. Dit werdt ghedaen, met sulcken meyninghe nochtans, soo verde des Vyants gewelt aengecomen hadde, dat sy heuren wijck op de Schepen souden ghenomen hebben, twelck noodeloos was: Want de Vyant hoorende dat hy aldus verschalckt was, [p. 389] en hadde geen lust hun te besoecken, dan ter contrarien, de Duytschen tot Benthuysen leggende, namen dien nacht de vlucht, ende die van Zoetermeyr verlieten des anderen daechs oock heur Schanssen, ende weken innewaerts na Leyden, te weten na de Noortaasche huysen, Zoeterwoude, Kerckwegh ende Weypoort, daer sy heur groff gheschut mede sleypten ende hun in veel huysen beschansten. Dit voorsz. beschanssen vanden Segwaertschen-wegh en gheschiede niet sonder cleyne moeyte van des Princen volck, die tot den knien toe dien nacht int water stonden, ende woey (gelijck geseyt is) seer sterck uyt den Noort-Westen. De Admirael Boysot sondt La Guarde des anderen daechs om het Leger, de welcke door Godes behoedinge sonder eenen mensche te verliesen by hem quam. De voorschreven Duytschen in Benthuysen leggende, en waren daer noch nauwelick uyt, oft Capiteyn Ladriere en was met 50. Soldaten in heur schansse. Na dat des Princen volck nu over den Segwaertschen wech zijnde, de huysen nae Zoetermeyr streckende in brand ghesteken hadden, is Capiteyn Cret een Orangeoys in Zoetermeyr met drie Vaendelen knechten ghekomen, mitsgaders de Arcke van Delfft. Dese Arcke was een Schip wonderlicken toeghemaeckt, seer wel versien met gheschut, ende hadde het Legher recht te vooren door de ondiepte veel moeyten ghemaeckt, soo dat het eens genoech verwesen was te branden, dan van 15 oft 20 stucken geschuts ontlast zijnde, werden middelen gevonden dat het tot de voorsz. plaetse gebracht werdt, om de passagie met stil leggen te vrijen. Dese voorsz. Arcke was een gebouw van twee Schepen by den anderen, ten werdt noch door boomen, noch oock riemen ofte seylen ghevoert noch geroeyt, dan door raderen die daer binnen in stonden: Het was rontsomme gesloten, ende op zulcker wijse bewaert, datmen met gheen Musquet daer door en mocht schieten: Daer mochen 50 Mans weyre uyt doen, ende 12 draeyden de raderen.
Hier voor is gheseyt dat de schepen daer het grof gheschut inne was, [p. 390] voor deur de cracht des uytgaenden cloots ghebersten wart. Dese tot Delff met grooter vlijticheyt wederom toegemaeckt zijnde, voor eensdeels afgenomen, met loot ende huyden becleedet voor des bossecruyts cracht, zijn den derden dach des Princen Leger nagevolcht. Den Admirael die sich op de reyse begeven hadde, een mijle voor by Benthuysen zijnde, wert uyt vermoeden geseyt, dat omtrent de weteringhe die na de Noort-a loopt de Vyandt in seeckere huysen mocht beschanst leggen, doch als hy sulcx hadde laten vernemen, bevont anders, vervorderde daer om sijnen wegh na de Noort-a een Musquet-scheut van daer. Hier wert hy gewaer dat omtrent twee oft drie hondert Duytsche Knechten wel gewapent uyt twee huysen (waer van sy het eene in brant staken) met seer groote snelheydt de vlucht namen nae de ander zijde van het Noort-aesche cleyne Meyrken, daer de Spangiaerts beschansset lagen. Den Admirael roeydese dapper nae, ende leyde sich int slachordene in dit voorsz. Meyrken, een scheut weeghs van sijnen Vyanden. Wt dese Noort-asche huysen wert dapper met Musquetten gheschoten, doch des Princen volck antwoorden met heur groot geschut hier soo op, dat de Spangiaerts niet en wisten waer sy hun bergen souden. Na dat de voorschreven Duytschen hun achter twee Hoybergen voor het geschut verborgen hadden, zijn sy voorts innewaerts naer Soeterwoude gheweken: Dese schermutselinge duyrde vanden Middach tot den avont. Den admirael die maeckte hun omtrent den middernacht een allarm, door een weynich Haqueschutten, daer de Spangiaerden vier of vijfmael op schoten, om te bethoonen dat sy noch in heur Schanssen waren: doch alsoo sy sorchden overweldicht te worden, weken in grooter stilheyt nae Zoeterwoude, soo dat de Admirael sulcx niet ghewaer en wert voor des anderen daeghs. Het was wel een groote verhinderinge van des Princen volck, dat de Spangiaerden het water twelck na Soeterwoude voorts liep, ghestopt hadden: Dan dat sy hun niet beschanst en hadden aen den mont vant Meyrken, daer in dwaelden sy seer want soo sy dit ghedaen hadden, soude den Admirael dese voor by tocht soo swaer gevallen hebben, als de voorghenoemde Zoetermeyrsche brugge, dan die Almachtige Godt die voor een gebruyck heeft, als hy sijn eere wil verbreyden, den menschen heure wijsheydt te benemen, heeftse in dit stuck verblindt. Als nu de reste van het Leger met het voorsz. grof geschut gecomen was, heeft sich de Admirael met sijn gantsche menichte der schepen op een breede Weteringe nae Zwieten sterckende ghelegt, ende schoot daer met sijn grof gheschut, op dat hem die van Leyden sien ende hooren, ende heuren moet vermeerderen soude: Want men hadde in 7. dagen van hun geen tijdinge ghehadt. Die van Leyden bewesen heur wel gemoetheyt, weder antwoordende met grof geschut hoe wel heur spijse anders op desen tijt niet en was dan Koeyen ende meest Paerdenvleesch. De Paerden waren omtrent 90 ende [p. 391] men begost daer van omme te deylen (ghelijck te vooren) elck mensch een half pont des daghes. De voorschreven Spaensche ende andere Soldaten om de Stad leggende, quamen dagelicx voor de Stad, met dreyginge, met spotwoorden, leugenen, ende oock schoone beloften. Sommighe van den Bevelhebberen spraken oock daer nae tot Leyderdorp, tegen eenen Jongelinck die uyter Stad gesonden was: Het is uwen Prince soo mogelick de Stad te onsetten, als het u mogelick is met de hant de sterren te reyken ende te grijpen. De voorsz. dreygende woorden, ende schoone beloften en waren nochtans in als soo crachteloos niet, oft sy en vonden noch in sommighe wanckelbare ende qualick gegronde herten plaetse, door de welcke aengesien hun den honger mede hert aendreef, wel eenigen twedracht, gelijck vooren een weynich aengeroert is, inder Stad soude geresen hebben, ten ware dat de Heere door de wijse Comissarisen Joncker Iacop vander Does ende Joncker Iohan Heere van Noortwijck ende de Magistraet daer inne wonderlick versien hadde: Want omtrent dese tijt als dit gheschiede, waren 15 van de Borghers (die meer aenhancks hadden, namelick noch 300. ghelijck sy seyden) op het Stadhuys gegaen, ende begeerden spijse ofte middelen. Daer oock een uyt de Magistraet protesteerde, dat hy geen oorsake en begheerde te zijn vander menschen doot die van honger vergingen: welcke woorden verder ghesien souden hebben, waert saecke dat de voorsz. Comissarien, de reste vander Overscheyt, met der Stads Capiteynen ende andere treffelicke Burgeren niet stantvastiger ende kloeckmoediger waren gheweest. Dese in plaetse dat sommige de Gemeente sochten inne te beelden Baldei groote genade, ende seer schone Pardoen, mitsgaders de schriftelicke beloften die ghy hier vooren in verscheyden Brieven gesien hebt: Hebben aen d’ander zijde den flauhertigen ende slechten Burgeren alle exempelen ter contrarie voorghehouden: Want dit voorschreven Pardoen wert van sommige soo sterck ghedreven, dat sy hun niet en schaemden te seggen, ende heur vroome Mede-burgers uyt quader genegentheyt te over liegen, dat alle de gene die op het Pardoen niet en betrouden te vele gestolen hadden, waer door sy vreesden. Sy riepen vrijmoedelick dat heur tongen uyt den Lombaert gelost waren, oorsake om dat de Commissaris Bronckhost (gelijck geseyt is) inden Heere gerust was. Boven dese spijtighe woorden en waren de verborgene aenslaghen niet cleyn, die sommighe dickmael hielen: doch de Heere gaf de genade dat onder hun een Godvruchtighe Vrouwe was, die de Euangelische altijt waerschoude, waer door sy hun altijt (eer heur heymelicke Vyanden yet costen volbrenghen) in Wapen begaven, hun ghelatende als of sulcx om een ander saecke geweest hadde: waer door den gheveynsden sulcx siende, heur aenslaghen niet en dorfden int werck stellen, dan inwendich verslaghen ende beschaemt waren. [p. 392]
SOmmighe quamen oock op desen tijdt by den Borgermeester Pieter Adriaensz. vander Werff hem voorhoudende heuren grooten honger-noot, die sy hem met claechlicken ende dreychlicken woorden vertoonden, meynende dat sy hem hier door bewegen souden, dat hy middelen soude soecken om met den Vyanden te handelen. Hy antwoordede hun cort ende vromelick: Siet lieve Mede-burgers, ick hebbe eedt gedaen, die ick verhope door den gever aller goeder gaven stantvastelic te houden: Soo ghy met mijn doot beholpen zijt, ick moet eens sterven, ende het is my even vele oft ghyt doet op alsulcker mate, ofte de Vyandt: Want mijn sake is goet. Sijt ghy dan met mijn doot beholpen, neemt mijn lichaem, snijdet ontstucken, ende deylt daer van soo vele als strecken magh, ick bens ghetroost. [in margine: Romeynsche antwoorde van Pieter Adriaensz vander Werf.] Met dese antwoorde waren de voorsz. Borgeren alsoo in heur gemoet gheslagen, dat sy sonder eenighe verder woorden van daer ginghen. Om dit vyer der tweedrachticheyt te meer op te blasen, den ontrouwen twistighen moet te gheven, den vroomen in heure moet te doen swacken, ende den Burgeren oock metter daet te thoonen dat de voorverhaelde woorden ende onmogelickheyt van ontset waerachtich was, heeft de voorsz. Wybisma met ettelicke uytgewekene Burgeren op den 22. Septembris aen die van Leyden voor de laetstemael gheschreven, gelijck hier inder somme naevolgende is. LIefde dwong hun andermael te schrijven, dat sy wel souden toesien de Stad van Leyden niet te bringen in de uyterste ellende, als daer gheen ghenade en soude zijn: Souden daer om niet te wijs by heur selven wesen, te seer betrouwende op het ontset vanden Prince van Orangen. Ende ten eynde dat sy mochten bemercken datmen heur woude uyt alle benautheyt verlossen, so maeckten sy hun sterck heur Paspoorten te bestellen voor drie ofte vier Persoonen die des Co. Ma. Leger (twelck rontomme heur Stad lagh) souden comen besichtigen, ende bemercken oft het mogelick soude zijn dat syluyden te water oft te lande mochten ontset werden, presenteerden eenighe vanden heuren middelder tijt in Stad te senden: Oft belieftet hun eenighe te senden om te parlementeren, men soude middelen vinden: In raet ende daet en soudemen hun in gheenen gebreke vinden: Souden daerom dit advertissement niet te rugge stellen, dan daer op antwoorden met den Brengher: Hun ten laetsten wenschende dat [p. 393] heur Godt woude behoeden ende op sulcke wijse in heur herten wercken, dat alle saken mogen comen tot een goet eynde. Onder stondt U luyden Vrunden in alles wat wy vermogen: I. v. Matenesse de Wybisma. Cornelis vander Hooch Claesz. Claes Oom Iansz. Buytenwech. Mees Alewijnsz. Garbrant Meesz. Reyer Iacobsz. Op de spijtige voorverhaelde woorden, dit ende ander schrijven ende het lasteren van verscheyden vyanden des Vaderlants dwelck noch dagelicx geschiede, is van sommighe Burgeren van de Stadts Muyren niet alleenlick een Romeynsche dan een Machabeeusche antwoorde gegeven, weerdich der eeuwiger gedachtenisse: Ghy fondeert alle uwe redenen op onsen hongher-noot,* ende dat het onmoghelick is ons te ontsetten: Ghy noemt ons honden eters ende Catten eters: ons en ontbreect noch gheen victualie: ghy hoort Honden, Koeyen ende Peerden in onse Stad: So ons immers ten laetsten meer ontbreect, soo hebben wy noch yegelich eenen slincken arm die wy sullen op eten, altijt den rechten noch behouden om den Tyran, met u luyden sijnen bloetdorstighen hoop, van onse Muyren te keeren. Ende alsoo verde ghy ons daer nae immers te geweldich mocht vallen, ende de Heere ons door onse verdiende straffe in uwen handen woude geven, (twelck wy nochtans sijn eeuwige goetheyt toe betrouwen dat hy niet sal) soo en willen wy daerom van sijn woordt niet wijcken noch ophouden onse Vaderlantsche Vrijheydt te verdedigen: Iae liever inden uytersten noot onse Stad selve in brant te steken, dan dat sy u te nutte soude comen, ende wy uwe slaven worden: Want het is ons lijdelicker met den Machabeen in den strijt omme te comen, dan jammer aen onse volc ende heylichdom te sien, namelick uwe bloetdorsticheyt over onse lichamen ende conscientien te lijden. Tot dese ende diergelijcke redenen hebben de vrome Burghers Huysvrouwen eensdeels heur Mans ghemoediget: Want daer warender vele die liever in heur huysen van honger wilden sterven, dan hun inder Tyrannen handen te begeven. De exempelen van Naerden, Zutphen, Mechelen, Haerlem (spraken zy) zijn te versch ende gedencken ons te wel. Den 22 September, so hebben die van Leyden van hare muyren op vele plaetsen achter Soeterwoude nae de Weypoort toe, een grooten brant gesien: ende men heeft veel Ruyteren ende Beesten sien trecken nae Voorschoten op ’thoge, waer uyt voorseecker besloten* werde dat den Vyant genootsaect was eenige Schanssen te verlaten, waer inne de Burgeren seer verblijt waren. [p. 394] Ten selven dage na Middagh omtrent drie uyren is de Trompetter (daer hier voor van vermaent is) komen rijden vande Poel-brugghe na de Stadt, tot voor de Reynsburger-poorte, omtrent anderhalf uyr ghewacht hebbende na de antwoort opte Brieven vanden Gouverneur Lannoy: ten laetsten so zijn met een Schuytgen het Marengat uytgelaten Henrick van Brouckhoven, Schout, Andries Schot, ende Cornelis Arent Dircxsz. van Gruythuysen, beyde Capiteynen deser Stede, ende zijn gegaen by den Trompetter, hem vragende (gelijckmen vande Muyren hooren mocht) wat Persoonen datter aende Poel-Schans waren, ende of het niet eenige uytgeweken Burgeren en waren, ende noemden eenige by namen: waer op den Trompetter antwoorde Ja: hebben hem voorder gevraecht, wat haer begeeren was, heeft geantwoort dat de selve uytghewekene Burgers hadden Pardoen, voor de Stadt ende Gemeente vanden Gouverneur Lannoy, ende dat sy verhoopten by hemluyden inde Stadt te komen, ende tsamen goede vrienden te zijn. Waer op den Schout ende Capiteynen antwoorden, dat sy geen Pardoen en begeerden, noch van doen en hadden: ende dat henluyden vande Stadt ende Gemeente belast was hem aen te seggen, dat sy luyden op dit pas noch geen accoort met henluyden, noch metten Gouverneur begeerden te maecken: maer verwachten wilden wat Godt Almachtich (die sy van herten betrouden) haer soude verleenen. [in margine: Machabeesche antwoorde der vromer borgeren van Leiden.] Van welcke antwoorde den Trompetter seer verslagen was, seggende, Hoe sullen dese uytgewekene Burgers beswaert ende bedroeft zijn, wanneer sy sulcx hooren sullen, dat zy luyden sulcken grooten vlijt ende naersticheyt aenden Gouverneur aengheleyt hebbende, om dit Pardoen te vercrijghen, ende dat tselve vande Stadt ende Burgeren niet aengenomen werdt: daer mede zijn de Ghedeputeerden wederomme naer de Stadt vertrocken: den Trompetter riep haer wederom, haer aensprekende int Francoys, Messeigneurs bedenckt u l. doch wel: waer op sy antwoorden, dat sy vande Heeren ende Gemeenten geen andere last en hadden, ende dat sy luyden mede van geen ander meyninge en waren, ende zijn also vanden anderen gescheyden. Ter selver tijt zijn uyt gevaren ses Vrouwen, een Man, ende acht Kinderen, de welcke aende Magistraet Pasport versocht hadden omme te mogen vertrecken, overmits sy den grooten honger ende kommer niet langer konden verdragen: de Vrouwen omme te beter te mogen passeren, seyden dat hare Mannen tot Warmondt waren. Maer comende aende Schansse vande Poel-brugge, werden vanden Vyanden aengegrepen, alle haer kleederen werden uytgetrocken, ende alsoo naeckt ghelijck sy voor henen den 10. Julij mede gedaen hadden met verscheyden smaetwoorden wederomme naer de Stadt ghesonden: de welcke door barmherticheyt ende medelijden vande Burgeren wederomme innegelaten werden. Den Admirael Loys de Boysot met sijne Armade aende Noorta gekomen wesende, heeft sulcx den 22. September aen mijn Heer Jonckheer [p. 395] Ian vander Does Heer van Noortwijck, met desen volgenden Brief in Fransch geschreven wesende, verwitticht. MOnsieur de Nortwijck, estans ces Porteurs depeschez par son Excellence, les ay bien voulu accompagner de la presente, pour vous advertir que tous les Capitaines & Gentilshommes qui sont en ceste Armée, ont bonne envie d’empescher les desseins du Turan, a l’endroit de vous autres, & vous vous devez tous tenir pour asseurance qu’aucun debuoir ne serat obmis pour ce faire. comme avez peu cognoistre que peu a peu sommes arrivez a Nortaa, & y venans hier die Polder vande Weypoort estoit encores secq & le Bestial y estoit, les ennemis ont abandonné trois maisons qu’ilz avoyent fortifiées, & avons tous bon espoir qu’estans la Lune plus haulte que serez secourez, & vous puis asseurer que i’ay tresgrande envie de vous veoir avecques Mad. vostre Compagne pour renouveller l’ancienne cognoissance, & a ne vous donner empeschement prendrois mon logis au vostre maison. Mr. de Nortwijck le Seigneur soit nostre & vostre garde esperant que serez si bons mesnagiers a la disposition des vivres qu’aurez moyen de nous attendre, comme vous dirat ce Porteur. Sur la Gallere Admirale au lacq de Nortaa, ce 22. de Septembre 1574. l’entierement vostre perfect Amis a vous faire plaisir Loys de Boysot. Dat is: MYn Heer van Noortwijck, de Brengers van dese teghenwoordighen by sijne Excellentie afgevaerdicht wesende, soo hebbe ick de selvige desen bygaende willen mede gheven om u E. te doen weten, dat alle de Capiteynen ende Edel-lieden de welcke in dese Vlote zijn, grooten lust, moet ende coragie hebben om de voorslagen vanden Tyran tegen u ende de uwe aenghewent ende voorgenomen, te verhinderen, ende te niet te maken. Ghy mocht wel versekert zijn, dat geen vlijt ofte naersticheyt ghespaert sal werden, om sulcx te doen. Ghy hebt moghen verstaen, hoe dat wy allengskens met onse [p. 396] Vloote ghecomen zijn opte Noort Aa. Gisteren hier komende, soo was de Polder vande Weypoort noch drooch, ende de Beesten waeren noch daer inne. De vyanden hebben verlaten drie huysen, de welcke sy beschanst ende sterck ghemaeckt hadden: wy hebben seer goede hope, wanneer het volle Maen wert, dat ghy sult geholpen wesen. Ghy moocht u versekeren, dat ick groote begeerte hebbe om u ende uwe Huysvrouwe te sien: om onse oude kennisse te vernieuwen: ende so ick u geen verhinderinge soude doen, mijn Logijs tot uwen huyse nemen. Mijn Heer van Noortwijck, de Heere sy onse ende uwe beschermer. Ick hoope dat ghy soo goede spaerders ende uytdeylders van uwe leef-tochten wesen sult, dat ghy middel sult moghen hebben om ons te verwachten: twelck wy verhoopen dat haest gheschieden sal, gelijck u E. den brenger deses sal weten te segghen. Wt onse Admiraelsche Galeye opte Noort-Aa, desen 22. September 1574. Geheel u volkomen Vrient om u vrientschap te doen, Loys de Boysot. Des Donderdaeghs wesende den 23. September, soo heeftmen van des Stadts Muyren ghesien, datter een Polder achter de Weypoorte door gesteken was, alsoo datmen sach dat het water tegen het Huys te Swieten stont, ende dat de Landen daer rontomme geleghen wesende, blanck ende onder water lagen. Den 24. September werden opte Koe-poort gebracht twee metalen stucken, omme wanneer de Armade vanden Prince van Orangien na de Stadt komen soude, den Vyandt soo van Lammen, als die tusschen de Hoochwoertsche ende Koe-poorten inde Weyden dicht onder de Stadt beschanst lagen, daer mede ende met schermutselen soo vele te doen souden geven, dat de selve schepen ende ’tvolck bequamelicken passeren ende inde Stadt komen mochten. Ten selven dage werden wederomme 16 Paerden gheslagen,ende (als voorhenen geseyt is) onder de Gemeenten verdeelt, aen elck persoon een pont, ende dat voor twee dagen: de Koeyen werden soo langhe ghespaert als doenelicken was, om dat de siecken ende crancken mette Melck ende Boter mochten geholpen ende onderhouden werden. Nu sullen wy ons wederom keeren tot des Princen Leger, twelck wy inde Noort Aa ghelaten hebben, daer het nu ettelicke daghen stille moeste leggen by gebreke van water: want op het Canael na Zoeterwoude, ende tot Zoeterwoude binnen daer lagh de Vyandt, ende hadde het selffde ghestopt. [p. 397] Dit stille leggen en behaechde veel ledichgangers niet, die gemeynlick metten monde alles moeten regeren, ende gantschelick geen ondervindinge der Oorloghen en hebben, waer door sy riepen, lasterden, ende spraecken schandelick waerom de Admiralen niet voort en voeren, het welcke doenlick hadde geweest, indien dat de schepen vleughelen gehadt hadden, want het water en stont op dit laechste landt noch niet hooger dan 9. duym, ende de Galeyen gingen ander half voet, ende sommighe twee voet diep. Hier deur hebben de Capiteynen begheert dat sijn Excellentie die nu van sijn sieckte gebetert was, int Legher soude komen, het welcke hy omtrent desen tijdt gedaen heeft. Sijn comste maeckte een groote vreucht, ende en behaechde den Vyanden niet wel, die sulcx gewaer werden door het menichvuldige schieten. De ordonnantie des Legers behaeghde sijn Excellentie boven der maten wel: stelde terstont ordere om den wech te ondersoecken diemen moeste doorsteken, namelick den Kerckwegh, het welcke een Orangeois Edelman, Bultran ende Cornelis Claesz. de Vice-Admirael, met Ioost Moor ende ander ondersochten, ende daer van sijne Vorstelicke Genade met den Admiralen ende Colonels rapport deden: ende wert daer naer verordent hoemen desen wech best soude doorsteken: ende soo verde de Heere zijn ghenade met het wassen des waters wilde ontrecken, ende gheen anderen wint geven dan het op die tijdt en woey, de welcke het Water leegher maeckte, wert besloten 30. ofte 40. Schuyten met broot over te brengen steelsche wijse: daer sich de Capiteyn Grenu toe herbode. Nae dat zijn Excellentie den Admiralen, Colonellen, ende Capiteynen bevolen hadde alle vlijticheyt aen te wenden, soo het mogelijck was, is hy wederom na Delft getogen. Als nu de Burgheren van Leyden wel eenige hope van verlossinghe door der Staten voorsz. Brieven den 12. geschreven, als door het ghesichte ende gehoor des geschuts ende andere merckelicke teyckenen hadden, dan in langen tijt geen Brieven ontfangen noch gesonden en hadden door de zeer scherpe Wachte die rontsomme de Stadt lagh, zijn op den 26 Septembris twee Boden by den Admiael uyt der Stadt ghecomen, hoewel met groot perijckel ende moeyten. De welcke insonderheyt ghesonden waren om der Burgeren uytersten noot te kennen te geven, die wel seer groot was, dan noch so groot niet als den selfden by andere gemaeckt werde: ende ten tweeden om de gelegentheyt der heyrcracht te sien, ende de selfde heuren Burgheren te vercondighen soo sy weder in comen mochten, so niet, heur het selfde door vliegende Boden te vercondigen, te weten op de Romeynsche wijse,ende by die van Haerlem in heur belegeringe seer dickmael gebruyct werde, namelick met oude Duyven, de welcke lange tijt te velde gevlogen hadden, ende seer vast gewent waren. Dese Duyven die acht int getal waren, behoorden tot Ulrick Cornelisz. Willem Cornelisz. ende sijn broeder Ian Cornelisz. de welcke daer na inden Jare 1578. tot vergeldinge van dese diensten by openbare Brieve ofte Instrument versegelt zijnde met Stadts zegel, ter zaecken verkregen hebben, voor haer ende hare nae- [p. 398] komelinghen, dat sy mogen gebruycken tot Tijtel Die van Duyvenbode, ende tot een Schilt ofte wapen mogen voeren, het wapen der Stadt Leyden (zijnde twee roode Slotelen, Borgons-cruyswijs over den anderen in een silveren velt,) ende tusschen elck quartier een blauwe Duyve, omringt wesende met een Crans ofte Croone van Eycken-bladeren, wesende de Croone waer mede de oude Romeynen haer burgeren als sy eenigen dienst voor de Stadt ofte de Ghemeenten gedaen hadden, mede plachten te vereeren, ende genoemt werde Corona Civica. Desen Brief hebbe ick gesien ende ghelesen. Dese Boden vermeynden weder na de Stadt te gaen met des Admiraels brieven, dan alsoo sy cleynhartich waren, ende niet wel door en konden, keerden wederom. Hier door so heeft de Admirael Loys van Boysot op den 27. een Duyve laeten vlieghen, ende aen die vander Stadt geschreven: HUn goede hope door Gods ghenade van verlossinghe belovende: begeerende dat sy stantvastich wouden blijven, oock niet lichtveerdich zijn om eenige victualie inne te nemen, ten ware dat sy hem oft eenige verseeckertheyt van hem en saghen. Want hy sorchde dat de Spangiaerden eenighen loosen aenslach op zijnen name mochten maken. Gelijckmen zeyde dat de Magistraet by vrienden gewaerschout waren, dat de vyanden voorgenomen hadden inder nacht met eenige victualie schepen, onder ’tdecksel dat sy vrienden geweest waren, inde Stadt te komen ende die also te overweldigen. Beneffens den Brief de welcke den Admirael Boysot aende Stadt Leyden mette Duyve ghesonden heeft, was bygevoecht een Missive aenden Heer van Noortwijck, vanden volgenden inhoudt: MOnsieur de Nordtwijck, doiz que fusmes arrivez au Noort Aa, je vous escrivi le succez de nostre voyage, mais le Messagier par pusilanimité ou autrement retourna en ce lieu, sans accomplir sa promesse, qu’estoit de presenter au Magistrat les lettres de son Excellence, & cela est advenu par diverses foys. qu’est la cause (au grand regret de son Excellence & la nostre) qu’avez en si peu de nouvelles de pardeca. Ie suis esté tresaise de veoir par les lettres du Magistrat de Leyden, que vous & vostre Cousin avez encore souvenance de celuy que vous est vrayement affectioné serviteur & amis, & qui pour secourir tant de gens d’honneur, n’espargnera sa personne ny sa vie, de quoy pouvez hardiment asseurer ceux de la Ville, les prians qu’avec- [p. 399] ques leurs Galleres & Batteaulx de Guerre ilz ne sortent jusques a ce que soyons hors de tout danger a voz Portes, & que pourrons communiquer ensemble, &c. I’espere d’avecques l’ayde du Seigneur y estre de brief. Iceluy Dieu vous maintienne avecques Mad. vostre Compagne (laquelle trouverat es presentes mes cordiales récommandations es ses meilleures graces) & nous tous en sa saincte Sauvegarde. En nostre Gallere au lacq de Noort-Aa, pres de Weypoorte ce 26 de Septembre, 1574. Vostre tres-affectionné & perfect Amis Loys de Boysot. Myn Heer van Noortwijck, naer dat wy aende Noort-Aa ghekomen waren, soude ick u geschreven hebben den voortgang van onse reyse, maer den Bode door cleynharticheyt ofte andersints, is alhier niet wederomme ghekomen om sijne beloften te volbrenghen, de welcke was aende Magistraet te draghen Brieven van sijne Excellentie: Dit selve is op verscheyden tijden meer alsoo geschiet, (tot groote droeffenisse van sijn Excellentie, ende ons) het welcke de oorsake is dat ghy van ons soo weynich tijdinghe vernomen hebt. Ick ben seer verblijt geweest dat ick door Brieven vande Magistraet van Leyden gesien hebbe, dat ghy ende uwe E. Cousijn noch gedachtenisse hebt vande gene die u een waerachtich toegedaen Vrient ende Dienaer is, die om soo vele eerlicke Persoonen te helpen, noch sijn Persoon, noch sijn leven en soude spaeren, waer van ghy die vande Stadt vryelick moocht verseeckeren, haer biddende dat sy met haer Galeyen ende Schepen niet uyt en komen, totter tijt ende wijlen toe dat wy buyten alle perijckel zijn, ende metten anderen vryelick mogen handelen, &c. Ick verhope mette hulpe des Heeren seer haest by u te wesen, den selven God wil u ende me-Vrouwe u Huysvrouwe (totte welcke ic mijn hartelicke groetingen doe) ende ons al tsamen bewaren ende onderhouden met sijn heylige beschuttinge. In onse Galeye aende Noort-Aa by de Weypoort, desen 26 September 1574. Uwen toegeneychden ende volmaeckten Vriendt Loys de Boysot. [p. 400]
DEn eersten vlieghenden Bode is den 28 Septembris in Leyden gecomen, het welcke die vander Wet met Clocken-slagh heuren Burgeren den 29 affgelesen ende voorgehouden hebben: hun te kennen gevende hoe dat sijne Vorstelicke Ghenade selve in het Leger geweest hadde, om alle ordeninghe tot heurder verlossinghe te stellen, ende begeerde dat die vanden Gherechte een generalen Biddach souden ordonneren omme Godt almachtich vierichlick te bidden, dat hy de Stad van haer ellende wilde verlossen ende sijne Excellentie victorie verleenen teghen hare Vyanden: ende dede hun alle vruntlick groeten: Begeerende dat sy noch een weynich in standvasticheyt souden volherden, de Heere der Heyrscharen soude door middelen in heur verlossinghe versien:
TEr wijl den zwarten Peen, het Palladijnsche Leyden, Beleyde’ omringende de Wallen, Muyren, Vest, En dat om zwaerden peen, haer Borgeren meest schreyden, Peen, die hem God toe zondt, als hongernoot en pest, Rontsom met Schanssen ziet, naer Noort, Oost, Zuyt, en West: Begraven isse’ alom, den Vyant’ waecke’ om winnen yet. Zo dat zijn trotsen mont, dorst roemen op het lest Om hier te raecken in, zelfs Iupin const beginnen niet: Dione’ heeft dit gehoort, daer zy in thooch van haer tinnen ziet? Mijn hart gunt Leyden goet (sprac zy) tza Duyfkens geyl, U vlugge vlogelkens ontspreyt, en recht daer binnen vliet, Deur snijt de lichte locht, en draecht hem van haer heyl Veel blijder tijdinghen, u wech is niets onveyl, Mer onbezet, Mars ziet, is van des Moors goetgonderen: Ick van den Batavier, Neptuyn die de bezeyl- de zee gebiet, oock den Iupin, God van de Donderen Dees vougen hem by my, wel ist dan te verwonderen Dat Leyden wert ontzet? elc brengt t’sijne’ om verblijden,, by, [p. 401] Iupin zijn stormend weer, Nepteyn vervult de bonderen Mit zee, mijn Duyfkens ic, dus Leyden wert dees tijden,, vry, Vliet wech Spec, zucht en zecht, dat jegens God quaet strijden,, zy. Onder den Burgheren is hier door groote vreucht gheweest, ende heuren moet is seer ghewassen: loofden ende danckten den Heere, ende hebben ghelijck oock die andere heure verbondene Steden sonder ophouden ghebeden om haere verlossinghe. Dese vreucht en was nochtans sonder droefheydt niet verminghet, want te vooren, ende noch op dien dagh, was de Windt in het Noordt-Oosten, die hun meer waters dede verliesen dan wassen, ende was op die tijt soo geschapen, dat in des Princen Leger alle hope schier scheen uyt te wesen, behalven op Godes onsienlicke middelen, die God deur de spring-vloedt mocht senden, die op den 29. September beginnen soude, ende duyren tot den tweeden Octobris: So dat de voorsz. Admirael Loys Boysot aen sijne Vorstelicke Genade gheschreven heeft, soo hun de Heere by desen Spring-vloedt met den windt niet ghenadich en ware, ende hun middelen gaven die noch onghesien waren, dat hy tot de spijsinghe der Stad gheen moet en hadde, immers voor desen tijd, ende vreesde dat hy langher wachtende te laet soude komen: want sy en hadden inde Stadt niet meer Beesten dan daer sy noch tweemael vleysch mochten af om deylen, waer mede sy het acht dagen mochten herden. Die ellende die boven de sterfte, cranckheden, ende tweedracht in de Stadt was, vernam hy door de Boden dat die alreede niet dan te groot en waren. Gelijck oock inder waerheydt bevonden is. Want vele en hadden in seven weecken gheen broot gheproeft, ende niet dan water ghedroncken. By den voornaemsten was het Paerden vleysch soo ghemeyn als nu het schapen vleysch. Honden ende Catten werden van den Vrybuyters ende andere in den Stad-poorten ghebraden ende voor leckernije ghegheten. De menichvuldighe vreemde kokagie die daer ghekoockt werden waren my onmoghelijck te schrijven, nochtans en kan ick niet nae laten eenighe der selver te verhalen ende te schrijven: Sommighe aten wijngaerts bladeren met sout ende stijffel geminghet. Sy bevonden groot onderscheydt tusschen de bladeren van verscheyden boomen, waerdoor van Peerboom bladeren veelderleys gerechten ghekoockt werden. Wortelen, Coolstroncken, afghevallen Cool-bladeren, jae selfs die onder de assche ende vuylnisse wech geworpen waren, was dagelicsche kostelicke spijse. Wortelen in wat watermelc ghebrockt, gecapte huyden, waren by sommighengemeynen cost. Andere aten heur hondekens daer sy mede pleghen te spelen. Daermen het vleysch uytdeylde, quamen de schamele Jongers waer een cleyn stucxken hing oft viel aten dat rouw op. Schellen van drooge schollen op der straten leggende, werden uyt den dreck opgeraept ende terstont gegeten. Het is ghesien dat schamele Vrouwen heur buycke over het hooft treckende op de mis- [p. 402] hoopen sittende, sochten de beste beenderen, ende droeghen, die met hun: Waer sy een Coolstronxken vonden aten het selffde terstont op. De beenderen te vooren vanden Honden geknaecht ende wechgeworpen, werden weder opgenomen ende vanden Jonghers dickmael gesoghen ende geknaecht. Een craem Vrouwe moeste haer lijden met een vierendeel bisquyts des daeghs. Sommige Vrouwen waren also uytgehongert, dat de vrucht in haren lichame by nae verteyrt was. Het geronnen Beesten bloedt wert uyt de stinckende goten op de straten opgeraept, ende also ghegheten. Soo veel heuren dranck aenging, daer was het lijdelicker mede, want boven het water hadden sy Bier op haver doppen ghebrouwen, van een penninck de pot: Sommighe brouden selve op stinckende draff, ende gebruyckten Alssem ende Wijnruyte in de plaetse van hoppe: Andere vermengden het water met Edick, waer door de Stadt opengaende inde selve nauwelicken Edick ghevonden werde. Een pont Boters (die het crijghen kost) gelde daer 15 stuyvers: Een Wortel een stuyver: een Ey een stuyver, een pinte Soetemelcx vier stuyvers: Een Coolstruyck een halven stuyver: Een Pere ofte Appel twee blancken: Voor eenen sack Weyte ofte Tarwe wert hondert guldens gheboden. Boven alle dese swaricheden was inde Stadt, (ghelijck ick te vooren geseyt hebbe) de sterfte so seer groot dat daer omtrent ses duysent menschen inne ghestorven zijn, wesende meer als het derdendeel vande Inwoonderen van Leyden, want die vanden Gerechte hadden de selve inde Belegheringhe doen opschrijven, ende bevonden omtrent 16000 menschen. De kinderen van hongher versmachtende, spraken als inde Claechlieden Jeremie: Waer is broodt? waer is wijn? ende bleven op der straten ende in des Moeders armen doodt: want veel jonghe kinderkens werden met Peerden darmen ghespijsighet. Het is verscheyden reysen gheschiet dat op eenen nacht ende in een Huys drie jae vier Persoonen wel te passe te bedde ghegaen wesende, des morghens doot op haer bedde gevonden werden, die van honger ende kommer ghestorven waren. De Burgers waren zo swack ende machteloos dat zy de dooden seer qualicken ter aerden konden draghen. Jae waren soo verde ghecomen dat haer de beenen onder ’tlichaem begaven ende ter nauwer noot een brugge konden opgaen om op hare wacht te comen: doch naer dien dat de Wachten even wel waergenomen moesten werden, zo heeftmen verscheyden maelen gesien, dat eenige vande Waeckers langs der aerden naer de wacht hebben moeten kruypen, op handen ende voeten, ende die gemeenelicken in het begin vande belegeringe met haer thienen by den anderen waeckten, zijn door den honger ende sterfte soo verswact datse op 8, 6, 5, jae drie Persoonen ghecomen waren. Het is verscheyden malen gheschiet dat dese swacke ende krancke Burgeren naer de wacht gaende of selfs op wacht ghestorven zijn, oft wederomme in hare huysen keerende haer Vrouwen ende Kinderen doot ghevonden hebben: De Moeders met hare kinderen tusschen de armen heeftmen doot gevonden. Jae [p. 403] het is dickmaels geschiet dat hier ende daer opte straten doode Lichamen gevonden zijn. Een vreemde ende ongehoorde daet kan ick niet naerlaten alhier te gedencken ende te verhaelen, te weten dese: dat eenige Burgeren inder nacht een doot Lichaem ghenomen hebben, ende hebben ’tselve geleyt voor eenes stantvastigen Burgermeesters deure: men vermoedede om daer door stilswijghende, ende oock opentlick te kennen te gheven, dat hy ende eenighe andere vande Wet hier van oorsaecke waren, ende middelen soude soecken om dit te voorcomen. Eyntelick de ellende ende den iammer was binnen der Stede soo groot, dat onmoghelijcken is die volcomentlicken te konnen begrijpen, veel min beschrijven ende verhaelen. Die nae het ontset de magere aensichten, ende de knickende beenen sagen, moghen daer van getuygenisse gheven.
DE ellende ende ’t verdriet der Burgheren aldus ten deele verhaelt hebbende: laet ons dan wederomme comen tot den Admirael Boysot ende des Princen Legher. Het langhe vertoeven in de Noortaa en was geen noot, waert sake dat daer versekertheyt hadde geweest dat die van Leyden langer den hongher hadden mogen tegenstaen. De Prince ende Overste zijns Legers wisten wel hoe naerder den Winter hoe meer waters. Den selfden Oversten was oock wel bekent dat sy tusschen Zoeterwoude ende het Huys te Zwieten door moesten, twelck den Vyandt oock niet onbekent en was, want hy alle zijn wacht daer omtrent hadde. Middelertijt warender vele die achteden datmen versoecken soude uyt de Zoetermeyrsche Meyr, nae den Stompwijcxschen wech te trecken, twelck op een nacht geschiede, dan te vergheefs, want de slooten liepen al over dweers, oock hadden de Spangiaerts aldaer heure Wacht. De Papisten hadden inden Rhijn tot Leyderdorp oock vijf groote Galeyen, ende maeckten veel schepen toe, doch en consten gheen volck daer op crijgen. Alsoo dat door alle de voorverhaelde saecken, inde oogen der Menschen, onmoghelicken scheen, de Stad Leyden op die wijse te moghen ontsetten ende te victailieren, ende dat alle moeyten ende kosten om tselvighe [ontset te vorderen]* te vergeefs ende ydel was. Maer als nu de saken aldus elendichlick stonden, heeft de Almachtighe God, Heere der Heyrscharen, wiens name een Noot-helper is, die de zijne ter rechter tijt bystaet, ende zijne barmherticheyt in tijt der noot sendet, ghelijck den reghen ter rechter tijt comt als het drooghe is: Die de nederighe ende verslagene van herten verhoort, den bedroefden helpt, moede sielen verquickt, ende den hongherigen als een God Schadai (daer [p. 404] het alles de volheyt aff heeft wat levendich is) sijn handt opdoende versadighet: Die oock altijt op het onghesienste, wanneer dat alle menschelicke hulpe ende bystandt uyt is wilt wercken, op dat sijnder hoochste Majesteyt, ende geen menschen cracht noch ghewelt, de eere die hem alleen toecomt, toegheschreven en soude worden. Dese (segh ick) heeft de selfde cracht vertoont (hoewel op een ander wijse) waer door hy de Kinderen Israels van Pharaonis tyrannighe handt verlossede. Ende sant sijne Boden ende Posten uyt, namelick de Winden ende Stormen, ende liet de selfde blasen, ende de wateren verspreyden op wonderbaerlicker wijse: Want juyst met den spring-vloet heeft sijn crachtige hant, den wint eerst stormende uyt den Noort-westen ghesonden, die het water ’twelck afgheloopen was, weder in het Landt bracht, ende daer na een Suyt-Westen windt gesonden, welcke het selfde na Leyden dreeff, soo dat des Princen volck, die te vooren gelijck gheseyt is maer 9 duym waters en hadden, nu 28 duym cregen, ende ghenoech hadden om eerstmale over het hooge landt voor den Kerckwech* te comen, daer tselve verordent was, doch soo hun noch wat waters daer comende, mocht ontbreken, uyt elck Schip 10 of 12 Mans te springen, om alsoo de schepen te lichten ende voorts te heffen, omme also over den Kerckwegh te geraken: Achtervolgende dit besluyt hebben zy tusschen den 1 ende 2 Octobris, te weten, den nacht voor den Saterdagh, na dat sy met ettelicke galleyen eenen loosen allarm na den Stompwijcker wegh ghemaeckt hadden, den voorsz. Kerckwegh op dese wijse aengevallen. De aentreckende Schips-slach-ordene van des Princen Galleyen, over dit voorsz. hooge watervelt was op dese wijse gestelt. De Admiralen van Vlissinghen ende Zierickzee hadden elcx achter hun 25. Galleyen, ende verspreyden hun als twee vleugelen. De Admirael Boysot aen de slinckerhandt na Zoeterwoude, om dat men achtede dat des Vyandts meeste ghewelt daer was, hy hadde by hem den Colonel La Garde. Den Admirael van Zierickzee, met den Heere van Citadelle, Bultran, Capiteyn Pauwels, Durant, ende andere: De Vice-Admirael met den Heere van Noeles, den Heere van Cornes ende Bouchart, de Capiteynen Herri ende Grenu, aende rechte hant aen de zijde van Swieten, Philippus van Assaliers, Commissaris Generael over de Artillerie ende munitie van Oorloghen, was verordent te blijven met het grof gheschut, ende 8 oft 10 Galeyen op de Noort-Aa, om de victualie te bewaren, die daer blijven soude ter tijdt toe dat de voorsz. Admiralen, Meesters vanden voornoemden Kerckwegh waeren, ende als dan souden sy volgen, ende die van Soeterwoude dapperlick groeten met het grof geschut, twelck op die tijt als sy daer naerder by quamen, geladen was met cleyne sacxkens vol looden, in elck sacxken 300 konstich geleyt, om te verspreyden inde menichte des volcks. Dit aldus alles verordent zijnde, begost de voorschreven Schip-slach-ordene omtrent middernacht, tusschen den eersten ende tweeden Octobris te trecken, vanden anderen verspreyt soo verde alsmen met een roer bereycken mocht, ende hadden int midden 18 oft 20 Schuyten met Pioniers, [p. 405] Schanskorven, tackbossen ende zoyen, om zo haest als het mogelick was hun op den zelfden wech te beschanssen. De Spangiaerden hadden op desen Kerckwech, sodanigen stercken Schaerwacht gestelt in cleyne schuytkens, dat de selfde wel een geheele Wacht verstrecken mochten. Dese riepen wel als des Admiraels Schepen aen quamen: Wie daer, wie daer, dan sy en cregen geen antwoorde, ter tijdt toe dat des Admiraels schepen binnen scheuts waren, daer na lichtede hun der Admiralen Schepen zo toe, ende donderden met heur grof geschut daer so onder, dat den duysteren nacht scheen dach te zijn. Dese Schaerwacht schoot wel eenige scheuten met Calibers, Musquetten ende cleyne stucxkens, dan verlieten heur schuyten, ende namen de wijck soetkens al schietende, tot dat zy by heur Wacht quamen, die op elcken hoeck vanden wech beschanst waren. Dese quamen van beyde zijden dapper uyt ende schooten seer fellick met Musquetten op des Princen volck: dan daer wert vanden Zeelanders zulcken hagel-gheschut onder gheset, dat zy met groot verlies van volcke buckende nae heur Schanssen moesten wijcken, ende lieten alleenlick een weynich volcx die schermutselden, diet nochtans niet lange en hielen: Want de Francoysche Capiteynen La Garde, Bultran, ende Bouchart begaven hun op den wech, ende beschansten hun aen de Soeterwousche zijde. Grenu, Ladriere, ende andere aen de rechte hant. Terwijle sy hun nu onverhindert voor den dach beschansten, hebben de Zeelanders uyt heur Schepen dapper geschoten op die van Zoeterwoude, voornamelick daer zy vyer oft licht zagen, ende schoten ooc den brant in zommighe huysen: De Bootsgezellen ende Francoysen die opt Lant waren, staken oock sommige in brant. De voorschreven Capiteynen vande schermutselinge aen beyde zijden comende, stroyden den wech over al vol voet-angelen, op dat de Vyant eens van desen wech afghedreven zijnde, niet en zoude moghen wederkeeren. Als nu des Princen volck den Kerckwech aldus inghenomen hadden, ende wel beschanst was, ende Wacht daer op ghestelt, hebben sy den zelfden tot drie plaetsen doorgesteecken, om de Galeyen daer door te laten, ende wert middelertijt de victualie die ontrent hondert Schepen sterck was gehaelt, ende quamen al te samen over, behalven twee die uyt de gemeyne Vaert gedwaelt, ende op het droge gekomen zijnde, inder Vyanden handen quamen. Het is waerdich aen te mercken dat in alsoodanighen dapperen daet, voor der Vyanden ooghen ende int midden van heur groote gheweldt gheschiet, des Princen volck maer vijf oft zes Mans en verlooren. [p. 406]
ALs nu de gantsche Scheeps-heyrcracht met de Victualie over desen wech was, heeft de Admirael van Vlissingen nae de Meyrbrugge gheroeyt, doch wat vorder zijnde daermen de meeste diepte vermoede, was het seer droogh: Hier toonden hun de Zeelanders zeer manlick, die heur Schepen lichtende, in het Water sprongen, ende liever haere Schepen op hare schouderen door het water wouden dragen, dan achterlaten, ende zijn alsoo doende, in Meyrburgh ghecomen. De Spangiaerden ende andere rontsomme de Kercke van Zoeterwoude leggende in veel Schantsen, des anderen daechs des morgens den tweeden Octobris siende dat des Princen volck noch voor die tijt heuren wech nae Leyden niet en namen, meynende om dat sy van achteren vast nae hun toe sagen branden, ende des Princen schepen heuren cours nemende (ghelijck gheseydt is) op de Papenmeyr ende Vrouwenbrugge, sorgende eensdeels datmense in Zoeterwoude besetten woude: Daer beneven oock merckende dat het water in soo corten tijt eenen voet gewassen was, werden op sulcker wijse met de tweede vreese gheslagen. Baldeus haer Overste siende het voordeel, twelck des Princen volck alreede inne hadden, den moet verlooren gevende, verliet Soeterwoude met alsoodaniger snelheyt, dat hy geen tijt en hadde zijn gheschut met hem te nemen. Als hy aldus de eerste was die daer vluchtede, is hem Allonso Lopes Gallio met zijn volck tot seven Vaendelen toe nae Voorschoten door eenen wech die sy tot dien eynde met rijsen ghehoocht hadden naegevolcht. De Admirael met den sijnen in Meyrburch zijnde, en wert dit niet ghewaer, dan als het te laet was, ende den meesten hoop vertoghen waren: Doch sommighe Galeyen hun den wech onderscheppende, schooten daer soo dapper onder dat sommighe te rugghe moesten wijcken. Als sy nu vanden anderen aldus verdeylt waren, sprongen de Zeelanders int water, ende begaven hun met verroeste langhe dagghen in de achterste die nae Voorschoten vloden. Sommighe recht toe recht aen loopende, versmoorden in slooten ende wateringhen. De gheene die nu niet verder en mochten na Voorschoote, vresende het geschut dat hun onderschept hadde, namen de vlucht nae den Stompwijcker wech, heur geweyr meest van hun werpende, ende zijn alsoo voorts nae den Leydschen Dam ende Voorburch geloopen. In dese vlucht heeft Baldei volc met de geene die des nachts van het geschut ommegebrocht waren ontrent twee hondert mans verlooren. Sommige schuyten met wijn, victualie ende baggagie Baldeo toecomende, werden van des Admiraels volck genomen ende hem gebrocht. [p. 407] Hier moet den Leser aenmercken, hoe wel God des Princen volck door het wassende water, ende door den wijsen raet om de middelen te gebruycken die daer toe dienden, wonderlick begenadiget hadde, soo en was het noch altesamen niet, waert sake dat hy de Vyanden gheen versaecht herte ghegheven en hadde, want heur sterckte van volck ende geweldighe Schantsen scheenen onoverwinnelijck: Doch op desen tijdt werden oock die van Leyderdorp ende die van Lammen met de vreese der Philisteen geslaghen dat sy van ancxte beefden, ende verschrickten hun door de crachtige handt Godes als Edom ende Moab, ende waren versaecht als de inwoonders Canaan: de eerste, namelick die van Leyderdorp, siende dat heur medegesellen de vlucht genomen hadden, ende die van Lammen siende dat de Soeterwousche Kercke ende huysen daer ontrent in brandt stonden, doch hielen noch stede, ende werden van eenighe Soldaten die van Soeterwoude quamen geassisteert, waer van datter oock een seecker getal opte huysinghe van Croonesteyn achter een stuck muyrs dat was blijven staen haer verberchden. Het welcke de Admiraelen ende andere Capiteynen siende, soo hebben sy haer kours ghenomen van achteren naar de Soeterwousche Kercke, hebben de selve inneghenomen, ende aen brandt ghesteken, zijn voort getrocken langs ’tBosken van Soeterwoude, tot dicht by den Vyandt, dapperlicken by hun schietende. Nu moeten wy wederkeeren tot die van Leyden. Hier vooren is geseyt dat de Boden in des Princen Leger duyven brochten, waer van eenen gesonden was die heuren brief-ghetrouwelijck overbrocht, ende de Borghers en verwachteden anders niet dan tijdinge, wanneer sy uyt souden vallen nae de Schantse van Lammen, twelc hun wel den 1. Octobris gheschreven was, dan de duyve falieerde ende quam eenen dach daer nae, soo dat de Borgeren heur gesette teecken niet en hadden ghedaen, noch te wege ghebracht tgene den Admirael Boysot belast hadde van hare sijde te doen, twelck was datmen des Vrydaechs snachts uyt de Stad met schouwen ende schepen de Schantse van Lammen, aentasten soude, sy souden de selvige vande andere sijde met sulcken gewelt aentasten dat sy niet en twijffelden mette hulpe des Heeren, ofte sy souden de selvighe overwinnen ende innemen: maer alsoo desen aenslach doort verdwalen van de duyve verhindert was, ende dat Boysot gants geen gewach en vernam, soo meynde hy komende aende Vrouwe-brugge dat de Stad overghegaen was, om dat sy hun soo stille hielden: dan als de Borgeren den voorsz. brandt in Soeterwoude sagen, ende voornaemelick den brant inde Kercke, daer sy wisten dat hun de Spaengiaerden inne ende meest rontsomme beschanst hadden, was daer een groote vreucht op heure Stad-muyren: niet tegenstaende dat sy heure Vyanden op Lammen noch sterck beschanst sagen, uyt de selfde Schansen nae des Princen volck geweldelick schietende, daer en boven noch des naemiddags omtrent drie hondert mannen op het vervallene huys van Croonesteyn sagen, zoo brochten zy heur Vaendelen op de muyren, bonden de selfde aen de meulen roeden tot teeckenen van welgemoetheyt ende vreuchden. Die vanden Gerechte lieten oock dese 4 puncten op stercke peyne aflesen. [p. 408] 1. Dat alle Vrouwen, onbejaerden jongers, ende persoonen onbequaem in wapenen, hun onthouden souden vander Stadt Vesten, ende dat alle wat Wapen droech met sijn hals ende zijtgeweyr op sijn hoefslach ende verordende plaetsen hem souden laten vinden. 2. Die den voorleden nacht ghewaeckt hadden, moesten hun weder begeven op heur wacht. 3. Souden oock niet van de Vesten gaen, ten ware dat hem die vanden Gerechte daer van haelden. 4. Geboden alle Schepen ende Schuyten uyt heur omloopende wateringhen te leggen in besijden grachten, op dat den incomenden Schepen door noot geen hinder en gheschiede, ende heur doortocht vry mocht zijn, ende de Burgeren hun van boven, besijden ende uyttreckende, mochten behelpen, nae hun den noot soude vorderen. De Burgermeesters (soo men seyde) vertoonden heuren Borgeren de Schepen seggende: siet Borgers daer achter die eene Schansse is nu het broot, wat dunckt u sullen wijt daer laten, ende van honger sterven? De ander riepen: Wy willen liever de Schansse met onsen handen ontstucken crabben, dan dat het voor Lammen geschut soude worden. Als nu den Admirael sijn grof gheschut door Zoeterwoude op den Papen-meyr hadde laten comen, ende dat om twee oorsaecken, ten eersten om dat hy van hier aen de slinckerhant de Schansse van Lammen altijt naerderde, ende ten tweeden om dat de victualie schepen in Meyrburch d’een den anderen hinderlick waren, ende hadden aldaer altesamen wel groot schade mogen lijden waert sake dat door Godt Almachtich sulcx niet verhoedet gheweest hadde, die heur Vyanden het herte (ghelijck gheseyt is) geheel benomen hadde ende met vreese hadden doen vluchten. De Spaengiaerden schoten uyt de Schansse van Lammen als uyt de Schansse van Iacob Iansz. opt Wedde op des Admiraels schepen hem doende eenighe schade, jae schoten hem oock met eenen scheut seven mans af, ende toonden een gelaet ghelijck oft zy van meyninge waren dese Schanssen te houden.
OM dat dese Schansse van Lammen de grootste ende sterckste was daer des Princen volck voor vreesden, aengesien het landt daer omtrent veel hooger leyt, ende daeromme met ghewelt aenghetast moeste werden, soo moet ick den Leser de gelegentheydt vande selve wat naerder verhalen ende beschrijven. De plaetse van dese Schantse lagh in een plat velt daer geen hoochten omtrent en wae- [p. 409] ren, noch Canalen oft sy en waren ghestopt, ende is bynae een quartier uers gaens vande Stadt gheleghen. De Vliedt die nae Delft loopt, loopt daer met een crompte voorby, aen d’een sijde ende aen d’ander sijde een Wateringhe waer doormen voorby Croonensteyn inden Rijn can comen, ende besijden loopt de Wateringhe op Zoeterwoude, de reste was lichtelick rontsom te begraven ende te bewallen, want daer stonden boomen ghenoech. Desen wal der Schanssen was tamelick dick, doch niet vry voor grof geschut, Was oock wel bewaert met schanskorven, strijckweyren, gheschut ende volck, Daeromme nae menschen vernuft te spreken, waert sake dat den Spaengiaert dese Schansse alleen wel bewaert hadde, des Princen volck en souden daer niet voorby ghecomen hebben, dan met groot verlies van volcke. Doch hoe wel dese Schansse soo sterck ende versien was gelijck geseyt is, soo besloot de Admirael de selfde aen te vallen ende sondt op den tweeden Octobris omtrent den avondt den Capiteyn Grenu, Assaliers ende Capiteyn Henri, om te besichtighen waermen met het minste hinder het gheschut mocht stellen, ende bevonden dat sy twee halve Cortouwen op een eynde des Canaels souden moghen stellen, doch in vaerlickheyt ende met onghemack. De Admirael heeft dien nacht alle dese voorverhaelde gheleghentheydt aen zijn Vorst. Gen. gheschreven: Insghelijcx hoe hy van meyninghe was des anderen dages Lammen te beschieten: Doch soo verre hy tot gheenen goeden eynde en mocht comen, men moeste patientie hebben tot dat het water hooger wies, om besijden over het platte landt te vaeren. Den Prince hoe wel hy de gantsche saecke in de handt des Heeren gestelt hadde, en was met dese tijdinghe niet seer wel te vreden, ende stelde het ontset van Leyden en twijfelinge, sorgende datmen de voorschreven Schansse van Lammen niet en soude overwinnen, soo door de voorverhaelde redenen, als datmen oock sorgde alsoodanigen Bresse ofte stormplaets daer op niet te moghen schieten, daermen soude hebben moghen stormen, ende oock dat de menichte van des Princen volck niet groot en was, omme de Schantsche stormender handt te moghen overweldighen. Doch in alle dese swaricheden ende quade hope, woude de Heere der Heyrscharen alleene versien, ende sijnen crachtighen arm de eere toeeyghenen, ende betoonen hoe wel de menschen, veel dingen connen verdichten om heur Vyanden te overwinnen, dat het alles ydel ende onnut is soo verde hy de handt daer niet en wilt aensteken, ende dat van hem alleene de overwinninghe coemt: Want nae dat beyde de Admiralen des morghens seer vroech op den derden Octobris, zijnde op een Sondach, de slooten die wonderlicken toegepaelt waren, hadden doen openen, meynende voorts, (ghelijck gheseyt is) heur gheschut op Lammen te stellen, bevonden dat de Heere, (die de saecke voor hun tot die tijt toe uytghericht hadde,) niet hebben en woude dat heur Vyandt met menschelicke cracht soude verjaecht worden, want sijn handt hadde alreede desnachts voor [p. 410] hun ghestreden, door sijnen arm ende cracht heeft hy inde herten van sijne Vyanden sulcken vreese gewracht, ende haer is alsoodanigen verschrickinghe overghecomen, dat sy de vlucht namen met grooter schande werpende heur gheschut inden slooten, achterlatende vele goederen, broodt, bier, ende alderley victualie: ende werden aldus des nachts voor den derden Octobris de gheweldige Schansse van Lammen verlaten, die anders met groot perijckel hadde moeten aengetast werden. [Toegevoegd in 1641: Want zoo haest Boria dit advijs van Baldeus hadde ontfanghen om hem mette zijne te salveren, was de schrick daer soo seer in, datse meenden datse te laet soude comen, ghelijck het oock quaet genoech was want eenighe vande zijne in henne haestich verdroncken.] Dicite vos Nymphae Cronesteinides, hiccinae terror Panicus, an potius Spanicus error erat? [In margine: Dousa.] Van dit wijcken en wist niemant inne noch buyten de Stadt seeckerheyt, hoe wel sy inde Stad des nachts een ghecrijsch gehoort hadden als een grof stuck gheschuts voor de Schansse gesoncken wert: dan daer was eenen Jonghen op de mueren die hadde des nachts waerghenomen dat hy wel veel lonten uyt de Schansse voorschreven sach gaen dan gheene weder inne comen, aldus beelde hy sich selven inne, gelijck oock de waerheyt was, dat de Spangiaerden heur Schansse van Lammen moesten verloopen hebben, ende heeft sulcx aenghegeven, verlof vraghende om daer te loopen, ghelijck hy dede door beloften van ses guldens, met dit decksel, soo hy daer noch Vyanden ghevonden hadde, te seggen, dat hy van honger verloopen was. Nae dat hy nu in de Schansse geweest was, ende niemanden en vant, ende met sijnen hoet ghewinct hadde, twelckmen in de Stad noch niet en geloofde, sorghende dat hem de Spangiaerden uyt schalckheyt sulcks hadden bevolen, ende een ander met eenen Verreniager hem ghevolcht zijnde gesien wert, zijnen wech voor by de Schansse nemende na den Admirael, die hy tot den knien toe int water te ghemoet liep, was aen beyde sijden vreucht. De vrome Capiteyn Gerrit vander Laen begaf hem terstont met den Vrijbuyters nae de Schansse tot Lammen, tot de plaetse toe daer hyt eerstmael toeghepaelt vondt, daer hy de twee eerste Galeyen met vreuchde ontfingh. Den Admirael niet lichtveerdich zijnde in het ghelooven, hadde dese twee Galeyen voorgesonden, de welcke bevonden gelijck hun gheseyt was, te weten, de ledige Schanssen met twee stucken gheschuts, doch ghesoncken. [Toegevoegd In 1641: Achter volghende de onderechtinghe vanden E. Dirck Gijsbertsz. Schaeck, zoo zullen wy alhier by voegen tot een gedachtenisse, dat zijne Vader Gijsbert Cornelisz. Schaeck, die de eerste ofte de tweede Persoon gheweest is, die uyt de Leytsche Burghers inde Schansse van Lammen, ghecomen is, ende dat hy tot bewijs van dien, daer uytgebracht heeft een Coperen pot, met gecoockten hutspot die de Spaensche Soldaten, door Vreese verlopen zijnde daer gelaten hadde. Den zelven pot is onder zijne erfghenamen noch berustende ende zijn te dier tijden by onsen mede Burger ende mijne neef Pieter Cornelisz. vanderMorsch, ghebynaemt Piero, daer op ghemaeckt de volgende twee Rijmkens, waer van het een opten selfde pot ghesneden is. Doen Godes Hant // Dreef den Vyandt By nacht uyt Lammen,, Schans Creech Schaeck dees Pot,, riep aen Boysot, Ghy moocht over Dammen // thans. Gijsbert Cornelisz. 3. October 1574. Het twede is van desen inhout: Den prijs comt God, die door Boysot, Leyden, verlost, heeft: En Schaack dees Pot, in Lammen, tot Teecken met Cost, geeft.]
DE palen door des Stadts Timmer-man, met sijne hulpers uyt de Vlied ende de andere wateren daer de schepen deur moesten passeren, wechgenomen ende uytghetrocken wesende, ende de Vaert gheopent zijnde, soo is des Princen volck met alle ghe- [p. 411] reetschap, naer de Stadt ghecomen, den Admirael Loys van Boysot is met de voortocht met vreucht ende dancksegginghe nae de poorten van Leyden ghetrocken, daer sy gheluckelick sonder eenich wijder wederstandt des morghens omtrent acht uyren inne quamen. De Admirael van Zierickzee Adriaen Willemsz. bewaerde den hindertocht. Met wat een onuytsprekelicke vreucht ende blijtschap den Admirael Boysot met de sijne, Van de Burgeren ende regenten ontfangen werde, soude niemant genoechsaem kunnen verhaelen: veel min de lust, viericheyt ende vlijdt die de Gemeene luyden (vande welcke het meerendeel in 7. weecken geen Brood gheproeft hadden, maer haere magere uytgheteerde lichamen moesten onderhouden met vreemde ende onghehoorde spijsen, gelijck voor heen gheseyt is) aenwenden omme wederomme Broot ende andere eetwaren van het Bootsvolck van Boysot ende andere te mogen vercrijgen. Wie soude konnen segghen wat een ghewoel, wat een getier ende geraes te dier uyren binnen der Stad Leyden insonderheyt langs de wateren daer dese Victualie-schepen voeren, gheweest is, hoe dat oude ende jonghen tot haer hals toe int water liepen, sprongen, ja tot aende schepen, swommen, om daer te halen Broodt, Haringh, Kase ende andere Spijsen, omme daer mede haer selven, Vrouwen ende Kinderen, de welcke door den gheduyrighen honger soo verde ghekomen waren, datse opt uyterste stonden omme haere zielen Gode ende ’tlichaem de aerde op te offeren, te verquicken, te verstercken, ende soot moghelijck was by haer leven te behouden. Langs alle Straten ende Steghen liepen de menschen mette Spijse inde handen van vreuchde roepende, Leyden is ontset, Leyden is ontset, de Heer zy eewich gepresen. De Proviande inde Stad gekomen wesende, so hebben die vanden Gerechte op dat alle dingen ordentlicken mochten gheschieden, geordonneert dat men in S. Iacobs Gast-huys een groot gedeelte souden brengen, ende hebben die aldaer door sekere Gecommitteerden aen een ygelicken die sulcx begeerden doen uytdeelen, te weten, aen elck persoon een half broot, een stuck kase ende een peeckelharingh: op dat de arme uytgehongerde menschen die soodanighe spijse in vele dagen niet genoten hadden, geen maete houdende haer selven niet en souden over asen, maer hare magen metter tijt ende altemets werderomme gewennen tot soodanigen spijse. Men konde sonder mededooghentheyt niet aensien hoe elendichlick dat het verhongerde volck de haringhen ende andere spijsen verslonden, die hun den Admirael in sijn incoemste langhs de Vliedt ende andere wateren varende uyt den schepen liet toeworpen, ende insgelijcx het broot, twelck sommighe alsoo inslockten ghelijckerwijs oft sy tot geenen tijden hadden connen versadighet worden, waer door het den sommighen die geen maete en konsten houden.niet wel en bequam, ende door te groote Gulsicheyt ende onmaete met het eten tusschen de tanden hebbende, opter straten ende elders seer haestich ghestorven zijn: alsoo datter menichte van menschen door onmate haer leven geeyndicht hebben. [p. 412] Tot een eewige gedachtenesse dat God almachtich de Stad op sulcken ongehoorden wijse ghespijst heeft, ende dat de voorverhaelde victualie schepen door de Vliet inde Stad ghekomen zijn, soo hebben die vanden Gerechte inden Jaere 1577. aen de Vliet-brugghe dese volghende Vaerssen doen stellen: Men was in groot verdriet, Want Eten wasser niet, En ’tvolck van honger schreyden. Ten laetst Godt nedersiet, En sondt deur dese Vliet Broot, spijs, en dranck in Leyden. Aen d’een zijde vander Stadt nae de Meyr laghen drie Amsterdamsche Galeyen, die altemet op de Stadt gheschooten hadden, dan uyt der Stadt het grof gheschut ende van buyten het ontset vernemende, hebben oock heurder medegesellen vreese gevoelt ende zijn geweken. De Admiraelen inde Stadt zijnde, zijn terstont met heur volck ende den Burgeren nae de Kercke ghegaen, ende hebben met den Kinderen van Israel den Heere die hun soo wonderlick een Zee tot drooch Landt gemaeckt, ende de gantsche Armade soo genadelicken ende behouden ter ghewenschter plaetse ghebracht hadde, van gantscher herten ghelooft ende ghepresen. Op dat de ghedachtenisse van dese wonderlicke Verlossinge door de tijt niet vergeten ende eyndelicken mocht comen te vergaen. Soo hebben die vanden groote Vroetschap te dier tijden gheresolveert ende besloten, datmen alle Jaren opten derden October over de gantsche Stad houden ende vieren sal een Generale Bid ende Danckdach. Omme God almachtich te loven ende te dancken dat hy de Stad te dier tijden soo ghenadelicken verlost heeft van haere Vyanden: De welcke voorgenomen hadden de Borgeren ende Inwoonderen geheel te ruineren ende te verderven. Baldei volck die des daechs te voren wijckende tot Zoeterwoude ende voornamelick door de Weypoort ghebrandt hadden, lieten op desen derden Octobris over al uyt vreese heyr hutten staen, voornamelick in de Schansse tot Leyderdorp ende daer omtrent: Want hoe wel sy driemael soo sterck van volcke waren als des Princen volck, aengesien dese soo met Soldaten, Bootsghesellen ende andere die wapenen voerden, (uytghesondert die de Proviande voerden) over de xxv C. niet sterck en waren: Daer teghen hadden Baldei volck hun beroemt over de elf duysent mans sterck voor Leyden te leggen, ghelijck oock ghenoech ghenomen mach worden uyt heur Brieven hier voren verhaelt, ofte immers ten minsten wel ix M. [p. 413] sterck waren, niet tegenstaende dat sy soo veel stercker waren, soo en was daer niet min verschrickinghe ende vreese in hun, dan wy te voren gheseyt hebben, ende oock lesen voor Ierusalem ende Samarien geweest te zijn: Want de selfde hand die daer sijne Vyanden sloech, ende sijn volck op het alderongesienste verloste, heeft onghetwijfelt de Stadt Leyden, als alle de Werelt, iae selfs onse Vyanden moeten bekennen, alleen door sijnen crachtigen arm van hare miserie ende elende verlost ende bevrijdet. Welcke bekentenisse Leyden, den Prince van Orangen, ende alle de sijne van gantscher herten voor alle menschen doen ende bekennen: seggende, waert sake dat heur betrouwen op de onsienlicke hulpe Godes niet gestaen en hadde, ende dat sy te vooren ghesien hadden, gelijck sy naedertijdt sagen, dat de Stadt soo gheweldelick aen alle kanten hadde beschansset geweest, sy en souden de Stadt nimmermeer hebben dorven aengrijpen om te victualieren met sulcken cleynen volck. Aldus heeft de Heere in beyden, te weten, inde Vyanden ende het volc vanden Prince door sijne cracht willen wercken, op dat sijnder eewiger wijsheyt alleen de eere soude toegeschreven worden. Ick moet door een tusschen-redene hier noch een wonderlicke daet by stellen, die oock sonder verwonderinghe niet en behoort aengesien te werden. Op dien nacht als de Spangiaerden de Schantse van Lammen verliepen, is binnen der Stadt de Wal ende Borstweyringe tusschen de Koe-poorte ende de Toorn van Bourgondien, tot de langte van xxvj roeden ingestort, en heeft van selfs een Bressche gemaect. Hadden der Stad Vyanden te vooren dit voordeel gehadt, ende voornamelick een nacht oft twee te vooren als sy inder nacht sochten de Wallen steelsche wijse te beclimmen, ende bysonder de Hoochwoerts poorte, die sy alreede beclommen ende pasten inne te nemen, also hun van een Baghijn ghebootschapt was, dat aldaer geen Wacht en was, oft ten minsten seer weynich, hoe wel sy contrarie bevonden, ende van drie Roers scheuten stillekens wech moesten sluypen: sy en souden dit onghetwijfelt niet min voor een wonder werck geacht hebben dan de Burgheren nu doen, behalven schade ofte ten minsten angst: want heur stormplaetse soude sonder gheschut bereyt zijn gheweest: Dan het heeft den Heere anders belieft ende in de plaetse van schade bate ghedaen, te weten, door dit gedruysch der vluchtender Vyanden vreese vermeerdert, die daer meynden dat de Burgheren van vooren uyt quamen, ende heur Vyanden van achteren: Dies de Burgheren God meerder danckbaerheyt schuldich zijn. Den Admirael aldus binnen Leyden zijnde, heeft terstont aen den Prince die tot Delft was gheschreven, ende zijn Vorst. Gen. de vreese ontboden die het den Heere belieft hadde in sijnder Vyanden herten te seynden, die welcke de Schantse van Lammen verlaten hebbende, hem eenen vryen toeganck inder Stad gelaten hadden. Desen Brief wert sijn Vorst. Gen. op den voorsz. iij. Octobris ten twee uyren inde Predicatie sittende gebracht, ende was zijn Vorst. Gen. ongetwijfelt een ander tijdinge dan hy des morgens ontfangen hadde, [p. 414] dies zijn opgetogenheyt met dancksegginge tot den Heere, ende zijnen inwendige vreucht door de haestige veranderinghe te grooter was. Ende liet terstont als dese zijne Predicatie int Francoys* gedaen was den Brief openbaerlic vanden Predicant lesen, ende den Heere met vrolijcker ende vueriger herten dancken. Het welcke oock terstont (de tijdinge verspreyt zijnde) in beyde de groote Kercken, met een ontallijcke vergaderinge van volcke, ende wonderlicke vreucht ende viericheyt ghedaen wert, inde tegenwoordicheyt van sijn Vorst. Gen. ende insgelijcx op alle plaetsen, daer oock de vreuchden-teeckenen van vier, klocken, ende gheschut aen alle kanten ghehoort ende gesien werden. Als nu de Admiralen de victualie inde Stad ghebrocht hadden, den Heere ghedanckt, de Burgers gelaeft, verquickt ende gemoedet hadden, hebben sy heure victorie vervolght,* ende hebben heur Vyanden die in de Schantsen van omtrent Leyderdorp gelegen hadden, naegeiaecht. De Schantse in Leyderdorp, was boven der maten seer gheweldich gemaeckt, hadden oock daer inne legghende als daer eenige Boden quamen op heur ghewelt seer ghepocht, twelck hun alles nu streckt tot een meerder schande ende Gode tot meerder prijs, hebben oock immers soo schandelick de Schantsen vande Kage ende de Oudewateringhe verloopen, daer sy iaer ende dach gelegen hadden: Want een seer kleyn ghetal voorloopers van des Princen volck (men seght twaelf) iaechden twee Vaendelen Knechten voor, vanden welcken oock sommighe op sulcker wijse liepen dat sy niet op en hielden, ter tijt toe dat sy voor Amsterdam quamen, daer sy tot haerder verschooninge seyden, dat heur gantsche Leger verslaghen was. Hier en dient niet vergheten wat de voorsz. Baldeus vluchtende in zijn Herberghe tot Leyderdorp gelaten hadde, namelijc de geschilderde Stad van Leyden met alle heur straten, wegen ende watertochten soo de selve beschantset waeren. Als hy nu moeste wijcken heeft hy daer onder geschreven: Vale Civitas, valete Castelli parvi, quia relictis estis propter aquam, & non per vim inimicorum, Ende is in Duytsche Tale geseyt: Adieu Leyden, adieu alle omleggende Schantsen, want ghy zijt verlaten om des waters wille, ende niet door onser Vyanden cracht ende ghewelt. Ick belijde wel dat het water wel een vande voornaemste middelen was, het welcke desen Baldeo een oorsake gaf de Stad ende zijn Schantsen te verlaten: dan hadde hy de rechte waerheyt willen spreken, hy soude geseyt hebben, ghy zijt verlaten door de crachtighe handt des Heeren, die mijn herte met alsoodaniger verschricktheydt verslaghen heeft, Dat Antiochus noyt met soo grooten schanden uyt Persien en verliep, Noch Timotheus met soo grooten oneere nae Gezara en vlode, Noch Lysias soo schandelick voor den Machabeen, als ick met de mijne u, ô Leyden, ende mijne menichfuldige stercke Schantsen hebbe moeten verlaten. [in margine: 2. Mach. 9. // 2. Mach. 10, 32. // 2. Mach. 11.] Des voorseyden Baldei volck is oock op desen tijt van de Goudsche Sluys verloopen, ende voorts uyt alle andere Schantsen tot 22. toe, behalven inde Schantse op de Waddinge, daer noch sommige bleven om de passagie vry te houden. [p. 415] De dooden die in desen tocht van des Princen volck gebleven zijn, en waren gheen veertich, heur Vyanden belijden selve dat van haere sijde verslegen zijn meer als duysent Spaensche ende andere Soldaten. Hoe veel Soldaten int ontsetten van Leyden ghebleven sijn.
De Prince van Orangen quam den vijfden October binnen Leyden, alwaer hy vande Regenten ende Burgheren met vreuchde ontfangen werde, ende wierde gelogeert ten huyse van Dirck Iacobsz van Montfoort: Hy bedanckte met alle vriendelickheyt den Gouverneur Jonckheer Ian vander Does, de Regeerders, Capiteynen ende Bevel-hebberen, ende alle de Burghers hoochelick dat sy hun soo vromelick sonder eenich Crijchsvolck, in so strengen Belegeringe ghehouden hadden, beloofde datmen hun ende heure Kinds-kinderen sulcx ghedencken soude, ende inder Stadt komende heeft in alles ordeninge gestelt, so inder Stads als des Crijchssaken: ende heeft tot bewaringe vande Stadt geordonneert vier Vaendelen Soldaten, te weten, drie Vaendelen Francoysen onder de Capiteynen Oultran, Durant ende Casauw tot het Vaendel vande Heere van Noortwijck, op dat zijn Vorst. Gen. sich zijne victorie die hem God getoont hadde soude te nutte maken, ende is van daer opter Goude vertrocken den 15. October. Alhier en dient oock niet achterghelaten om Godts wonderlicke werckinghe claerder te openbaeren, dat op den vierden Octobris den wint weder Zuytoost keerde, ende stormde soo geweldelick uyt den Noortoosten drie oft vier dagen, datmen qualick van Delft tot Leyen comen conde: alsoo dat Godt Almachtich door desen middel het water zijn Officie gedaen hebbende, weder uyt den Lande ghedreven werde, ende de Weyden wederomme in weynich daghen droogh ghemaeckt wierden. Alsoo dat alleen door dese ghetuygenisse de gantsche Wereldt moet bekennen ende uytroepen, dat God alleen de Stadt Leyden door stormen ende Water ontset ende bevrijdet heeft vande belegeringe harer Vyanden. Boven de voorsz ingebrochte Victualie heeft zijn Vorst. Gen. ende zijnen Raet goet gedocht nae het oude Apostolische gebruyck uyt allen Steden, den uytghehongerden verarmden in Leyden, een gemeyne handreyckinghe te doen, op dat de verarmde die in soo langhen tijt niet gewonnen en hadden, van den welcken oock alle het ghereetste verteert was mochten gheholpen worden, ende dat oock der Rijcker victualie langer mochte strecken. [p. 416] Tot desen eynde hebben de Gedeputeerde des anderen daeghs met wagens en schuyten eerst door de Stadt van Delft ommegegaen, ende hebben seer veel broot, boter, vleeschs kase, speck, visch ende gelt versamelt, waerdich al tsamen zijnde over de duysent Carolus guldens. Dit en heeft niet alleenlijck den armen ontset, den rijcken verlicht, ende de Stad ghespijsiget, dan heeft een grooter liefde ende vaster verknoopinge tusschen den Steden ghemaeckt. Hier dient tot een cleyn tusschen-reden gheseyt ende byghevoecht dat niet alleenlick dese Stadt Leyden, dan den gantschen Nederlandschen Crijch, eensdeels om de Vaderlandsche Liberteyt ofte Vrijheyt geschiet is: twelck oock blijckt aen sekere stucken gheschut Anno 1566, tot dien eynde vanden Vyanden der Vaderlandtscher Vryheyt ghegoten, om de Vryheyts begherende hier mede onvryheyt te geven. Nu sal den Leser weten, dat die van Leyden, die om heur Vaderlandtsche Vryheyt in soodanighen noot geweest hebben, ghelijck ghy ghehoort hebt, op desen dach Vryheyt, namelick een schoon stuck gheschut Libertas ghenoemt vanden Spangiaerts ghesoncken weder ghecreghen hebben. De Heere die gheve dat sy het selfde ende haer Vaderlandtsche vercreghene Vryheyt, gebruycken tot zijns Naems eere, ende langhen tijdt tot rust ende vrede van haere Inneghesetenen moghen bewaeren. Op den viij Octobris is zijn Vorst. Gen. nae de Kaghe ghetoghen, ende heeft aldaer ordeninge gestelt om de selfde plaetse te bewaren, ende te behouden soo het doenlick is, als eenen sleutel vande Haerlemsche Meyr. Den ix op de Goudsche Sluys om daer te ordonneeren tgene nodich was, om de Schantse te stercken ende te doen behouden. Alsoo door de groote sieckte daer zijn Vorst. Gen. tot Rotterdam in ghelegen was, waer van hier vooren vermaen ghedaen is, by den Spangiaerden gheachtet wert dat den Crijgh met zijn doode lichaem ende op zijnen naeme gevoert wert, zijn tot Leyden onder Paspoorte twee Spangiaerts ghecomen van Iuliano Romero gesonden, om te besichtighen (alsoo sy hem wel kenden) oft hy noch leefde, ende dit bevonden hebbende zijn Vorst. Gen. als dan Philippum Marnixium Heere van S. Aldegonde vry uyt zijn ghevanckenisse te laten gaen, twelck sy daer naer volbracht hebben: als hy ontrent een jaer langh ghevanghen gheweest hadde Sijn V. G. heeftse aenghesproken ende ernstlick vermaent, heur Paspoort ende Brieven laten maecken, ende nae twee uyren wederom ghesonden. Niet lange nae desen tijt creech Baldeus, die nae den Haghe geweken was, aldaer dagelijcks zijn groot ongeluck beclaegende, ende geen cleyn beroerte met zijnen volck hadde, want hy wert van zijnen Soldaten seer gehaet, die welcke de fame verspreydeden dat hy verstant met die van Leyden gehadt hadde, ende twee tonnen gouts ontfangen hadde, op dat hy de Stad niet beschadigen en soude. Dit met de betaelinghe van seer veel maenden die sy ten achteren waren, gaf oorsaecke dat hy by hun in alsoodanigen verachtinge ende versmaetheyt quam, dat sy hem gevanckelijck stelden, ende eenen Elect in zijn plaetse gestelt hebbende, [p. 417] die over hem ghebieden soude, deden hem Brieven aen den Commandeur van Castilien schrijven, dat hy hun binnen thien dagen heur betalinge soude seynden, oft waren anders van meyninge van daer te trecken, ende gelt te zoecken daer zijt verhoopten te vinden. De thien dagen geeyndiget zijnde, twelck was omtrent een maent nae de verlossinge van Leyden, zijnse uyt Maeslant-Sluys, Leytschen-Dam, Voorschoten, Valckenburch, ende andere plaetsen versamelt, sterck so te voet als te paerde tusschen de ses ende seven duysent Mans, soo Spangiaerts, Duytschen ende Walen, ende zijn also uyt den platten Lande vanZuyt-Hollant ghetrocken nae Haerlem ende Amsterdam, daer zy de poorte gesloten vindende, voorts nae Utrecht toghen, daer zy hun selven verhoopten te betaelen. Aldus werde op dese wijse voor die tijdt Hollandt door de groote goetheyt des Heeren van hare vyanden verlost. Nae dat die van Leyden Godt ende zijn Vorst. Gen. gedanckt hadden (gelijck geseyt is) en hebben sy oock niet ondanckbaer geweest teghen den voorsz. Admirael Loys Boysot, dan hebben hem met een schoone gouden Ketene beschoncken, met een dicken gouden Penninck daer aen hanghende. Welcke Penningen zy oock meer andere geschoncken hebben. De Edele ende vermogende Staten des Lands van Hollant hebben den voorsz. Admirael daer na in een heerlicke Maeltijt beschoncken met een grooter Ketene van ses hondert Carolus guldens. Daer zijn te dier tijden vele ende verscheyden Liedekens, Dichten, Jaer-dichten, ofte Incarnatien op’t Belegh deser Stede gemaeckt, waer van ick den begeerigen Leser drie vande selve hier by voegen sal: waer van de eerste gemaeckt is by mijn Oom Ian van Hout, ende de derde by zijn Vader Cornelis Meesz. van Hout, achterlatende de gene die de Heeren deser Stede hebben doen stellen over den Inganck van het Stadthuys, vermits ick de selve innegevoecht hebbe in mijn eerste Deel Pagina 114, daer ick den Leser toe seynde. |
Lof-sang opt Ontset van Leyden. |
|
I. Ghy, wiens gelijck niet wesen sal, Niet is, niet was: Ghy die het al Van niet tot wesen hebt geschapen; Ghy goede Harder van u Schapen LEYDEN uwen naem mit recht Tot den hoogen Hemel drecht: Tot den Sterren moet verheffen, Iae veel hoger overtreffen, Als u herelicke daden, Als u heylsame genaden: |
II. Die van u hant haer zijn geschiet: Als sy noch onder het gebiet Des Princen en Forsten van Orangen, (De schric en ysing van heel Spaengnyen) Staende was: in welcker hart Men de Burricht siet van vart, Wt de Claverrijcke velden, Die Gods hand rontsomme haer stelden, Hooch omringt van t’Oofsche steynen, Werck der strijtbarer Romeynen. |
|
III. Vhooge muyren doen gewaer Gewerden zijn dan hem quam naer Tbehulp der Goddelicker machten, Wanneer u borgeren versmachten Deur den honger gants verneert, Moeloos, bloeloos uyt geteert: Als den moet heel was verloren Door tgebrec van tspijsbaer coren: Als door twoeden vander pesten, Weerloos waren uwe vesten. IV. Dier tijden als de tweede mael Des Conincx van Escuriael, Veel duysent knechten u omringen En mit veel starcten vast bedwingen. Als den Nembrot van Madril Nam tbroot uyt u mont, en hil Wt u drooge en dorre kaecken: Als ghy niet dan laster spraecken Hoorde vande Spaensche fielen, Die u sochten te vernielen. V. Wat manlick is, en so bejaert Die op zijn dgie kost gorden tswaert, Men dreijcht mit killen, hangen, branden: En naer tschoffieren en tot schanden Vrouwen, Maechden, Dochters teer Sterven aen tBisschaeys geweer, Vallen in tspits der rapieren Van Valencen: sonder vieren Of medogentheyt te buygen Niet den kinderen die suygen. |
VI. Hoe menich, ach, onnosel wicht In smoeders wambe, die tclaer licht Noch niet gesien had, waer genomen (Tgedencken, laes, maect ijslic schromen) Wreedich uyt den buyck gesneen, En verplet, of doot getreen, Aen de want den cop geslagen Voor tbeginsel van haer dagen. Dese dreyging most ghy hooren Van tonnosel bloet versmooren. VII. Mer siet, o wonderbaerlick dinc, Ons God gaf mer een oogen-winc, Zijn wraec-hand was nau opgeheven Daer al te saem aen tschudden beven Thart, bestolp een groote vaer Even als de vrouwen swaer Die den arbeyt voelen naeren, En den weedom naeckt van baeren. Sulc verschricken hemluy allen En verbaestheyt heeft bevallen. VIII. Zy gaven hun strac opte vlucht, Gelijck bloo honden die tgerucht Des lichten jagers heesschen hooren. Van verre is tuytende in haer ooren, Als het hitsich honts geblaf Thert van thart weemoech en laf Makende is, en dwingt langs d’open Velden, snellic wech te loopen: Vuyrich ellic hem so stelden Deur te waen de vochte velden. |
|
IX. Zy van malcander zijn verschoyt, Zy van den ander zijn verstroyt Recht als de slingerende schepen Wanneer tgehuyl van cabels, repen Door tstuyrsch Noordelic geblas Schielic aenbevochten was. En om tnacht-licht aen te treffen, Doet de vlact des Zees verheffen: Als van d’Amphitrijt de baren Nu den hoogen Hemel naren. X. En souden wy dees daden groot, Die LEYDEN zijnde in sulcken noot, Ontfing, van tGoddelick vermogen? Die wy mit dic betraenden oogen Sagen, sittende in de doot, Die ons al hing over thoot, Onse kinders en gesellen Niet mit blijschap groot vertellen? Souden wijt ons enckels neven Niet mit vreuchd’ te kennen geven? XI. Gewislick neen, o neen gewis De saeck niet om te swijgen is, Mer moet geroemt zijn tgunt die dagen In dese Stadt onse oogen sagen Door den honger tlijf so laf Werden was, den moet gans af, So ontmant, dat opter wachten Niemant lust en hadd’ te achten Mocht de moet hem so bedelven, Dat elc minst docht op hems selven? |
XII. Alleen de Goddelicke macht, De waeck by daech, de waeck by nacht Bevolen was, en heeft gehouwen: Op hem alleen stont al tbetrouwen: U alleen was schorm en schilt LEYDEN zijne goetheyt milt Schaer-wacht, schilt-wacht, harnas, wapen, Vesting, burrich, bedde om slapen, Beuckelaer om af te weeren Ende al tgeen dat conste deeren. XIII. O hulp des noots, o handt heylsaem Als wy versticcten in onse aem, Ende in de twijfelicke nooden, Tot u alleen om bystant vloden: Baden dat u rechter handt Wou behouden onsen standt Als wy al mit knyen gebogen U ons bangicheyt vertogen, Sachmen u barmhertich neygen, Voelden wy vast opwaerts steygen: XIV. Naer uwen hemel hooch tgebet, Tgebet, ons inde mont geset Van u o stuyrman onser tongen, Ons hert hebt ghy beweecht, bedwongen Om u die ons wou by staen In die noot te roupen aen, Ia hebt die tot u getogen: Als de naelde die gesogen Wert, door heymelicke treeken, Wesende aen d’Aymant gestreeken. |
|
XV. Barmhartich Vader twas u wil Dat u oor ons gebet bevil, Geenssins om dat wy in die dagen Vernedert waren en verslagen: Mer tscheen in u oogen schoon Door tverdienen van u soon, Die aen thout des cruys geslagen, Voor ons heeft den vlouck gedragen: Als ons hiel de hel verslonnen, Heyl voor ons heel heeft gewonnen. XVI. Een onverganckelicken rom, Van dijns naems heerlickheyt daerom Alomme in al des werelts plecken Int wijt en breet hem gaet uytstrecken, Daer de Son int Oosten licht, En ons toocht sijn lief gesicht, Daer sijn glinsterende stralen, Zijnde opt hoochste weder dalen: Daer by vint de Wester oorden, Oock int steedts behijselt Noorden. XVII. Wanneer Gods hant hier in dit dal Den Trotsen lasteraer tot val (Valdees, den val van sHeeren handen U overquam tot uwer schanden) Had geslagen, in die uyr Sprong van vreuchden op u muyr, |
Als een Callif inder Weyden, En verblijde’ haer met u LEYDEN, Heft haer op, begint te danssen, Jaecht den Vyant uyt sijn schanssen. XVIII. Wel aen ghy volcken, comt en weest Mit ons verheucht in dese feest Ons straten, marcten siet ten besten. Betreet ons chingelen en vesten, Schout de hooge Kercken aen, Daer dit wonder is gedaen, Door de Heere der heerscharen, Die den swacken can bewaren, En verlossing gaet betoonen, Wilt hem dies met danck beloonen. XIX. Alsulcke goetheyt voor gemelt, Aen uwen kinderen vertelt, Op dat elc tdrie-eenich wesen Mach leeren kennen, minnen, vreesen: Dat by elc een mach zijn gedient, God die tgoet alleen verlient, God de Heer van sHemels Hoven, Leert hem vastelic geloven, Dat alleen van sijner machten, Troost ter noot staet te verwachten. HOUT EN WINT. |
Iaer-ghedicht. |
Naem-dicht opte Stadt Leyden: |
Besluijt van de Leydsche Beschrijvinge. |
EYNDE. |
 |