[Pseudo-]Aristoteles: Spreekkunst aen Alexander. Vertaald door W. van Schaep. Leiden 1677. Uitgegeven door Jente Brandsma, Anneke Kornelis en Tim Vergeer. Redactie A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden. Gebruikt exemplaar: UB Gent Acc. 55532. In deze uitgave zijn evidente zetfouten verbeterd en gemarkeerd met een asterisk. [fol. *1r] DE Spreek-kunst VAN ARISTOTELES AEN ALEXANDER DE GROOTE: Seer dienstig om in alle voorvallen en by- sonder tot de Gemeente, in Staatvergaderingen en voor Regtbanken bequaemlijk te kunnen spreken. Uyt het Griecks in het Nederlants vertaelt, door Mr WILLEM VAN SCHAEP Advocaet voor den Hove van Hollant. [Typografisch ornament] Tot LEYDEN, By DANIELvan GAESBEEK. A. 1677. [fol. *1v: blanco] [fol. *2r] VOORREDEN. ’T is waer, en hier bij mij beleeden, dat Ik noyt heb konnen oordeelen: dat de kunst, om in alle gelegentheden, so in ’t openbaer als bysonder, geschikt en wel te spreeken, niet anders als kinderspel soude sijn; of datmen deselve alleen voor kenners van veroude taelen most laeten. Want die saek is seker van te grooten waerdije, als datmense so onder de jeugt soude laeten verquijnen; en ons Nederlant te wel gestelt, om het van dese cierlijkheden ontbloot te houden. ’T sal dan in tijden [fol. *2v] en wijlen geen kleyne weldaet sijn van die in onse Nederlantsche taele een nette spreekkunst sal beschrijven; niet van boekstaeven of woorden alleen, maer om in alle voorval van saeken, tot geschiktelijk spreeken, gereet en voorsien te weesen. Mijns weetens is mij nog niemant voorgekomen die sulx getragt heeft te doen. en ik ben so stout niet dat ik het so op een bots sal aenvangen; als tot nog toe genoeg ondervonden hebbende; dat het selve wel van groot belang, maer met geen kleyne vlijt en moeyte gemengt soude sijn. Om dat ik evenwel niet altijt verlegen [fol. *3r] soude staen, en dit gebrek onder mijn lantsluyden, of ’t so quame te gebeuren, eenigsins te goede komen, heb ik niet konnen nalaeten naeukeuriglijk waer te neemen, en na te speuren, wat desenaengaende in veelerley taelen, volken en lantaert aengetekent stont. Dog onder alle deselve (Gods onbesproken woort altijt buyten vergelijkstelling gehouden) geene gevonden die sig, mijns bedunkens, hier in meer geoeffent hebben en besig gehouden, als de Grieken en Romainen in die tijden, wanneer haere Staeten op het heerlijkste bloeyden. En be- [fol. *3v] halven dat beeld ik mij in, dat haer wijse en stijl van spreken en schrijven, en voornaementlijk van de Grieken, geweldig met de onse over een quamen. Invoegen ik voor mij selven, en alle, die ’er sig onder onse lantsluyden van souden willen dienen, uyt die wel te pas meyne uytgekipt te hebben, ’t geen ter deser oorsaeke hier nevens te voorschijn komt. Het en is niet gerings, maer waerlijk bysondere aendagt waerdig, en in allen deelen bequaem, om hun, die bij gelegentheyt wel en te passe begeeren te spreeken, daer toe te bereyden. Het is dan een hantboekjen door den wijtver- [fol. *4r] maerden Aristoteles aen den grooten Alexander gesonden; niet ter vlugts; maer na dat die uytmuntende leermeester een, en ander, en meermaelen van die groote Koning, om het selve voor hem te schrijven, was aengemaent, en bij Konings hantteken bevolen, dat ’et aen geen ander medegedeelt soude werden; ten eynde sig dog niemant als Alexander met dit Koninglijk juweel soude vercieren. En hierom met sulken ongemeenen vlijt, en rijp overlegm en ondersoek van alies wat ter deser stoffse dienen konde, samengestelt; dat’et, om in ’t kort alles te seggen, self genoeg betoont; hoe het door Aristoteles [fol. *4v] alleen voor Alexander de groote is geschreeven: want de gansche spreekkunst wert’er so deftig en beknoptelijk, sonder veel uytheemsche voorbeelden, of seggen van andere schrijvers, bij te brengen, ter neder gestelt, als sulken Koning, onder sijn ontellijke besigheden, van den wijsgeer konde vereyschen. Geloof dan vrijelijk dat ’er weynig overgeslaegen, en nog min overtolligs in gevonden wert. Nu weet ik dat onse lantaert tot diergelijk schrijven ten hoogsten geneygt is; en daerom heb ik in billijkheyt niets beters konnen uytvinden, om ’t selve voor alsnog ter deser stoffe in onse taele aen mijn [fol. *5r] lantsgenooten mede te deelen. Die het geensins overdwars konnen opvatten, dat ik aen haer allen in ’t gemeen, en die ’er sig in oeffenen in ’t bysonder, toediene de kunst, door welke Alexander, onder so veel oproerige en sporrelige Macedoniers en Grieken, en sulken menigte van verscheyde uytheemsche volken, buyten twijffel meer als door ’t geknars van sijn wapenen, den rijksstaf in de hant heeft gehouden, en so grooten hoop menschen onder sijn gesag doen staen. En, so ik het seggen durf, men sal hem, onder die sig tot het doen van aenspraeken, waer voor het ook weesen [fol. 5v] mag, bij ons willen begeeven, so niet meer behoeven te beklaegen, over die te vooren geweest sijn, datse daer van geen voorschriften hebben gegeeven, alsmen in dit van Aristoteles daer toe den weg gebaent siet. Wie kan sijn taelgenooten dan so onwaerdeerlijken schat misgunnen. Voor al gemerkt hebbende door onfeylbaere ondervinding, met wat een arbeyt deselve, door die ’er na haeken, dikwijls gesogt, en selden gevonden wert. sonder dat ’er nogtans grooter belet tegen staet, als alleen dat veele, diese wel weeten souden, sig niet en gewaerdigen deselve aen te wijsen, of die liever voor haer [fol. *6r] selfs bewaeren. Beyde met onregt; also men gehouden is sig te wagten voor sodanig misbedrijf alsmen wel eer aen andere wilde verwijten; en wangunst voor al een haetelijke drift is. Of sijn ’er niet altijt wetten, bevelen of rigtsnoeren geweest, na welke tot de gemeente, in Staetsvergaderingen, voor de regtbanken, ja over al, behoorde gesproken te werden. En wie kan bij hem selven oyt versekert sijn, dat hij sig in sijne aenspraek te regt gequeten heeft, die, geen regelmaet daer in volgende, slegts voort heeft gebragt, dat hem bij geluk in de hant quam, en na dat het hem in den sin [fol. *6v] schoot. Ja niet alleen is dese kennisse nut voor die spreekt, nemaer ook voor die het hoort; so om met te beter onderscheyt van saeken te konnen oordeelen, als om sig te wagten van in geen vergetelheyt of dwaeling gebragt te werden, dat ligtelijk kan gebeuren, alsmen niet en weet nogte verstaet, waer en waer toe elk ding is gesegt, of gesegt had moeten werden. Wat doetmen dog in Nederlant niet wel moeyte om sijn sinlijkheyt in huysen, klederen, lusthoven en anders te laeten sien! en soude het niet eens de pijnewaert weesen om in het spreeken te laeten hooren en af te maelen, met [fol. *7r] wat een vlijt wij de oeffening van ons verstant, dat immers in dierbaerheyt al die andere dingen verre overtreft, sogten te vercieren en op te pronken? Daer het immer niet en kan gelochent werden, of een geschikte aenspraek is so aengenaem en voor diese doet, en voor diese hoort, datmen ’er alles, wat buyten deselve is, door kan vergeeten. So dat niemant tijt of middelen behoort te spaeren, om sodaenigen waerden schat te bekomen. laet staen so weynig te doen, als tot dusdaenigen boekjen te begrijpen en onthouden van nooden is. Boven al ingesien, dat ’er geen [fol. *7v] mensch, sijn vijf sinnen magtig, onder sijn medemenschen leeven kan, sonder sig in het spreeken te oeffenen. en het ongehoort soude weesen, dat iemant, gelegentheyt hebbende om sijn gedagten met een beqaaeme tael te verklaeren, nog liever, met verwardelijk te spreeken, aen ’t gehoor, van die naer hem soude luysteren, wilde verveelen. Mitswelken sij alle, die niet in weersin bij haer evenmenschen soeken te geraeken, genootsaekt werden ’t geen sij te seggen hebben, voor so veel haer mogelijk is, na de bequaeme sinlijkheyt van die haer hoort, voort te bren- [fol. *8r] gen. So ik in desen langer was, mogt ik misschien mijn knipsche Nederlanders mishanden: by eenige van welke dit mijn doen wel ligt evenwel niet aengenaem sal sijn, en daerom sal ik die in allen gevalle geensins, met haer daer over lange aen het oor te lellen, verder moeyelijkheyt aendoen. Maer alleen kortelijk te verstaen geeven, dat ik noyt van die waen ben gequelt, dat mij hier in niemant anders sonde konnen overtreffen. Even als of ik het daerom bij der hant had genoomen. Daer het nogtans in het eerste nergens anders om was begost, als alleen om dat ik in [fol. *8v] het Nederlantsch niets, dat mij hier in diende, had gevonden. En ik naderhant nut heb geagt dit so aen den dag te geven. Was ’t niet tot behulp van die haer onder mijne lantsgenooten somtijts seer verlegen vinden om haer aenspraek bequaemelijk te doen; dat het ten minsten mogt strekken tot een spoore voor die iets beters, nopende de spreekkunst, soude weeten uyt te vinden. Daer in ik in geenen deele en twijffele, indien haer de voorgeroerde lust van Alexander, om het alleen voor haer te weeten, niet en wederhoudt. Hoewel ik evenwel meyne, dat het geen [fol. *9r] slegthooft sal moeten weesen, die den hooggeagten Aristoteles (heb ik sijn sin maer regt uytgedrukt) in dit weldoorkneede boekjen sal willen te boven gaen. So men mij nog tegenwerpt dat ik de kunst te veyl stelle, moetmen weeten, dat ik noyt heb bevonden, dat mewaerigheyt iemant gehaet maekt; en ik begeer ’er ook geen octroy van: daer beneffens oordeel ik, dat het met de spreekkunst is geleegen als met een schoon en çierlijk sijdgeweer, dat de kinderen, sotte of dulle menschen in de hant gegeeven, alleenlijk tot misval dient; voor die geen lust tot de wapenen [fol. *9v] hebben voor een last strekt, en bij haer bederft en verroest; maer door een krijgsman aengegort tot pronk en prael gedijt, en om sijn vyant in ’t aenvallen of verweeren t’ onder te brengen. Wie sal dese spreekkunst ook veragtelijk kunnen schatten, als hij overweegt datse so nette setregels heeft en volgt. en voor diese bemint oeffent tot behulp en çieraet dient, maer voor diese schuwt, en de moeyte daer om te doen ontsiet, egter ontsaglijk blijft? ’K en kan ook van mijn gemoet niet verkrijgen, dat het altijt nootsaekelijk soude moeten weesen, datmen, om dese treffelijke kunst, veroude of uyt- [fol. *10r] heemsche taelen soude moeren leeren. Voor al daer ik hoor wat kragt onse moeder-tael heeft, en hoe veel braeve luyden het ongelegen heeft gekomen haer tijt in ’t leeren van taelen te besteeden. Ja (so ik ’t seggen mag) daer sij die wel andere taelen souden kennen, haer daer in veel min bevlijtigen, als die gedwongen sijn haer met haer moeders tael te behelpen. Waer mede dan vast staende, dat de sogenoemde spreekkunst bij de Nederlanders ook in de Nederlantsche tael behoort geleert te werden, en dat tot deselve dienstig kan weesen dit vertaelde boekjen, door den welbeken- [fol. *10v] den Aristoteles aen den grooten Alexander geschreeven, sal ik ’er voor ditmael so afscheyden, en het daer bij laeten berusten.                                                             WILLEM VAN SCHAEP. In ’s Gravenhage den     8en van Gras-     maent. 1677. [fol. 11r] INHOUT van de HOOFTSTUKKEN In dit boek verhandelt. Hooftst. Arisioteles aen Alexander 1 Van de aenraedende en van de afraedende aenspraek 2 Over hoe groote en hoedaenige en welke dingen men in de stats en Staetsvergaderingen raetpleegt 3 Van de prijsende en veragtende soorte 4 Van de regtelyke 5 Van de ondersoekende soorte 6 Dingen die alle de soorten gemeen sijn 7 [fol. *11v] Van betuygredenen en meest van het schijnbaerlijke 8 Van de voorbeelden 9 Van kentekenen 10 Van bintredenen 11 Van de sinspreuke 12 Van tekenen 13 Van overtuyging 14 Wat de betuygredenen van malkanderen verschillen, en van de aengestelde betuygredenen 15 Van getuygenissen en getuygen 16 Van de pijniging 17 Van den eet 18 Van voorinneeming 19 Van begeerten 20 Van herhaeling 21 Van de steekreden 22 [fol. *12r] Van waer en hoflijk kan spreeken en de aenspraeken verlangen 23 Van de wijsen der benamingen 24 Van den uytleg 25 Van klaer voort te brengen 26 Van tegenstellingen 27 Van evenmaetiging 28 Van evengelijkvalling, en een hoofstukkelijk herhael van de dingen tot hiertoe gesegt 29 Van ’t verhael 31 Van de schikking van de vertellingen 32 Van bevestiging 33 Van voorinneeming 34 [fol. *12v] Van de aenraedende en de afraedende soorte 35 Van de prijsende en quaetspreekende soorte 36 Van de aenklaegende en verantwoordende soorte 37 Van de ondersoekende soort 38 Eyntreden van al het voorgeseyde 39 [p. 1]     [p. 608] DE SPREEK-KUNST VAN ARISTOTELES AAN ALEXANDER. Aristoteles aan Alexander wel- varen. HET EERSTE HOOFTSTUK.     ARISTOTETELIS RHETORICA AD ALEXANDRUM. Francisco Philelpho Interprete. ARISTOTELES ALEXANDRO REGI S.D. CAPUT 1. Gij hebt aan Mij geschreven, dat Gij dikwijls verscheyde luyden aan ons hebt gesonden, om ons aan te spreken van U de kunstregels der burgerlijke aanspraken in schrift te stellen. Nu heb Ik niet door onagtsaamheyt tot dus lange uytstel [p. 2] genomen; maar om dat Ik gesogt heb van deselve so naaukeuriglijk aan U te schrijven, als niemant anders, van die gene, dewelke ontrent dese dingen besig sijn geweest, geschreven heeft. Dese sinlijkheyt nu heb Ik billijk gehat: want gelijk gij vlijtiglijk tragt de deftigste klederen boven andere menschen te hebben, so moet gij ook de allerdoordringenste kragt van aanspraken najagen. Want het veel beter en Koninglijker is een regtsinnige siel te hebben, als de gestalte des lighaams wel-gekleet te sien. Ja het is ook ongerijmt, dat die in daden boven anderen uytsteekt, sou schijnen in rede- [p. 3] nen onder dese en gene gestelt te moeten werden, en daar hij dese dingen weet, dat voor die in een volksgebiet omgaan, de wederwending van alle saken na het volk is: dog voor die onder ’t beleyt van een Koningrijk geschikt sijn, na de reden: Gelijk dan de gemeeneWet tot het beste drijvende de selfsmagtige Steden plagt te regte te brengen, so kan uwe aanspraak haar die onder U Koningrijk gestelt sijn tot het geen voordeelig is, leyden. Want de Wet is ook, om eenvoudiglijk te spreken, een reden bepaalt na de gemeene overeenstemming des Staats, aanwijsende hoemen ieder [p. 4] ding doen moet. Daarenboven, is U dit, meyn lk, niet onbekent; dat wij dese, die reden gebruyken, en van voornemen sijn alles na deselve te doen, als sijnde eerlijke ende vrome luyden, prijsen. Die daarentegen iets sonder reden doen, als sijnde ruwe ende woeste menschen, haten. Hierom kastijden wy ook de bose die haar eygen boosheyt aan den dag brengen, en ijveren na de vrome die haar eygen deugt in ’t openbaar doen sien. Dus hebben wij en d’ontwijking van de toekomende quaden uytgevonden, en gehat ’t genut van de tegenwoordige goeden. En hier door sijn wij ook de opkomen- [p. 5] de swarigheden ontvlugt, en deelagtig geworden van de nuttigheden die nog niet bij ons en waren. Want gelijk een onbedrukt leven, te kiesen is, so een voordagtelijke aanspraak, te beminnen. Dog gij sult moeten weten, dat de meeste menschen tot voorbeelden sijn, dese wel de Wet, en dese weder u leven en reden. Op dat gij dan alle Grieken ende Barbaren overtreft, moet gij alle vlijt aanwenden, op dat sij, die ontrent dese dingen besig sijn, daar uyt sodanigen afbeelding in de hooftstoffen des deugts afschilderen, dat sij haar selven niet tot quade dingen drijven, maar lust hebben van deselve deugt dee- [p. 6] lagtig te wesen. Daarenboven is het raatslaan het allergoddelijkste van de dingen die ontrent den mensch te passe komen. So dat gij u vlijt niet en moet verspillen in beuselagtige en onnutte dingen, maar tragten te leeren de hoogste Staat self, om wel van raat te dienen. Want wie dog van de redelijke menschen soude twijffelen, of het doen sonder beraat is een teken van onverstant. Dog na de leyding van de reden iets te voltrekken van de dingen die door deselve werden aangemaant, van wijsheyt? Men kan ook sien dat alle die onder de Grieken best in de burgerstant sijn eer met de reden als met de [p. 7] werken over een komen. Daarenboven dat ook die hoogste eere onder de Barbaren hebben, deselve voor de uytvoeringen gebruyken: seer wel bewust dat het insien van ’t voordeelige voortgekomen door de reden is als een burgt van de behoudenis. Dese moet men als onverwinnelijk agten, niet meenen dat die uyt gebouwen seker tot de behoudenis sij. Maar dog ik ontsie nog meer te schrijven, op dat Ik niet en schijne schoon voor te doen met ontrent sodanige dingen die seer wel bekent sijn, als ofse niet seker en waren, bewijsen voor den dag te brengen. Derhalven sal ikse verbij gaen, die [p. 8] alleen seggende, van welke men tot het gansche leven spreken moet, dat het dit sij door ’t welk wij van d’andere dieren onderscheyden sijn. Laat ons dit dan ook treffelijker hebben als andere menschen, die de grootste eere van God verkregen hebben. Want alle andere dieren gebruyken ook wel begeerlijkheyt en drift en diergelijke maar geen van allen de reden, uytgesondert den mensch. So soude het dan het ongerijmste van allen wesen, indien wij door dit alleen gelukkiger als d’andere dieren levende, d’oorsaak van wel te wesen, deselve door onagtsaamheyt versuymende, souden laten varen, Ik [p. 9] vermane U dan die al over lang beraden sijt geweest, dat gij de wijsgeerte van de aanspraken ter herten neemt. Want gelijk de gesontheyt een bewaarster is van het lighaam, so is de leering gestelt tot een bewaarster der siele. Want dese tot een leyster hebbende, sal u niet overkomen te struykelen ontrent ’t geen ’er te doen is, maar te behouden alles goets, om so te spreken, dat gij besit. Maar behalven ’t geen gesegt is, indien het sien met de ogen soet is, het scharp sien met het gesigt der siele is wonderbaar. Daarenboven nog gelijk de Veltheer is de behouder van het leger, so is ook de reden met wetenschap de leyts- [p. 10] man des levens. Dit nu dan en die desen gelijk sijn over te slaan, oordeel Ik voor dese tegenwoordige tijt goet voor ons te wesen. Gij hebt mij dan geschreven met bevel, dat niemant van d’ andere menschen dit boek soude krijgen, als die hier van ook bewust sijt, dat gelijk de ouders meer liefde dragen tot die uyt haar geteelt sijn, als tot die se so hebben aangenomen, so ook de uytvinders van iets meer als die ’er mede ’t gebruyk van hebben. Want gelijk voor haar kinderen, so souden se ook voor haar redenen sterven. Want de wijsneusen diemen Pariusen noemt, om datse niet en teelen, die hebben [p. 11] ook om haar ongeleerde onagtsaamheyt geen liefde, maar gelt ontfangen hebbende, wijsense van haar af. Hierom maan Ik U dan aan dese redenen so te bewaren, datse jong sijnde, van niemant door gelt bedorven souden werden, maar çierlijk met U geleeft hebbende tot wasdom gekomen onsterfelijke eer verkrijgen souden. Wij hebben dan uytgetrokken, na dat Nikanor ons hat geopenbaart, ook uyt andere schrijvers van de kunst indien iemant iets beschaefts van dese selve dingen in de kunsten had geschreven. Gij sultse ook vinden in dese twe boeken, van welke het eene wel het mijne is, onder de [p. 12] kunsten die door mij aan Theodectes geschreven sijn. Het andere van Korax. Maar al de overige dingen sijn op sig selven hier in geschreven, ’t sij dat deselve de burgerlijke of de regtelijke bevelen aangaan. Waarom gij tot die beyde sult voorsien sijn uyt dese aantekeningen aan u geschreven. vaar wel. Sum tuis literis factus certior, nonnullos saepe te ad nos misisse, qui ut civilium causarum praecepta ad te praescriberem, à me peterent. Ego verò haud negligentia quidem ulla in hoc usque tempus rem distuli, sed ut quaererem ita diligenter de his ad te scribere, ut alius certè nemo, qui hisce in rebus elaborasset, diligentiùs unquam scripserit. Haec igitur rectè mihi fuerat sententia. Nam quemadmodum vestium decôre atque magnificentia caeteris hominibus praestare maximè studes, ita etiam dicendi inventionem, ac vim eam ut accipias, nitendum est, quae pulcherrima sit, appriméque praeclarissima. Longè enim pulchrius est, ac regale magis, animo esse bene constituto, quàm habitum corporis vestibus ornatum pulchris intueri. Absurdum enim est, eum, qui rerum gestarum gloria caeteris antecellat, videre humillimis quibusdam in dicendo cedere: praesertim cùm non sis nescius, eos, qui in populari principatu vexentur, res omneis ad populum: qui verò sub unius imperii ductu constituti sint, ad rationem orationemque referre. Quemadmodum liberas civitates communis lex, quae ad honestissimum aliquem finem ducat, dirigere consueverit, eodem etiam modo & oratio tua queat eos, quos imperio tenes, ad id agere, quid conducibile & utile. Etenim lex, (ut ita dixerim,) oratio quaedam est, quae communi civitatis consensu definita, iubet quo pacto unumquodque agendum sit. Accedit ad rem, quod neque tibi obscurum existimo, solere nos laudibus eos perinde atque honestos & fortes prosequi, qui & ratione utuntur, & omnia, ea duce, agere pergunt: qui verò absque ratione, & oratione quicquam faciunt, tanquam atroces immanesque odimus. Qua quidem re factum est ut & malos, eorum vitium ostendentes, malè affecerimus & bonos, eorum virtutem declarantes, quasi beatos, admirandos imitandosque voluerimus. Sicque & quomodo futuras calamitates evitaremus, bonisque instantibus frueremus, adinvenimus. Proinde & imminentes difficultates affugimus, & absentes utilitates comparavimus. [p. 609] Nam veluti vita, quae nulli moerori subiacet, eligenda, ita prudens est oratio deligenda. Neque id te praeterire oportebit, quòd hominum plurimis, aliis quidem lex ipsa, aliis verò tua tum vita tum oratio exemplo datur. Ut cunctis igitur tum Graecis tum Barbaris antecellas, omni tibi studio annitendum est: quo iam ii qui versantur in his exemplis, ita horum imitatiomen per virtutis elementa pulchrè effingant, ut haud sibi deteriora consulant, sed eius se participes fieri & cupiant, & exoptent. Rerum est praeterea humanarum augustissimum, consultatione uti. Quare nec in supervacaneis & vulgaribus rebus studium tibi terendum est, sed pro virili potiùs parte elaborandum ut ipsam bellè consultandi artem & perdiscas, & teneas. Quis enim sanae mentis dubitarit, si quis inconsultò quid egerit, amentiae quidem, sin autem ratione duce, sapientiae signum esse? Intueri etiam licet, eos omnes qui optima inter Graecos Republica utuntur, oratione priùs quàm rebus, convenire. Itemque apud eos qui inter Barbaros dignitate praestant, orationem rebus anteire: quippe qui probè norint eam quae ratione orationeque perspectio utilitatis cognitioque sit, esse quandam salutis arcem, & eiusmodi certè arcem, quae non manu facta, verùm & inexpugnabilis quidem sit, in primisque secura opinanda. Sed vereor hac de re pluribus ad te scribere, ne fortassis ostentare me ipsum videar, hisce praesertim in rebus, quae probatione non indigent, sed planè patent, & in promptu sunt omnibus. Quamobrem haec omnia missa faciens, illa dixerim solùm de quibus in omnem vitam dicendun est, hoc unum esse quo caeteris animalibus praestamus, ut praeclarum quoddam ab immortali Deo adepti videamur. Nam si quidem & cupiditate & ira & aliis huiuscemodi affectionibus utuntur etiam reliqua quaeque animalia, oratione autem homo dumtaxat, absurdum profectò maximè omnium cedat, si qua una re bestiis antecellimus, eam bene vivendi ducem prae negligentia reliquerimus. Proinde te iam pridem tua sponte incitatum, etiam atque etiam hortor, ut dicendi philosophiam omni studio complectare. Nam veluti corpus bona valetudine, ita & animus disciplina eruditioneque servatur. Huius enim ductu haudquaquem tibi in rebus gerendis aberrare contigerit, quin potiùs omnia, (ut ita dicam,) quae tibi iam parta sunt, bona planè tuêbere. Quòd si praeterea oculis videre, iucundum est; animi luminibus cernere, penitusque perpicere, admirabilè certè plurimum. Rursus autem quemadmodum Imperator sui est servator exercitus, ita etiam eloquentia, quae sapientae coniuncta sit, humanae est vitae gubernatrix. Sed haec omnia, atque his similia, operaeprtium puto ut missa hoc tempore faciamus. Monuisti autem tuis literis, ne quis omnino mortalium hunc librum accipiat: quippe qui non sis nescius, sicuti parentes, quos ex se genuerint, magis quàm ii, quibus suppositi sunt, partus amare solent: eodemque modi ii qui praeclarum aliquid ex se invenerint, maiore ad id studio afficiuntur, quàm quibus eo uti contigerit: Non secus enim pro inventis atque pro liberis emoti periclitentur. Enimvero ii, quos Parios vocant sophistae, quoniam nihil ipsi pro inerti quadam negligentia pariunt, ne diligunt quidem, [p. 610] sed acceptis pecunijs ab se dimittunt. Hanc igitur ob rem te vehementer moneo, & exhortor, ita haec dicenti praecepta serves, atque tueare, ut cùm & ipsa adolescant, nullius opibus violentur, sed honestè tecum , decoreque unà vivant; & cùm in adultam aetatem evaserint, immortalem gloriam nanciscantur. Adsumpsimus autem, (sicuti nobis Nicanor exposuit,) si quid hisce de rebus apud caeteros artis scriptores expoitum elimatumque invenimus. Impendes autem operam etiam hisce duobus libris, quorum alter meus est, eas continens artes quas ad Theodectem scipseram: alter autem est Coracis. Reliqua verò omnia, quae sive ad civilia praecepta, sive ad iudicialia pertinene, separatim hoc in libro scripta sunt: quapropter ex hisce ad te commentariis ad ea consequenda abundè tibi adiumenta suppetern. Vale. II. HOOFTSTUK. Van de aanraden en van de af- radende aanspraak. Daar is drieerley slag van burgerlijke aanspraken, het raatslaande, het vertonende, het regtelijke. Derselver soorten nu sijn seven, de aanradende, de afradende, de prij- [p. 13] sende, de veragtende, de beschuldigende, de verantwoordende, de ondersoekende, of self met sig selven, of tegen iets anders. De soorten dan der aanspraken sijn dus vele in ’t getal. Wij sullen deselve dan gebruyken en in openbare raatslagen, en in regtsplegingen ontrent de overkomsten, en in bysondere samenspraken. Dus dan sullen wij gereetst van deselve konnen spreken, indien wij elke soorte in ’t bysonder ter hant genomen hebbende, de kragten der selver sullen optellen, alsmede de gebruyken en de werkingen. En dat wij dan eerst de aanradingen en afradingen afdoen, na dien derselver gebruyk [p. 14] is in bysondere samenspraken, en gemeene vergaderingen, dog in dese meest. Om dan albegrijpelijk te spreken, so is aanrading een vermaning om iets uyt te kiesen, te seggen, of te doen. De afrading nu een afwering van iets uyt te kiesen, te seggen, of te doen. Dese dan so bepaalt sijnde, moet den aanrader aanwijsen dat die dingen tot welke hij aanmaant, regtmatig sijn en wettig, en nut, en eerlijk, en vermakelijk, en ligt om gedaan te werden. Indien niet, moet hij tonen dat se mogelijk sijn, wanneer hij tot moeyelijke dingen aanmaant, en dat se nootsakelijk moeten gedaan werden. Den afrader nu [p. 15] moet door de tegendeelige dingen het afhouden te wege brengen, als dat het niet regtmatig, nog wettig, nog nut, nog eerlijk, nog vermakelijk, nog mogelijk om te doen is: indien niet, dat het seer veel arbeyt in heeft, en niet nootsakelijk is. Alle daden nu sijn van dese beyde deelagtig, so dat’ er geen voorwerp en is dat gebrek van redenen heeft. Dit sijn dan de dingen daar de aanraders en afraders na vorschen moeten. Ik sal dan ieder van dien tragten te bepalen wat het sij, en te tonen van waar wij voorraat van deselve tot de aanspraken sullen hebben. Regtmatig dan is de onbeschreve gewoonte [p. 16] van allen, of van de meeste, onderscheydende welke dingen eerlijk en welke schandelijk sijn. Dit nu is, de ouders te eeren, en vrunden wel te doen, en dankbaar te sijn aan die ons goet hebben gedaan. Want dese en diergelijke dingen en belasten de beschreven Wetten niet aan de menschen om die te doen, maar se werden door een onbeschreven gewoonte end gemene Wet bevestigt. Dit sijn dan de regtmatige. De Wet nu is, een gemeen bestemde des Staats door schrift beveelende hoemen ieder ding doen moet. Nut nu is de behoudenis van de tegenwoordige goederen, of’t bekomen van d’afwesige, of een [p. 17] afwerping van tegenwoordige quaden, of een belet van ongemakken die te wagten staan. Dit nu sult gij verdeelen, en wel voor de bysondere luyden in lighaam en siel, en de dingen die buyten sijn. Aan het lighaam dan is nut, starkte, schoonheyt, gesontheyt. Aan de siel nu dapperheyt, wijsheyt, regtvaardigheyt. De bijkomende dingen nu sijn, vrunden, gelt, goet. De strijdige met dese weder sijn onnut. Die nu aan een Stat nut sijn, sijn dusdanige eendragt, kragten tot den oorlog, gelt, en overvloet van inkomsten, vromigheyt en menigte van hulpbenden. En kort om alle dingen van gelijke gedaante als dese, [p. 18] houden wij voor nutte. En die tegen deselve strijden, onnutte. Eerlijke nu sijn uyt welke de daders eenige roemrugtigheyt en doorlugtige eere sal spruyten. Vermakelijke nu, die blijtschap verwekken. Ligtdoenlijke nu, die met seer kleynen tijt en arbeyt en kosten volvoert werden. Mogelijke nu, alle die geschieden konnen. Nootsakelijke nu, die in onse keuse niet en sijn om te doen, maar die als uyt een goddelijke of menschelijke nootsakelijkheyt also sijn. De regtmatige, en de wettige, en de nutte, en de eerlijke, en de vermakelijke, en de ligtdoenlijke, en de mogelijke, en de nootsakelijke dingen sijn [p. 19] dan dese. Wij sullen dan voorraat hebben om van dese te spreken en uyt ’t geen hier voren gesegt is, en uyt diergelijke dingen, en uyt de tegenstrijdige, en uyt die alrede geoordeelt sijn bij de Goden, of doorlugtige Mannen, of bij de Regters, of bij onse Tegendingers. Het regtmatige dan van hoedanig maeksel het sij, is ons geopenbaart. Dat het regtmatige nu gelijk is, is dusdanig. Want gelijk wij voor regtmatig houden den ouderen gehoorsaam te sijn so is het in gelijker voegen betamelijk dat de Sonen de daden van haar Vaders navolgen. En even als het regtmatig is sijn weldoenders weder wel te [p. 20] doen, so is het ook regtmatig niet te beledigen die ons geen quaat hebben gedaan. Het gelijk met het regtmatige, moetmen dan op dese wijse nemen. Uyt de tegenstrijdige dingen nu dienen wij het voorbeelt self helder te maken. Want even als het regtmatig is dat die iets quaats gedaan hebben gestraft werden, so behoort men ook de weldoenders weder wel te doen. Dat nu voor regtmatig geoordeelt is van eenige beroemde luyden, sult gij also nemen. Maar wij en sijn het niet alleen die de vyanden haten en quaat doen, maar ook de Atheniensers en de Lacedemoniers oordeelen voor regtmatig dat [p. 21] de vyanden gestraft werden: Het regtmatige dan sult gij dus dikwijls betragtende bekomen. Het wettige nu, hoedanig ook het selve sij, is hier voor bij ons bepaalt. Nu moet self, daar het dienstig soude mogen wesen, den Staatsspreker ook de Wet aan vatten, daar ’t geen de geschreve Wet gelijk is. Laat het dan dusdanig sijn. Want gelijk de Wetgever de dieven met de hoogste pijne gekastijdet heeft, so moeten ook de verleyders ten hoogsten werden gestraft. Want en dese stelen’t verstant. En leven als de Wetgever tot erfgenamen heeft gemaakt die naast in maagschap sijn den genen die sonder kinderen ster- [p. 22] ven, so behoor Ik nu ook Heer te werden van de middelen van de vrijgelate. Want die hem vrijgemaekt hebben overleden sijnde, is het regt dat Ik de naeste in maagschap ook dat van de vrijgelate beheersche. Het wettigs gelijk dan, wert op dese wijse genomen. Het tegenstrijdige weder aldus. Want indien de Wet verbiet ’s lants goederen in ’t bysonder om te delen, is het openbaar dat de Wetgever geoordeelt heeft, dat die deselve omdelen, aan allen ongelijk doen. Want indien de Wetten bevelen datmen vereeren sal die de gemeene middelen eerlijk en te regt gehandelt hebben, so is het openbaar dat [p. 23] se ook straftvaardig agten die ’s lants goederen verdoen. Dus wert dan het wettige uyt de tegenstrijdige dingen klaar. Uyt gewijsder saken nu aldus: en ik en seg niet alleen dat dese Wet om dese dingen van de Wetgever vast gestelt is, maar de Regters hebben ook te voren op het voorstellen van Lysithidas, van dese wet bijna de selve dingen geoordeelt als die nu van mij gesegt werden. Wij sullen dan net wettige also handelende, op velerley manier bewijsen. Hoedanig nu het nutte sij, is hier te voren bepaalt. Men moet dan tot de redenen van de hier voor geleyde dingen ook uyt het nutte nemen als’er iets in is, en [p. 24] op deselve wijse handelende, als wij van het wettige en het regtmatige hebben verhaalt, so ook het nutte op velerley manier verklaren. Laat het nuts gelijk dan dusdanig sijn. Want gelijk het in den oorlog oorbaar is de kloekmoedigste voor aan te schikken, so is het ook dienstig in de Staten dat de verstandigste en de regtvaardigste het oppergesag over de menigte hebben. En even als degesonde menschen nut is bewaart te werden datse niet siek en werden, so is het ook de Steden die eendragtig sijn nut voorsorge te dragen datse niet twespaltig werden. De dingen dan die het nutte gelijk sijn, sult gij, [p. 25] op dese wijse handelende, vele maken. Uyt de tegenstrijdige nu sal u het nutte aldus openbaar sijn. Want indien het oorbaar is de vrome burgers te eeren, so is het ook nut de ondeugende te straffen. Want indien gijluyden meynt dat het ondienstig is dat wij alleen met de Thebaners oorlog voeren, so sal ’t nut sijn dat wij de Lacedemoniers tot medekrijgers gemaakt hebbende, also tegen de Thebaners oorlogen. Also sult gij dan uyt de tegenstrijdige dingen het nutte openbaar maken. Dat nu van beroemde luyden nut geoordeelt is, moet gij aldus nemen. Want de Lacedemoniers de Atheniensers [p. 26] overwonnen hebbende, hebben gemeynt dat het nut voor haar was, dat sij derselver Stat niet dienstbaar en maakten. En wederom d’Atheniensers als ’t in haar magt was Sparten te verdelgen, hebben gemeynt dat het voor haar selven nut was dat sij de Lacedemoniers overlieten. Dus dan handelende sult gij van ’t geen regtmatig, en ’t geen wettig, en ’t geen nut is wel voorsien sijn. Doet ook op gelijke wijse ontrent het eerlijke, en het ligtdoenlijke, en het vermakelijke, en het mogelijke, en het nootsakelijke.* En wat desen aangaat sullen wij hier uyt ook goede voorraat bekomen. [p. 27] III. HOOFTSTUK. Over hoe groote en hoedanige, en welke dingen men in de Stats en Staatsvergaderingen raatpleegt. Wij sullen dan wederom bepalen en over hoe groote en hoedanige, en welke dingen wij so in de Stats als in de Staatsvergaderingen raetplegen sullen. Want indien wij ieder van dese klaarlijk sullen verstaan, sullen de saken self na elke bysondere raatspleging ons d’eygene aanspraken toebrengen. De gemene inbeeldingen nu lang te voren voorsien hebbende sullen wij de selve gemakkelijk op ieder saak kon- [p. 28] nen overbrengen. Om deselve dan, moeten wij verdelen, over welke dingen sij alle gemeenlijk raatplegen. Om dan hooftstukkelijk te spreken; daar sijn seven voorstellingen in ’t getal, over welke wij sullen raatslaan. Want het is nootsakelijk dat wij en raatplegen en spreken in den raat bij het volk, of van de Godsdienst, of van de Wetten, of van’t bestel van de Lantstant, of van de hulpbenden en verbonden ontrent andere Staten, of van oorlog, of van vrede, of van’t bekomen der geltmiddelen. Dese selve dan de voorstellingen sijnde, over welke wij raatplegen en Staatspraak voeren sullen, so laat ons ieder [p. 29] voorstel afdeelen, en insien op wat manieren men van deselve in een aanspraak gebruyken kan. Van de Godsdienst dan is het nodig overvloediglijk te spreken. Want wij sullen seggen of hoe datmen de gestelde moet behouden, of hoe dat mense tot heerlijker, of hoe tot ned’riger staat moet brengen. Als wij dan seggen hoe datmen de gestelde moet behouden, sullen wij gelegentheden vinden, wel uyt het regtmatige, seggende dat de vaderlijke gewoonten over te treden bij allen onregtmatig is, en dat alle de wichelerijen de menschen belasten volgens de vaderlijke gewoonten de Godsdienstige [p. 30] pligtplegingen te doen, en datmen meest moet blijven bij de instellingen ontrent de Goden van die gene die eerst de Steden bewoont en de Godsdienstigheden aan de Goden vast gestelt hebben. Uyt het nutte nu, dat het tot de onkosten, of voor ieder in ’t bysonder, of voor de gansche Stat, nut sal sijn dat de Godsdienst na de vaderlijke wert geoeffent, en dat het ten hoogsten geeft tot stoutmoedigheyt der burgeren. Nadien sij de eerspelen houdende met krijgsknegten, ruyters, en ligtewapenluy stoutmoediger werden meer met eerlust gequelt ontrent die dingen. Uyt het eerlijke nu, in- [p. 31] dien de Feesten so çierlijk sijn om aan te schouwen. Uyt het vermaak nu, indien’er ook eenige veranderlijkheyt is te sien in de Godsdiensten aan de Goden gedaan. Uyt het mogelijke nu, indien ’er ontrent deselve nog gebrek, nog overdaat en geschiet. Als wij dan de gestelde voorspreken staat ons dus handelende te letten op ’t geen te voren is gesegt, of die dese gelijk sijn, en na gelegentheyt van saken onderwijs van de geseyde te doen. Als wij nu raatslaan om de Godsdiensten tot heerlijker over te brengen, om wel de vaderlijke gewoonten te veranderen, sullen wij betamelijke oorsaken hebben, seg- [p. 32] gende dat het toedoen tot de tegenwoordige, niet en is de gestelde dingen los maken, maar die vermeerderen. Wijders dat het gelooflijk is dat de Goden meer geneygt sijn tot die haar meest vrugten. Voorts dat de Vaders de Godsdiensten ook niet altijt op deselve wijse hebben geoeffent, maar aanschou nemende op de tijden en voorspoet, en in ’t bysonder en in ’t gemeen den dienst ontrent de Goden ingestelt. Wijders gelijk ook in alle overige dingen, so bestellen wij en de Steden en de bysondere huysen. Seg nu ook indien ’er dese dingen vast gestelt sijnde aan de Stat wesen sal eenige nuttig- [p. 33] heyt, of glans, of vermaak, daar mede handelende gelijk van de voorgaande is gesegt. Als wij nu tot geringer intrekken, moetmen wel vooreerst d’aanspraak na de tijden drayen, wat de burgers is over gekomen datse nu qualijker daar aan sijn als te voren. Voorts dat het niet gelooflijk en is dat de Goden vermaakt souden sijn door de onkosten van ’t geen aan den Godsdienst besteet wiert, maar door de Godvrugtigheyt van diese pleegden. Voorts dat en de Goden en de menschen de menigvuldige sotheyt veroordeelen van die gene, dewelke iets boven haar vermogen doen. Nog dat de gemeenstaats on- [p. 34] kosten niet alleen in de menschen, maar ook in de voorspoet en tegenspoet moeten gerekent werden. Dese voorvallen dan en die met dese van gelijke wijse sijn sullen wij over de voorstellen ontrent de Godsdiensten hebben. Op dat wij nu ook souden opgeven om te konnen bybrengen en beslegten ’t geen tot de meeste Godsdienst behoort, sullen wij dese ook bepalen. Want de beste Godsdienst van allen is, so ’er eenige is, ontrent de Goden heyliglijk en Goddelijk. Ontrent de kosten matiglijk. Ontrent den oorlog oorbaarlijk. Ontrent de vertoningen, heerlijk. Ontrent de Goden nu sal- [p. 35] se heyliglijk sijn, indien de vaderlijke gewoonten niet verbroken werden. Ontrent de kosten matiglijk, indien niet alles wat gesonden is verdaan wert. Ontrent de vertoningen nu heerlijk, indien iemant gout en diergelijke dingen, die niet verbruykt en werden, onbekrompelijk sal gebruyken. Tot de oorlogen nu dienstiglijk, indien de ruyters en wapenluyden geschiktelijk toebereyt mede tot de spelen komen. ’T geen dan ontrent de Goden te doen is, sullen wij best uyt dese dingen toestellen. Uyt de dingen nu die te voren gesegt sijn sullen wij weten op hoedanige wijsen men van elk slag van Feest- [p. 36] houdingen bij gelegentheyt Staatsspraak heeft te voeren. Laat ons nu wederom van de Wetten en ’t bestel van de Lantstant op gelijke wijse handelen. De Wetten nu, om bondiglijk te spreken, sijn gemeene overeenstemmingen des Staats, dewelke schriftelijk bepalen en bevelen hoemen ieder ding te doen heeft Derselver instelling nu, moet in volks opperhoofdigheyt geschieden in de slegte, en menigte door ’t lot gekosen: want dat is buyten oproer. In de grote nu, bij die door de menigte gestemt sijn. Want so sal het volk Heer sijnde om de eeramten te geven aan wien het wil, niet nijdig [p. 37] sijn op die deselve ontfangen. En de uytstekende wederom sig te meer in vromigheyt beneerstigen, wetende dat bij de Lantsaten in goede agtinge te sijn, hunluyden niet ondienstig sal wesen. Ontrent de amtsvergevingen, dan moetmen in de volks-opperhoofdigheyt also de Wetten maken. Wat nu de andere bestiering aangaat, soude het veel arbeyt sijn, elk ding bysonder te verhandelen. Kortvoeriglijk nu men moet waarnemen, dat de Wetten de menigte afwenden van de luyden van vermogen te belagen, maar de rijke te bewegen om gewillig alle, vermogen tot gemenen dienst te besteden. Dit [p. 38] nu soudemen aldus konnen bestellen, indien men die middelen hadden, voor ’t geen sij tot het gemeen hadden besteet eenige eeramten, door Wetten daar toe afgesondert, dede verkrijgen. En de bouluyden boven de kaalisen, en de schippers boven de marktlopers ge-eert wierden, op dat de rijke vrijwillig tot dienst van den Staat waren, en de menigte, niet na lasteren, maer na werk haakte. Daarenboven moeten kragtige Wetten werden gemaakt, om de akkers niet hermededeelbaar nog de middelen van de overledene verbeurt te maken, en grote straffen gelegt op die dese dingen overtreden. Men [p. 39] moet moet ook voor die in den oorlog gebleven sijn, tot begravenis een gemeentes velt in een schone plaats voor de Stat afsonderen, en hare kinderen tot bequamen ouderdom van ’t gemeen onderhout geven. Sodanige instelling van Wetten moetmen dan in een volksopperhoofdigheyt maaken. Aangaande nu de Regeeringe die in weynige bestaat, daar moeten de Wetten de Staatsamten aan allen die ’t bewint deelagtig sijn evenmatig verdeelen. En van deselve sijn, de meeste wel bij het lot, dog de grootste, door een verburge stemming onder eede en met de meeste naaukeurigheyt te vergeven. Nu [p. 40] moeten in een Regeering door weynige de hoogste straffen, leggen op die iemant van de burgers aanvingen te verongelijken. Want de menigte neemt het so qualijk niet op datse de Staatsamten ontbeert, als het haar spijt datse smaat moet lijden. Men moet de verschillen der burgeren ook met den eersten beslegten, en niet lang ophouden, nog de schaare van het Lant in de Stat te samen brengen. Want uyt sodanige versamelinge wert de menigte omgewent, en ontsloopt de Regeering van weynige. Om nu albegrijpelijk te spreken, de Wetten moeten in de volksopperhoofdigheden ’t gemeene [p. 41] volk afkeeren van de middelen der rijken lagen te leggen. Dog in de Regeeringen van weynige haar die ’t bewint mede deelagtig sijn afmanen van die geringer sijn te verongelijken, en de burgers door te strijken. Wat dingen dan de Wetten en ’t bestel van de Lantstant vorderen moeten, sult gij uyt dese dingen weten. Die nu iets een Wet wil medespreken, moet tonen dat deselve de burgers gelijkmatig raakt, en datse den Staat oorbaar is, en meest tot eendragt. So niet, datse dient tot vromigheyt van de burgers, of tot de gemeene inkomsten, of tot gemeene roem van den Staat, of tot versterking van de [p. 42] Lantstant, of tot iets anders diergelijks. De tegenspreker nu moet letten wel eerst of de Wet niet gemeen en is. Voorts ofse met de andere niet overeenstemmende, maar met deselve strijdig sij. Daarenboven ofse niet dienstig sij tot gene van de geseyde dingen, maar in tegendeel schadelijk. Van de Wetten dan en de gemeene bestelling, sullen wij van hier voorraat hebben om voorstellen te maken en te spreken. Van hulpbenden en verbonden ontrent andere Steden sullen wij aanvangen te handelen. De verbonden dan en de volglijkheden, moeten nootsakelijk volgens gemeene overkomsten [p. 43] gemaakt werden. Hulpbenden nu moetmen opsamelen na dese tijtsgelegentheden, wanneer eenige bij haar selven onmagtig sijn, of eenigen oorlog te verwagten staat, of hierom met eenige hulpverbont maken, om datmen meynt dat eenige van ons in den oorlog afwijken sullen. Dese sijn dan de oorsaken, en de vele andere dese na bij, om hulpbenden te maken. Men moet nu alsmen het aannemen van hulpbenden wil medespreken, vertonen dat het dusdanigen tijt sij, en aanwijsen dat die het hulpverbont maken sullen, vooral regtvaardige luyden sijn, en te voren eenig goet aan den Staat gedaan hebben, en met [p. 44] groote magt voorsien, en na bij de plaatsen gelegen sijn. So niet die dingen te samen brengen, dewelke daar van dese gevonden werden. Als gij nu het hulpverbont tegengaat, kont gij vertonen, vooreerst dat het niet nootsakelijk en is nu het selve te maken. Daar na datse niet regtvaardig en sijn, wijders hoese ons te voren qualijk gehandelt hebben. So niet datse verre van de plaatsen gelegen sijn, en niet magtig na behoorlijke tijtsgelegentheyt bij de hant te wesen. Uyt dese dingen dan, en die met dese van gelijke slag sijn, sullen wij voorsien sijn om te gebruyken so in het tegen als in het medespreken van de [p. 45] hulpbenden. Dat wij nu op gelijke wijse wederom de grootste voorstellingen van vrede en oorlog uytkiesen. De schijnredenen dan om iemant den oorlog aan te doen sijn dese. Men moet te voren verongelijkt sijnde, en nu gelegentheyt voorvallende, sig straffe nemen aan die ons verongelijkt hebben, of nu so verongelijkt sijnde voor sig selven oorlog voeren, of voor sijn bloetverwanten, of voor sijn weldoenders, of de hulpbenden verongelijkt sijnde te hulp komen, of ter sake van, ’t geen voordeel aan den Staat kan geven, of om een beroemden naam, of om rijkdom, of om magt, of om iets anders van [p. 46] diergelijke dingen. Als wij dan tot den oorlog vermanen, moeten wij de meeste van dese schijnredenen ophopen, en daar na aanwijsen, dat de dingen uyt welke men in den oorlog de overhant hebben kan meest bij de aangemaande sijn. Alle nu hebbense de overhant, of door de gunst der Goden, die wij geluk hieten, of door de menigte en kragt der lighamen, of door de toevloet van gelt, of door ’t beleyt van den Veltheer, of door de dapperheyt der hulpbenden, of door de goede gelegentheyt der plaatsen. Nemende dan van dese en diergelijke dingen die op de saken best te passe komen, sullen wij aanwijsinge [p. 47] doen, wanneer wij tot den oorlog vermanen, verkleynende die van de tegenpartijen, en d’onse door vermeerderingen groot voorstellende. Indien wij nu ter hant nemen om een oorlog die aanstaande is tegen te spreken, hebben wij wel eerst door schijnredenen te tonen, of dat ’er gansch gene, of kleyne en geringe swarigheden sijn. Voorts dat het niet dienstig is te oorlogen, doorlopende de elenden die de menschen in den oorlog wedervaren. Daarenboven heeft men te tonen dat de vyanden beter voorsien sijn van die dingen dewelke in den oorlog tot de overwinning strekken. Dese nu sijn, die t’hans sijn opgetelt. [p. 48] Den oorlog dan die aanstaande is, moet uyt dese dingen aígeraden werden. Die nu een alreets overgekomen ter hant neemt te stillen, indien de raatslagers de overhant hebben, moet men dit selve voor eerst seggen, dat verstandige luyden niet behooren te wagten tot dat sij de nederlage krijgen, maar terwijl sij de overhant hebben vrede te maken. Voorts om dat den oorlog van dien aart is, dat’er in deselve ook vele van die ’t geluk dient verloren gaan. De vrede nu, datse wel de swakste behout, maar de overwinnaars doet genieten dat gene, waarom sij geoorlogt hebben. Men sal ook moeten ophalen de wis- [p. 49] selvalligheden in den oorlog, hoe veel en onverwagt deselve sijn. Uyt diergelijke dingen salmen dan haer die de overhant in den oorlog hebben tot de vrede vermaenen. Die nu in ’t onderspit sijn, salmen overreden, en uyt ’t geen haer over is gekomen, en daer uyt datse uyt haere elenden geleert hebben niet te verbitteren die haer te vooren verongelijkt hadden, en uyt de gevaren daerom geleden dat sij geen vrede en hebben gemaeckt, en om dat het beter is aen die starker sijn een deel van de goederen over te geeven, als in den oorlog t’ondergebragt sig selven met sijn middelen te verliesen. Kort om wij moeten dit [p. 50] weeten, dat alle menschen dan den oorlog die sij tegen malkanderen hadden plagten te staken, wanneer sij of verstonden dat de vyanden regtmatige dingen voorsloegen, of in ’t wespalt met haer hulpbenden geraekten, of dat sij vermoeyt waren door den oorlog, of haere vyanden vreesden, of tegen malkanderen opstonden. Invoegen dat gij en van alle dese en van diergelijke dingen, die best op de saken passen bij een brengende, niet verlegen sult sijn waer van daen Gij tot het volk van den oorlog en de vrede moet spreken. Nu is ons nog overig van ’t bekomen der geltmiddelen te handelen. Men [p. 51] [p. 51] moet dan wel eerst insien, of’ er iets van ’t geen den Staet besit verwaerloost wert, en geen inkomst en geest, nog God geheyligt is. Ik wil seggen als eenige gemeene plaetsen die verwaerloost sijn, uyt welke, indien se aen bysondere luyden, of verkoft, of verhuurt waeren, eenige inkomst aen den Staet soude komen. Want dese inkomst de gemeenste is. Indien ’er nu niets diergelijks is, moetmen nootsakelijk na de middelen de schattingen maeken. Of, dat den armen opgelegt is haere lighamen tot de gevaren over te geven. Den rijken hare goederen. Den ambagtluyden de wapenen. Kort om die van d’ in- [p. 52] komste te spreeken heeft, moet seggen dat deselve den inwoonderen gelijkmatig sijn, en langdurig en groot. dat nu die van de vyanden regt anders als dese sijn. Uyt het geen gesegt is weeten wij dan de voorstellingen van welke wij tot het volk sullen spreeken, en derselver deelen waer uyt wij de aenspraeken sullen samen stellen, ’t sij dat wij aen ’t sij dat wij afraeden. Laet ons dan nu wederom vervolgens voorstellende de prijsende en veragtende soorte ter hant neemen. IV. HOOFTSTUK. Van de prijsende en veragtende soorte. Kortbondiglijk dan is de prijsende soorte, een vergrooting van voomeemens en daeden en woorden die roemhaftig sijn, en een toepassing van die ’er niet en sijn. De veragtende nu, het tegendeel van dien, als wel een verkleyning van de roemhaftige. en een vergrooting van oneerlijke. Dese saeken sijn dan prijswaerdig, de regtmaetige, en de wettelijke, en de voordeelige, en de eerlijke, en de vermaekelijke, en die niet ligt om doen sijn. Welke hoedaenig deselve sijn, en van [p. 54] waer wij ’er self vele sullen toestellen, is in ’t voorgaende gesegt. Die nu prijsen wil moet met woorden toonen, dat in desen man, of in de saeken iets van dese dingen is door hem uytgewrogt, of van hem voortgebracht, of uyt hem bij gekomen, of om sijnent wille geschiet, of niet sonder hem ten eynde gebracht. Op gelijke wijse heeft de veragter ook te toonen dat het tegendeel van dese dingen is bij die hij veragt. ’T geen wel hier uyt is, als uyt sijn lighaem keuriglijk te oeffenen, de overwinningen. en uyt niet arteytsaem te weesen, in siekte te vallen. en uyt weetenschap te soeken, scharper in ’t vernuft te sijn. en [p. 55] uyt onagtsaemheyt gebrekig van nootsaekelijke dingen te weesen. Dat nu om de wille van dit is, als om van de burgers gekroont te werden, verdraegen sij veel arbeyt en gevaeren. En om haer beminde aengenaem te sijn, denken sij nergens anders om. Dat nu niet sonder het selve en is, als sonder bootsvolk sijn ’er in seeslagen geen overwinningen. en sonder drinken, sijn ’er geen dronkenschappen. Diergelijke dingen nu als de voorverhaelde in gelijker voegen doorwandelende, sult gij voorsien sijn van veele prijsingen en veragtingen. De vergrootingé nu en de verkleyningen kortbondiglijk alle dierge- [p. 56] lijke dingen op dese wijse doorgaende. En wel eerst verklaerende, gelijk Ik even te vooren optelde, dat ’er veel dingen door desen uytgewrogt sijn, of quade of goede. Dit is dan de eene manier van vergrooting. De twede nu, een gewijsde over te brengen, indien gij prijst, dat goet is. indien gij veragt, dat quaet is. Wijders nevens den anderen te setten dat van u gesegt is, en met malkanderen te vergelijkstellen, de grootste dingen van ’t geen bij u gesegt is ophaelende, maer van den anderen de kleynste, en dat het also groot schijne. De derde, met het geene bij u gesegt is, in tegenstelling vergelijken het [p. 57] kleynste van die onder een selve inbeelding vallen. Want so schijnt dat van u gesegt is grooter; gelijk middelmaetige luyden van langte grooter schijnen, alsse neffens korter luyden staen. Dus sult gij nu ook altijt konnen vergrooten. indien dit een groot goet geagt is, sal het een groot quaet schijnen, so gij iets segt dat hier mede strijdig is. Van gelijken ook indien het voor een groot quaet gehouden wert, sal het een groot goet schijnen, so gij segt het geen daer tegen strijt. Men kan ook op dese wijse de goede of quaede dingen groot maeken, so gij ontdekt dat hij ’t uyt sielsbedenken heeft gedaen, daer bij [p. 58] vast maekende hoe hij het over lang voorbedagt heeft, hoe hij veel dingen heeft aengevangen te doen, hoe hij het langen tijt gedaen heeft, dat het voor desen niemant ter hant genomen heeft, dat hij het met die gedaen heeft met welke niemant anders, dat hij het na dese gedaen heeft na welke niemant anders dat hij het vrijwillens, dat hij het met voordagt gedaen heeft, dat wij indien wij alle eveneens deeden, of gelukkig, of quaelijk daer aen souden sijn. Die nu afbeelden sal moet opstapelen, en het een als op het andere timmerende, in diervoegen vergrooten. die nu sorge voor sijn vrunden draegt, van [p.59] die is waerschijnlijk dat hij ook sijn eyge ouders eert. Die nu sijn ouders eert, die sal ook sija eygen vaderlant willen weldoen. Kort-om nu, indien gij aenwijst dat hij oorsaek is van veele dingen ’t sij goede, ’t sij quaede, sullen de selve groot schijnen. Men moet nu ook insien hoedaenig de saeke sig sal vertoonen, de selve in deelen verdeelende, of in ’t geheel voorstellende, en so alsse grooter is, na die wijse deselve seggen. Dus dan de vergrootingen doorgaende, sult gij deselve veele en seer groot maeken. De verkleyningen nu met woorden; en de goede en de quaede dingen op een tegen- [p. 60] deelige wijse verhandelende, gelijk wij in de groote gesegt hebben. en wel meest, indien gij betoont dat hij nergens oorsaek van is. so niet, dat hij ’t is van seer geringe en seer kleyne dingen. Uyt dese weeten wij dan hoe wij prijsende en veragtende, de dingen die wij willen vergrooten sullen en verkleynen. Dese voorvallen nu van vergrootingen sijn ook nut in andere soorten. dog haer grootste kragt is in prijsingen en veragtingen. Hier van daen sullen wij dan van dese dingen voorsien sijn. [p. 61] V. HOOFTSTUK. Van de regtelijke. Laet ons nu wederom op gelijke wijse als in die verdeelen so de aenklagende als de voorsprekende soorte, dewelke ontrent de regtelijke besigheyt is, als ook de dingen waer uytse bestaet, en hoe men deselve gebruyken moet. De aenklaegende nu, om kortbondiglijk te spreeken, is een uytleg van misdaeden en ongeregtigheden. de verweetende nu den losmaking van de misdaeden en ongeregtigheden die of in beschuldiging of in vermoeden quamen. Also nu elk van de soorten deselve kragten heeft, is het wel [p. 62] nootsaekelijk voor den aenklager te seggen, wanneer hij van quaetdoen beschuldigt, dat de werken van de tegenpartijen onregtmatig en onwettig sijn, en ondienstig voor de menigte der burgeren, maer wanneer van onvernuft, dat se voor den uytvoerder self, en ondienstig, en schandelijk, en onvermaekelijk, en onmogelijk te doen sijn. Dese en die desen gelijk, sijn dan wel de klemredenen so tegen de quaetdoenders als tegen de slegthoofden. Dit moeten de aenklagers ook waerneemen, over welke ongeregtigheden de wetten straffen willen geoeffent hebben, en over wat slag van ongeregtigheden de regters [p. 63] in boeten verwijsen. Wanneer ’er dan een wet is diese bepaelt, moet den aenklager dit aleen insien, dat hij toone dat de daet is begaen. dog als de regters de aenklagte weeten, moet ende ongeregtigheden, en misdaeden van de tegendingers vergroot werden, en wel meest getoont, dat hij willens en met voordagt, niet bij geval, maer met seer veel voorschikkens verongelijkt heeft. Indien nu niet mogelijk en is dit te doen, en gij meynt dat u tegendinger sal toonen dat hij eenigsins gefeylt heeft, of dat hij voorgenomen hebbende dit wel te doen, bij ongeluk gemist heeft, moet gij de mewaerigheyt uyt den weg [p. 64] nemen, seggende tegen de toehoorders, dat het niet behoort datmen na de daet seggen sal, datmé een misslag gehat heeft, maer datmen, eermen het dede, vrugten most. Voorts schoon dese ook maer gemist had en het hem quaelijk geslaegt was, dat hij om dit ongeval en dese misslagen meer behoorde te boeten als die geen van dese beyde had gedaen. Daerenboven dat de wetgeever de misslaende niet vrijgelaeten, maer schuldig gemaekt had, op datse niet alle in misslagen verviele. Seg dan ook, indiense iemant sig so onschuldigende, aennaemen, dats ’er dan veele souden vinden die met voordagt on [p. 65] regt souden doen. Want so voorwendsels vindende, sullen sij doen, wat sij ook willen. en missende, sullen sij geen straffe lijden, seggende dat het bij ongeval is toegekomen. De aenklaegers dan moeten uyt diergelijke dingen de mewaerigheyt wegneemen, en gelijk te vooren gesegt is, toonen door vergrootingen dat de werken vá de tegendingers oorsaeken van veele quaeden sijn. De aenklaegende soorte dan wert door dese deelen voltrokken. De verweerende nu, wert door drie set regels samengestelt, waer van daen iemant verweeren sou. Wát of de verweerder moet betonen, dat hij niets, van daer hij [p. 66] mede beschuldigt wert, gedaen heeft. Of so hij genootsaekt wert het te bekennen, moet hij tragten te toonen dat het geen hij gedaen heeft wettig en agtmaetig, en eerlijk en dienstig voor den Staet is. Indien hij nu dit ook niet en kan betoonen, moet hij sijn best doen om mewaerigheyt te verkrijgen, de daden tot misslag, of tot ongeluk overbrengende, en seggende dat de schaden daer door veroorsaekt kleyn sijn. De ongeregtigheyt, en de misslag, en het ongeluk sult Gij nu bepaelen, stel de ongeregtigheyt eenig quaet met voordagt te doen, en seg datmen over dusdaenige dingen de hoogste straffe dragen moet. [p. 67] Seg dan nu dat iets schadelijks door onkunde te doen, misslag sij. Stel weder een ongeluk te wesen dat niet door ons selven, maer door iemant anders, of door ’t geval, niets na goede raetslagen uyt gewrogt wert, en seg dat onregt doen den boosen menschen eygen is. maer dat misslagen te begaen en ontrent de uytvoeringen ongelukkig te sijn, niet alleen u eygen, maer ook den regters, en alle menschen gemeen is. Nu dan genootsaekt sijnde iets van diergelijke oorsaeken te bekennen, moet gij versoeken datmen ’t u vergeeve, maekende den toehoorderen mede gemeen het misslagen te hebben en het on- [p. 68] gelukkig te sijn. De verweerder dan moet alles beoogen, in welke misdaeden en de wetten de straffen gebieden, en de regters in boeten verwijsen. En als de wet de straffe bepaelt, moetmen toonen of dat hij gansch niet gedaen heeft, of dat hij ’t geen wettig is en regtmaetig heeft gedaen. Wanneer nu de regters als schatters van de boete gestelt sijn, moet hij wederom so niet spreeken, dat hij dese dingen niet gedaen en heeft, maer liever tragten aen te wijsen dat den tegendinger weynig schade heeft geleden, en dat het tegen sijn wil is geweest. Uyt dese dingen dan en die desen gelijk sijn sullen wij voor [p. 69] raet hebben, so in het aenklaegen als in het voorspreeken. Nu is ons de ondersoekende soorte, om te verhandelen, nog overgebleeven. VI. HOOFTSTUK. Van de ondersoekende soorte. Om dan in een hooftstuk te spreeken, het ondersoek is een verklaering of van voorneemens, of van daeden, of van woorden strijdende met malkanderen, of met het andere leeven. Die nu ondersoek doet moet navorschen, of ook ergens of de spreekreden daer hij ondersoek van doet, of de daeden van die ondersogt wert, of de voorneemens tegen mal- [p. 70] kanderen strijden. De regtregel nu is dese. In de voorlede tijt insien, of hij te vooren iemants vrunt geweest sijnde, wederom vyant is geworden, en wederom vrunt met deselv, of hij iets anders strijdigs tot guysterije leydende gedaen heeft, of nog doen sal, indien de gelegentheden hem mogten voor komen ’t geen strijdig is met de dingen die te vooren bij hem gedaen sijn. Van gelijken nu siet hij ook, of hij nu spreekende iets segt dat strijt met ’t geen hij te vooren gesegt heeft, dan of hij iets segt strijdig met ’t geen gesegt wert, of met ’t geen te vooren gesegt is. Vangel jken ook of hij wederom iets voor- [p. 71] neemt dat strijt met ’t geen hij te vooren gesegt heeft, of willen soude bij gelegentheyt van tijden. Op gelijke wijse met dese kan men ook ontrent de andere doorlugtige oeffeningen neemen de strijdigheden die’er sijn in het leeven van die ondersogt wert. Dus dan de ondersoekende soorte doorsnuffelende, sult gij geen maniere van ondersoeken overslaen. Van alle de soorten nu die reets afgedeelt sijn; moetmen elk van deselve ook afsonderlijk als het te pas komt, en de klagten van deselve in ’t gemeen vermengende, gebruyken. Want deselve hebben seer groot onderscheyt. Dog sij dee- [p. 72] len malkandèren haer gebruyken mede, en sij lijden het selve met de soorten der menschen. Want dese sijn ook hier in wel gelijk, daer in weer ongelijk, als in ’t aensien en de sinnen. De soorten dan also, en wat sij van nooden hebben, afgedeelt sijnde, sullen wij wederom in ’t gemeen optellen en verhandelen hoemèn deselve moet gebruyken. VII. HOOFTSTUK. Dingen die alle de soorten gemeen sijn. Voor eerst sijn dan en het regtmaetige, en het wettige, en het nutte, en het eerlijke, en het vermaekelijke, en [p. 73] ’t geen daer aen kleeft, gelijk ik in ’t begin afgedeelt hebbe, allen den soorten gemeen. Dog de aenraedende gebruykt deselve meest Ten tweeden nu, is het nootsaekelijk dat de vergrootingen en verkleyningen boven alle de andere dingen oorbaer sijn. De gebruyken nu van deselve sijn meest in de lof en de veragtingen. Ten derden de betuygredenen, dewelke men wel nootsaekelijk ontrent alle, de deelen der aenspraeken, moet gebruyken. Dog sijn alleroorbaerst in de aenklagten en de verweeringen. Want dese hebben het meeste tegenspreeken van nooden. Daerenboven sijn ’er, voorinneemingen, en [p. 74] begeerten, en herhaelingen, en langte des spraeks, en maetigheyt van langte, en kortspraekelijkheyt, en uytleg. Want dese en diergelijke dingen, hebben gebruyken die alle de soorten gemeen sijn. Van de regtmaetige dingen dan en de wettige, en die deselve gelijkvormig sijn, heb ik te vooren beschrijving gedaen, en ’t gebruyk van deselve verhandelt. en van de vergrootingen en verkleyningen heb ik mede gesproken. VIII. HOOFTSTUK. Van de betuygredenen en meest van het schijnbaerlijke. Nu sal ik van de andere openinge doen, eerst van [p. 75] de betuygredenen aenvang genomen hebbende. Daer sijn nu twe manieren van betuygredenen. Want dese spruyten wel uyt de woorden self en uyt de daeden, en uyt de menschen. De andere nu aengestelt aen ’t geen gesegt en ’t geen gedaen is. Want de schijnbaerlijkheden, en de voorbeelden, en de kentekenen, en de bintredenen, en de spreuken, en de tekenen, en de overtuygingen, sijn betuygredenen uyt de woordenself en uyt de menschen en uyt de saeken. De aengestelde nu, sijn getuygenissen, eeden, pijnigingen. Men moet nu ieder van dese en bij sig selven begrijpen hoedaenig die sij, en van [p. 76] waer wij tot deselve van woorden sullen voorsien sijn, en watse van malkanderen verschillen. Schijnbaerlijk is dan, waer van, als het gesegt is, de toehoorders voorbeelden in haer begrijp hebben. ’K seg nu, gelijk indien iemant seyde dat hij wenschte dat sijn Vaderlant in hooge staet was, en dat sijn vrunden wel voeren, en de vyanden ramp hadden, en wat desen gelijk is sou, om kort te sijn, schijnbaerlijk geagt werden. Want ieder van de toehoorders sou self bij sig selven van dese en diergelijke dingen toestemmen, als hebbende gelijke begeerten. Invoegen wij dit altijt in de aenspraeken [p. 77] moeten waerneemen, bij aldien wij de toehoorders van een gevoelen sullen konnen krijgen entrent de saek daer wij van spreeken. Want het is schijnbaerlijk dat sij die dingen ook meest gelooven. Het schijnbaerlijke dan heeft wel dusdaenigen aert. Dit sullen wij nu in drie denkbeeltenissen deelen. Het eene dan is, de driften die de mensehen na haeren inborst volgen, in het beschuldigen of verweeren met de woorden medeaenvatten. gelijk als indien ’er eenige aengetroffen werden die iemant versmaeden, of vreesen, of ook selver dese eygenste daet dikwijls gedaen hebben, of wederom ver- [p. 78] maek scheppen, of sig bedroeven, of begeerlijk sijn, of de begeerlijkheden gestaekt hebben, of rijk sijn, of diergelijke andere drift in de sielen geleden hebben, of in de lighaemen, of in eenige van de andere sinnen met de welke wij heen gevoert werden. Want dese en diergelijke driften de menschelijke aert gemeen sijnde, sijn de toehoorders bekent. Die dan na den ingeboren aert de menschen plagten over te komen, sijn dusdaenige. van welke wij gesegt hebben datmense in de aenspraeken moet medeaenvatten. Het andere deel van de schijnbaerlijke is de manier, die wij elk na onse gewoonte maeken. [p. 79] Het derde nu, de winst. Want dikwijls kiesen wij hierom iets te doen schoon den ingebooren aert en de manieren gewelt wert aengedaen. Dese dingen dan so bepaelt sijnde, staet het ons toe in de aenraedingen en de afraedingen van de dingen die gevraegt werden te toonen, dat die saek waer toe wij aenraeden, of die wij tegenspreeken, so is, als wij seggen. So niet, dat de dingen die dese saeke gelijk sijn, in deser voegen gebeuren gelijk wij seggen, of de meeste, of alle Ontrent de saeken nu moetmen het schijnbaerlijke so neemen. dog ontrent de menschen, bewijs daer, in de beschuldigin- [p. 80] gen, so gij kont, dat hij die selve daet te vooren dikwijls gedaen heeft. so niet, diergelijke. Soek ook openbaer te maeken hoe het voordeelig voor hem was dese dingen te doen. Want de meeste menschen dat voordeelige self meest in agting neemende, meynen dat de andere ook alles hierom doen. Indien gij dan van uwe tegendingers selfs het schijnbaerlijke kont neemen, brengt het dan also in. So niet, breng dan de gewoonlijke van diergelijke dingen. ’K seg nu gelijk als, het is een jong-man die gij beschuldigt, indien gij segt dat hij die dingen gedaen heeft, welke gemeenlijk doen die ontrent die [p. 81] jaeren sijn. want volgens de gelijkbaerheyt sullen ook de dingen die tegen desen gesegt werden geloof vinden. Op gelijke maniere, indien ook iemant toont dat sijn gesellen sodaenig sijn, als gij hem segt te weeten. Want om de gemeensaemheyt met haer, sal hij ook schijnen deselve dingen als sijn goede vrunden te behertigen. De beschuldigers dan moeten het schijnbaerlijke aldus doorwandelen. De verweerders wederom moeten meest toonen, dat noyt iemant onder de beschuldigde tevooren, nog sij self, nog iemant van haer spitsbroeders, nog haers gelijke te vooren iets ge- [p. 82] daen heeft, dat het ook niet voordeelig is geweest sodaenige dingen te doen. Indien het openbaer is dat gij dit selfde te vooren hebt gedaen, moet gij het op u jaeren leggen, of eenige andere diergelijke voor wending inbrengen, om welke gij doen schijnbaerlijk hebt misdaen. Seg nu ook, hoe het u, doe gij het dede, niet nut en is geweest, en ook nu niet voordeelig geweest soude sijn. Indien nu niets diergelijks bij u begaen is, maer eenige van u spitsbroeders diergelijke dingen gedaen hebben, moet gij seggen dat het niet regtmaetig en is datmen om haeren ’t wille betigt wert, en toonen dat ande- [p.83] re daermen mede verkeert vroom sijn. Want dus sult gij de beschuldiging twijffelagtig maeken. Indien se nu toonen dat eenige van gelijken slag de selve dingen gedaen hebben, seg dan dat het ongerijmt is, te gelooven, dat gij, daerom datmen siet dat eenige andere misdaen hebben, ook iets van de dingen daermen u mede beschuldigt gedaen soudet hebben. Indien gij dan ontkent gedaen te hebben daer mede men u beschuldigt, moet gij u also nyt de schijnbaerheden verweeren. Want gij sult de beschuldiging onbetuyg’redenlijk maeken. So gij nu genootsaekt wert het te bekennen [p. 84] stel u doen gelijk met de gewoonten van veelen, voor al seggende, dat de meeste en alle, het selve en diergelijke dingen also doen, gelijk het bij u gedaen is. Indien het niet mogelijk is dit te betoonen, moetmen sijn toevlugt neemen tot de ongevallen, of tot de misslagen, en tragten vergiffenis te krijgen, aengrijpende de driften die de menschen gemeenlijk over komen, door welke wij buyten redenslot geraeken. Dese nu sijn, min, toom, dronkenschap, eergierigheyt, en die van gelijke stoffe sijn. Het schijnbaerlijke sullen wij dan door dese setregels op sijn konstelijkste verhandelen. [p. 85] IX. HOOFTSTUK. Van de voorbeelden. Voorbeelden nu sijn, geschiede dingen, gelijke, of strijdige met die geene daer wij nu van spreeken. Deselve nu moet men dan gebruyken, als gij baerblijkelijk wilt maeken ’t geen van u gesegt sijnde ongeloofiijk is, indien het door, schijnbaerheyt niet aengenomen wert, op dat sij eer gelooven ’t geen van u gesegt is, verstaende dat’er diergelijke andere saeke, als daer gij van spreekt, so geschiet is, als gij se segt geschiet te weesen. Daer sijn nu twe manieren van voorbeelden. want sommige din- [p. 86] gen geschieden na reden, andere buyten reden. Die nu na de reden geschieden werden geloofbaer gemaekt, dog die buyten reden sijn, ongeloofbaer. ’K seg nu als, indien iemant seyt dat de rijke regtvaerdiger sijn als de arme, en bijbrengt eenige regtvaerdige daeden van rijke luyden. Diergelijke voorbeelden dan schijnen wel na reden te sijn. Want men kan sien dat de meeste agten dat de rijke regtvaerdiger sijn als de arme. So nu iemant weder aenwijst dat eenige rijken om gelt on regt hebben gedaen, gebruykende een voorbeelt dat buyten schijnbaerheyt gebeurt is sal hij de rijken on- [p. 87] geloofbaer maeken. Van gelijken ook indien iemant een voorbeelt bijbrengt van dingen die na reden schijnen. Nadien de Lacedemoniers of de Atheniensers t’eeniger tijt groote menigte van hulpbenden gebruykt hebbende, haer vyanden hebben t’ondergebragt. en hij de toehoorders aenraet veel medekrijgers te versamelen. Sodaenige voorbeelden sijn dan na de reden. Want alle meynen sij dat in de oorlogen de menigte geen gemeene kragt heeft tot de overwinninge. So iemant nu wil aenwijsen, dat dit de oorsaek niet en is van te overwinnen, dat die dan saeken welke buyten schijnbaerheyt [p. 88] gebeurt sijn tot voorbeelden gebruyke, seggende. hoe de ballihgen van Athenen, eerst met vijftig mannen en een stam tot haer nebbende gekreegen, en tegen die veel meer in de stat waeren, en de Lacedemoniers tot hulp gebruykten, gestreden hebbende, in haer eygen stat gekomen sijn. De Thebaners nu na dat de Lacedemoniers, en bij na al de Peloponnesers in Beotien gevallen waeren, hebben alleen bij Leuktren in slagorden gestelt sijnde, de magt der Lacedemoniers overwonnen. Dion den Syrakuser ook met drie duysent wapenluyden na Syrakuser gevaeren, heeft Dionysius die [p. 89] veel meer magt hadde, t’onder gebragt. Van gelijken hebben de Korinthiers, met negen driebankige schepen de Syrakusers te hulp gekomen, de Karthaginensers, die met hondert en vijftig schepen in de havenen van Syrakusen aengekomen waeren, en de gantsche stat uyrgesondert het kasteel in hadden, niet te min overwonnen. Kortom dese en diergelijke dingen buyten reden gebeurt, plagten de raetsplegingen na schijnbaerheyt gehouden, ongeloofbaer te maeken. Den aert van de voorbeelden is dan iets sodaenigs. Elke wijse nu van deselve moetmen gebruyken, als wij wel seggen, [p. 90] ’t geen na reden gebeurt, toonende de saeken meest op dese wijse uytgevoert werden. wanneer wedert ’t geen buyten reden gebeurt, inbrengende hoe dat de saeken die scheemen buyten reden geschiet te sijn, we waren uytgevallen. Wanneer nu de tegenspreekers dit seggen, moetmen toonen, dat dese bij geluk sijn geschiet, en seggen, dat diergelijke dingen seer selden sijn gebeurt. en die gij segt, dikwijls. De voorbeelden moetmen dan also gebruyken. Als wij dan de dingen die buyten reden geschiet sijn voorbrengen, moeten wij’er so veel als mogelijk van deselve versame- [p. 91] len, en beweeren dat die niet meer als dese plagten te geschieden. Men moet de voorbeelden nu niet alleen uyt dese dingen gebruyken, maer ook uyt de strijdige. ’K seg dan, als indien gij aenwijst dat eenige de hulpbenden vrekkelijk gebruykt hebbende ook haer vruntschap hebben afgebroken. en seg, wij dan, indien wij lijkmaetig en gemeensaemlijk ontrent haer handelen, sullen de krijgshulp langen tijt behouden. En wederom, so gij aenwijst dat eenige andere onvoorsien geoorlogt hebben, en daerom ook t’ ondergebragt sijn, daer na segt, indien wij wel toegerust oorlogen, hebben wij [p. 92] beter hope tot de overwinninge. Gij sult nu veel voorbeelden neemen door dingen te vooren geschiet, en die nu geschieden. Want de meeste voorvallen, sijn onder malkanderen in het eene gelijk, en in het andere ongelijk. Invoegen wij om dese oorsaek, ook van voorbeelden voorsien sullen sijn, en niet beswaerlijk tegenspreeken die van andere bygebragt werben. Wij weeten dan en de wijsen van de voorbeelden, en hoe wij deselve gebruyken sullen, en van waer veele haelen. [p. 93] X. HOOFTSTUK. Van kentekenen. Kentekenen nu sijn, dewelke strijdiglijk met dat waer van gesproken wert gedaen sijn, en door welke de aenspraek self tegen sig selven strijt. Want de meest der toehoorders tekenen aen uyt de strijdigheden die voorvallen ontrent de aenspraek, of ontrent de daet, dat’er niets gesonts en is, nog van de dingen die gesegt, nog van de die gedaen sijn. Gij sult nu veel kentekenen bekomen opmerkende, of de aenspraek van den tegenspreeker self met de saek self strijt, of dat de daet self strijdig [p. 94] is met de aenspraek. De kentekenen sijn dan sodaenig, en dus sult gij deselve seer veele maeken.         [p. 624] XI. HOOFTSTUK. Van bintredenen.     CAPUT XI. De commentationibus. Bintredenen nu sijn, niet alleen de dingen die in de aenspraek ende daer strijdig sijn, maer ook in alle andere, gij sult ’er nu veele bekomen handelende als in de ondersoekende soorte gesegt is, en opmerkende, of de aenspraek ergens tegen sig selven strijt, of ’t geen geschiet is tegen de regtmaetige dingen, of tegen de wet, of tegen het oorbaere, of tegen het eerlijke, of tegen [p. 95] het mogelijke, of tegen het ligtdoenelijke, of tegen het schijnbaerlijke, of tegen de leden van die het segt, of tegen de gewoonte der saeken. Diergelijke bintredenen moetmen dan tegen de tegenspreekers uytkippen. Die nu met dese strijdig sijn, moeten wij voor ons selven seggen, aenwijsende dat onse werken, en woorden strijden tegen de onregtvaerdige, en tegen de onwettige, en tegen de onnutte, en tegen de seden van de boose menschen, en kort om tegen die quaetaertige gerekent werden. Men moet ieder van dese op het kortste intrekken, en seggen so veel mogelijk met [p. 96] weynig woorden. De bintredenen sullen wij dan op dese wijse menigvuldig maeken, en deselve also ten besten gebruyken. COmmentationes verò sunt non eae modò quae orationi atque negotio adversantur, sed & aliis rebus omnibus. Assumes autem multas easque tractabis quemadmodum in quaerendi specie dictum est. Considerabis etiam sicubi ipsa sibi dissentit oratio, aut si gesta negotia iustis, aut legi, aut utili, aut honesto, aub possibili, aut facili, aut probabili, aut mori dicentis, aut rerum consuetudini adversantur. Huiusmodi igitur commentationes sunt contra adversarios assumendae; his verò contrariae pro nobis dicendae sunt: quippe qui ostendamus, & negotia, & verba nostra, iniustis, & exlebibus, & inutilibus, & improborum nominum moribus, & summatim iis qui nequam censentur, maximè adversari. Oportet autem harum singulas breviter, & nominibus quàm paucissimis eloqui. Commentationibus igitur hoc modo copiosissmè uti, optimeque poterimus. XII. HOOFTSTUK. Van de sinspreuke. De sinspreuke nu is in een hooftstuk de verklaering van sijn eygen meyning ontrent alle dingen. Daer sijn nu twe wijsen van spreuken. de eene aenneemlijk, de andere buyten meyning. Wanneer Gij dan iets aenneemlijks segt, is het geensins nodig de oorsaeken bij te brengen. Want het geen gesegt wert is nog onbekent, nog buyten geloof. Wanneer gij nu [p. 97] iets buyten meyning segt, moet gij de oorsaeken kortbondelijk uyten, op dat gij de snapagtigheyt en de ongelooflijkheyt ontvliedet. Men moet nu sinspreuke bybrengen die op de saeken te passe komen, op dat het geen gesegt wert niet verdraeyt en bygetrokken schijne. Wij sullen deselve nu veele maeken, of uyt den eygen aert, of uyt vergrooting, of uyt vergelijkstelling. Die nu uyt den eygen aert sijn eenige dusdaenig. Mij dunkt niet dat het een deftig veltheer sal sijn, daer hij in de saeken oneervaeren is. De andere is dese. Het is het werk van verltandige luyden met het gebruyk van voorbeelden van [p. 98] dingen voorheen geschiet, te tragten te ontvlieden de misslagen door onbedagtsaemheyt begaen. Uyt den eygen aert sullen wij dan sodaenige sinspreuken maeken. Uyt vergrooting nu dusdaenige. mij dunkt dat de dieven schrikkelijker doen als de roovers. Want die ontneemen het gelt heymelijk dese in ’t openbaer. De sinspreuken uyt vergrooting sullen wij dan op dese wijse veele maeken. Die nu uyt vergelijkstelling sijn dusdaenige. die het gelt ontduysteren schijnen mij seer gelijk te doen met die de steden verraederlijk overgeeven. Want beyde vertrout sijnde, verongelijken sij [p. 99] die haer vertrout hebben. Een andere nu. Mij dunkt dat de onregtvaerdige luyden bijna doen gelijk de dwinglanden. Want die meynen dat sij geen straffe behooren te lijden over ’t onregt dat sij doen. en sij straffen uytermaeten waer mede sij andere betigten. Dese insgelijx indiense iets van mij hebben, sij geeven niet wederom. Maer als ik iets van haer ontfangen hebbe, meynen sij dat ik haer het selve met den woeker wederom moet langen. Wij sullen dan op dese wijse handelende veel spreuken toestellen. [p. 100] XIII. HOOFTSTUK. Van tekenen. Een teken nu is van iets anders een ander, niet elk van elk, nog al van al, maer ’t geen gewoonlijk geschiet voor de saek, of te gelijk met de saek, of na de saek. Het teken nu is en dat geschiet, niet alleen van dat geschiet is, maer ook van dat niet geschiet is. Van gelijken ook dat niet geschiet en is, niet alleen van dat niet en is, maer ook van dat is. Van de tekenen nu maekt dit wel meyning, dat weder weeten. Het beste nu is dat het weeten maekt. het twede, dat de waerschijnlijkste meyning [p. 101] werkt. Om nu kortbondiglijk te spreeken wij sullen veel tekenen maeken uyt ieder ding van die gedaen werden, en gesegt, en gesien, neemende elk in ’t bysonder, ’t sij uyt de grootte of de kleynte van het quaet of goet dat’er uyt voortkomt. Daer nevens ook uyt de getuygenissen, en die bij ons of bij de tegendingers sijn, en uyt die self, en uyt de beroepingen, en uyt de tijden, en uyt veele andere dingen. Hier van daen sullen wij dan van tekenen voorsien sijn. [p. 102] XIV. HOOFTSTUK. Van overtuyging. Overtuyging nu, is dat niet mogelijk is anders te sijn, als so gelijk wij seggen. Dese nu wert genomen uyt de dingen die uyt haer aert nootsaekelijk so sijn, gelijk wij, of de tegenspreeker, seggen. of uyt de dingen na haer aert mogelijk of onmogelijk, gelijk de tegendingers seggen. Na sijn aert dan nootsaekelijk is. als die leeven hebben spijse van nooden, en die desen gelijk sijn. Gelijk wij nu seggen, het is nootsaekelijk dat de gegeesselde bekennen ’t geen de geesselaers bevelen. Na den aert nu [p. 103] wederom is onmogelijk dat een kleyn jongcejen so veel gelt soude gestoolen hebben, als hem niet mogelijk om te draegen, en weg te gaen, het selve draegende. Na dat de tegendinger nu seyt, sal het onmogelijk sijn, so hij seyt dat wij op eenige tijden te Athenen overkomste hebben gemaekt, en wij aen de toehoorders konnen betoonen, hoe wij doe ontrent die tijden in eenige andere stat afweesig waeren. De overtuygingen sullen wij dan uyt dese dingen, en die van het selve slag sijn met dese, maeken. Kort om nu wij hebben alle de betuygredenen uyt de aenspraek self, en [p. 104] uyt de saeken, en uyt de menschen afgehandelt. Laet ons nu ook insien watse van malkanderen verschillen. XV. HOOFTSTUK. Wat de betuygredenen van malkanderen verschillen. en van de aengestelde betuygredenen. Het schijnbaerlijke verschilt dan hier in van het voorbeelt, dat de toehoorders self van het schijnbaerlijke inbeelding hebben. De voorbeelden nu konnen uyt de strijdige en uyt de gelijke dingen bijgebragt werden. Dog de kentekenen werden alleen uyt de strijdigheden ontrent de aen- [p. 105] spraek en het geschiede samengestelt. En wederom de bintredenen hebben dit onderscheyt van het kenteken, dat het kenteken wel een strijdigheyt is ontrent de aenspraek en ’t geschiede. dog dat de bintreden ook de strijdigheden ontrent de andere herssenbeelden aenneemt. Of ook daerom, dat het kenteken te neemen niet in ons vermogen en is, ten sij’er eenige strijdigheyt ontrent de saeken en de woorden is. dog de bintreden bequaem om de spreekers van veel plaetsen toe te dienen. De sinspreuken nu verschillen van de bintredenen daer in, dat de bintredenen alleen uyt strijdig- [p. 106] heden bestaen. Maer de sinspreuken ook neffens de strijdigheden enkelijk self bij haer selven konnen verklaert werden. De tekenen nu verschillen daer in van de sinspreuken en van al de voorseyde dingen, dat al de andere dingen wel meyning in de toehoorders maeken. maer dat eenige van de tekenen ook maeken dat de regters het klaerlijk weeten. en om dat men ’er van de andere self de meeste niet te voorschijn kan haelen. maer van de tekenen ligt veele kan toestellen. En wederom de overtuyging verschilt daer in van het teken, dat eenige van de tekenen alken maeken dat de toe- [p. 107] hoorders meynen. maer alle overtuyging leert de regters de waerheyt. So dat de betuygredenen van woorden en daeden en wel sodaenig sijn, en wij, van waer wij voorraet van deselve sullen hebben, en waer in sij van malkanderen verschillen, uyt het voorseyde weeten. Laet ons nu wederom ieder van de aengestelde in ’t bysonder doorsoeken. ’T voomeemen van den spreeker is dan, sijn gevoelen aengaende de saeken te openbaeren. Hij moet dan toonen dat hij self eervaeren is in de dingen, daer hij van spreekt, en aenwijsen hoe het u dienstig is de waerheyt daer van te seggen. Maer aengaende [p. 108] den tegenspreeker die moet op het hoogste toonen, dat hij, die ’er tegen strijt, geen eervaerentheyt heeft van de dingen, daer hij van uytlapt. en van ’t gevoelen insgelijx. Indien dit niet mogelijk en is, moet hij toonen dat de eervaerene ook dikwijls dwaelen. So men nu dit niet seggen kan, dat het den tegendingers ondienstig is de waerheyt hier van te seggen. Wij sullen dan de gevoelens van die spreekt also gebruyken, en als wij self voorstellen, en als wij andere tegenspreeken. [p. 109] XVI. HOOFTSTUK. Van getuygenissen, en getuygen. Getuygenisse nu is, een gewilliglijk medestemmen van die het weet. Het is dan nootsaekelijk dat het getuygde is, of waerschijnlijk, of onwaerschijnlijk, of twijffelagtig om te gelooven. Van gelijken ook dat de getuyge sij of geloofwaerdig, of ongeloofwaerdig, of tusschen beyden. Als het getuygde dan waerschijnlijk is, en de getuyge waeragtig, hebben de getuygnissen geen naredenen van nooden, ten sij men om de cierlijkheyt in ’t kort daer een spreuk of bintreden bij wil seggen. Wanneer de [p. 110] getuyge nu verdagt is, moetmen betoonen, dat hij nog om gunst, nog om straf, of winst de leugen getuygen sou. Men moet ook aenwijsen, dat het niet dienstig is de leugen te getuygen. Want de voordeelen sijn weynig. en het overtuygt te werden, een swaere saek. Want die bekent wert, is niet alleen volgens de wetten in gelt strafbaer, maer ook in sijn eer, en ook in sijn geloofwaerdigheyt. Dus sullen wij dan de getuygen geloofwaerdig maeken. Die nu het getuygenisse tegenspreeken, moeten de maniere van de getuyge betigten, indien hij ondeugent is. of het getuygde ondersoeken, of het [p. 111] waerschijnlijk is, of ook dese beyde tegenspreeken, de slimste dingen van de tegendingers bij een te samen raepende. Men moet ook insien of de getuyge een vrunt is van hem voor wie hij getuygt, of so hij in eenigerhande wijse met hem deelagtig is aen de saek, of vyant is van hem tegens wie hij getuygt, of arm. Want van dese werden eenige verdagt de leugen en te getuygen uyt gunst, andere om wraek, andere om winst. Wijders sullen wij seggen dat de wetgeever de wet van de valsche getuygenissen om dese dingen gemaekt heeft. Dat het derhalven ongerijmt is, daer de wetgeever de getuy- [p. 112] gen niet en heeft gelooft, dat de regters, die geswooren hebben, datse na de wetten souden oordeelen, haer souden gelooven. So sullen wij de getuygen dan ongeloofbaer maeken. Men kan de getuygenisse ook onttrekken op dusdaenige manier. Getuyg mij ô Lysikles. Bij God ik sal geensins. want hij heeft dese dingen, daer ik het verbood, gedaen. En daerom sal hij in het uytspreeken valsch getuygt hebbende niet als een valsch getuyge gestraft werden. Derhalven, sullen wij, als het ons dienstig is het getuygenisse te onttrekken, het selve also gebruyken. Indien de tegendingers iets diergelijks doen sul- [p. 113] len wij haer loosheyt ontdekken, en belasten datse in schrift getuygenisse geeven. Uyt dese dingen weeten wij dan hoemen de getuygen en de getuygenissen moet gebruyken, XVII. HOOFTSTUK. Van de pijniging. Pijniging nu is een onwillig medestemmen van die het weet. Als het ons dan dienstig is hetselve kragtig te maeken, moetmen seggen dat bysondere luyden ontrent de gewigtigste saeken, en de steden ontrent de grootste, de betuygredenen uyt pijnigen haelen, en om dat het pijnigen geloofbaerder is als de getuygen. Want het is de [p. 114] getuygen dikwijls dienstig te liegen, dog de gepijnigde oorbaer de waerheyt te seggen. Want so sullen sij eerst van de pijne verlost werden. Wanneer gij nu de pijnigingen ongeloofbaer wilt maeken, moet gij wel eerst seggen, dat de gepijnigde vyanden werden van die haer overgeeven, en daerom veele tegen haer heeren liege. Voorts datse dikwijls aen de pijnigers belijden dat niet waer en is, op dat sij so haest als mogelijkvan de quaelen verlost wierden Me moet ook toonen dat veele vrije luyden wel eer gepijnigt sijnde, tegen haer selven gebogen hebben, willende de pijne met der haest ontvlieden. So dat het [p. 115] veel redelijker schijnt dat de slaven tegen haer heeren geloogen hebbende, haer straffe hebben willen ontvlieden, als veele mishandelingen in haere lighaemen en sielen verdraegen hebbende, op dat andere mets souden lijden, self geen leugen willen spreeken. So sullen wij dan de pijnigingen uyt diergelijke dingen en die hier mede overeenkomen waerschijnlijk en onwaerschijnlijk voor stellen. XVIII. HOOFTSTUK. Van den eet. Den eet nu is een segging sonder bewijs met goddelijke byroeping. Men moet [p. 116] nu alsmen se wil vergrooten, aldus seggen. niemant sou seker valsch willen sweeren, vreesende de straffe der Goden, ende schande bij de menschen. en voort bijbrengen, datmen voor de menschen wel kan verburgen sijn, maer voor God niet. Wanneer de tegendingers nu tot den eet haer toevlugt neemen, en wij deselve willen verkleynen, moetmen toonen dat’et het werk is van deselve luyden leelijke dingen te doen en niet te agten of sij valsch sweeren. Want die quaetdoende, voor God meynt verburgen te sijn, die sal ook meynen, dat hij valsch sweerende geen straffe sal lijden. En [p. 117] wat de eeden belangt, op gelijke wijse als vooren gesegt is voortgaende, sullen wij om daer van te spreeken voorsien sijn. Kortom wij hebben alle de bewijsen reets, gelijk wij voorgestelt hadden, afgehandelt, en opgegeeven, niet alleen wat kragt elk van deselve hadde, maer ook watse van malkanderen verschilden, en hoemen deselve gebruyken moet. Nu sullen wij dan aenvangen van de overige dingen, dewelke de drie soorten aengaen, en in alle aenspraeken nut bevonden werden, onderregtinge te doen. [p. 118] XIX. HOOFTSTUK. Van voorinneeming. Voorinneeming dan is, door welke wij en de agtingen der toehoorders, en de redenen van die tegenspreeken sullen, voorinneemende, de voorkomende swaerigheden sullen wegneemen. En de kleynagtingen der tochoorders moetmen wel aldus voorinneemen: insgelijx verwonderen ’er sig nu eenige van uluyden dat ik jong sijnde, also begonst hebbe van groote dingen in het openbaer te spreeken. En wederom: dat niemant mij met moeylijkheyt ontmoete, om dat ik aen uluyden sal raet- [p. 119] geeven; waer van andere nalaetig sijn openhartig tot uluyden te spreeken. Also dan voorinneemende, moetmen van de dingen, die de toehoorders moeyelijk sullen vallen, redenen bijbrengen, om welke gy raetgeevende geoordeelt sult werden wel te doen, toonende de schaersheyt van de spreekers, de grootheyt der gevaeren, of de nuttigheyt voor ’t gemeen, of eenige andere diergelijke oorsaek, door welke gij de bygebragte moeyelijkheyt los maeken sult. Bij aldien de, toehoorders niettemin ontstelt werden, moet gij besnoeydelijk spreeken, of in de schijn van een sinspreuke, of van een [p. 120] bintreden. Om dat ’et het ongerijmste van allen is te komen ’t quansuys om het beste ontrent de saeken te raeden. en nu niet te willen hooren die spreeken, als ofmen meynde dat dat behoorlijk raetpleegen was. En wederom: Dat het behoorlijk is, dat of die opgestaen sijn raet geeven, of dat sij die gehoort hebben dat ’er raet is gegeeven, of dat sij die gehoort hebben dat ’er raet is gegeeven stemmen, ’t geen haer ook goet dunkt, in de raetspleegingen moetmen dan en de voorinneemingen also gebruyken, en de ontsteltenissen tegengaen. In de regtspleegingen nu sullen, wij wel op gelijke wijse als hier vooren gesegt is voorinneemen. dog de ontsteltenissen, so se wel [p. 121] in ’t begin van de aenspraeken opkomen, aldus tegengaen: Is het dan niet buyten reden, daer de wetgeever gelast heeft aen elk van de dingpligtige twe aenspraeken te geeven; dat gij regters, geswooren hebbende na de wet te oordeelen, evenwel geen eene aenspraek wilt hooren? en dat hij wel so goede sorge voor uluyden heeft gedraegen op dat gij, alles wat’er gesegt wiert gehoort hebbende, teregt na eet u stem soudet geeven. gijluyden daerentegen u so onagtsaem ontrent dese dingen hebt, dat gij self de beginselen van de aenspraeken niet afgewagt hebbende, alreets meynt dat gij alles naeu- [ p. 122] keuriglijk weet? En anders: Hoe is het dan niet onredelijk, dat de wetgeever wel belast heeft als de stemmen gelijk waeren dat den verweerder het dan soude winnen. en dat gijluyden nu so tegensijdig van: dese dingen kennisse neemt, dat gij self net wederleggen ran de aentigting niet en hoort? En dat hij, om dat de verweerders meer gevaer loopen, haer dit voorregt in de stemmen heeft gegeeven. dog gijluyden daerentegen u niet en stelt tegen die sonder gevaer beschuldigen, maer die met vreesen en gevaeren tegen de beschuldigingen antwoorden, als ontstelt sijnde, verschrikt; Indien de ontstel- [p. 123] tenissen dan in de beginselen ontstaen, moetmen deselve op sodaenige wijse tegengaen. Indiense nu opstuyven na dat, de aenspraek voortgang heeft genoomen, so het eenige weynige doen, moetmen die opstuyven bestraffen, en tot haer seggen, dat het regt eyscht dat sij nu toehooren, op dat sij andere niet beletten regt te oordeelen. maer alsse sullen gehoort hebben datse dan mogen doen watse willen. So nu de menigte overstuyst, berisp dan de regten niet maer u selven. Want haer te bestraffen, verwekt toorn. dog u selven te berispen en te seggen dat Gij gedwaelt hebt, sal maeken datmen ver- [p.124] giffenis bekome. Men moet de hoogere ook verbidden dat sij de aenspraek goetwilliglijk hooren, en t’ hans haer sielsbedenken klaerlijk vestigen op dat geene waer over sij heymelijk sullen omstemmen. In ’t kort wij sullen de ontsteltenissen hooftstukkelijk tegengaen of met sinspreuken, of met bintredenen, toonende dat sij die opstuyven, of de regtmaetige dingen, of de wetten, of den dienst van den Staet, of het eerlijke tegenstaen.Want uyt diergelijke dingen kan men allerbest de ontstelde toehoorders tot stilte brengen. Uyt het voorseyde weeten wij dan, hoe wij de voorinneemingen, on- [p. 125] trent de toehoorders, gebruyken moeten, en hoe de ontsteltenissen tegengaen. Nu sal ik vertoonen hoemen voorinneemen moet de dingen, dewelke wederom bij de tegendingers toestemmelijk gesegt sijn: Misschien sal hij dan sijn armoede beklaegen, waer van niet ik, maer sijn seden oorsaek sijn. En wederom: Ik wert onderregt, dat hij dit en dat sal seggen. In de eerste aenspraeken moetmen dan also,’t geen bij de tegendingers toestemmelijk gesegt sal werden, voorinneemende losmaeken, en de kragt beneemen. Ja want schoon het voor aengetigte ook gantsch vast is, so en schijnt [p. 126] het egter so swaer niet voor die het te vooren gehoort hebben. Indien wij nu het leste seggen hebben, en de tegendingers te vooren hebben ingenomen, dat wij te seggen hebben, moeten wij deselve dingen wedervoor- inneemen, die ontknoopende op dese wijse: Dese heeft niet alleen veel dingen van mij voor uluyden geloogen, maer ook klaerlijk weetende dat ik hem sal overtuygen, heeft hij mijn aenspraek vooringenomen en verdagt gemaekt, op dat gij niet gelijk als na hem soudet toeluysteren, of dat ik tot uluyden het selfde niet soude seggen, om dat het eerst van desen bij het hayr getrokken is. [p. 127] Maer ik meyne dat gijluyden mijne redenen van mij moet verstaen, en niet van hem. Indien nu ook dese te vooren spreekende deselve bij’t hayr getrokken heeft, seg ik dat dit geen geringe tekenen en sijn van dat hij niets gesonts en segt. Euripides gebruykt dese manier ook konstelijk in Filostetes hier door. Laet mij nu self spreeken, schoon hij schijnt mijne redenen bedorvenen en die voorstellende onregt gedaen te hebben. Maer want toehoorende sult gij mijn dingen uyt mij leeren. Hij nu self sal sig selven spreekende aen u openbaer maeken. Door dese dingen weeten wij dan hoe wij de [p. 128] voorinneemingen moeten gebruyken en ontrent de regters, en ontrent de tegendingers. XX. HOOFTSTUK. Van begeerten. Begeerten nu sijn in de aenspraeken, de dingen die de spreekers van de toehoorders begeeren. Van dese nu sijn eenige onregtmaetig, andere weder regtmaetig. Regtmaetig dan is, te begeeren dat sij willen letten op ’t geen gesegt wert, en met goetwilligheyt hooren. Regtmaetig nu is ook dat sij hem volgens de wetten te hulpe komen, en dat sij niets buyten de wetten stemmen, en dat sij de ongelukken ten be- [p. 129] sten sien houden. Indien het dan buyten de wetten is, is het onregtmaetig. indien niet, regtmaetig. De begeerten dan, sijn dese. Wij hebben nu haere verschilligheden afgedeelt, op dat wij en het regtmaetige en het onregtmaetige kennende, deselve na gelegentheyt souden gebruyken, en de tegendingers voor ons niet verburgen souden sijn, iets onregtmaetigs van de regters begeerende. En so sullen wij dan van dese dingen uyt de voorverhaelde niet onkundig weesen. [p. 130] XXI. HOOFTSTUK. Van herhaeling. Herhaeling nu is een ingekorte geheugenisverversing: Men moet deselve nu gebruyken in de eynden en van de deelen en van de heele aenspraeken. Wij sullen dan herhaelen in hooftstukken, of overweegende, of uytkiesende, of ondervraegende, of optellende. Ik sal nu toonen hoedaenig elk van deselve is. Het overweegen dan is iets dusdaenigs: Ik twijffele nu selve wat dese gedaen hebben, ten waere sij bekent stonden van dat sij uluyden eerst hadden verlaeten, sij werden dan overtuygt, heb- [p. 131] bende tegen u stat gestreeden, noyt iets van ’t geen sij voorgeeven gedaen hebbende. Het overweegen ís dan sodaenig. Het optellen nu dusdaenig: Ik heb dan vertoont, dat gij eerst het hulpverbont gebroken hebben, en ons eerst overvallen, doen wij tegen de Lacedemoniers oorlogden, en meest hebben getragt onse stat uyt te plunderen. Het optellen is dan sodaenig. Het ververschen van geheugenis bij uytkipping is nu dusdaenig. men moet bedenken, dat ons is gebeurt sedert dat wij vruntschap met hun gemaekt hebben, dat wij noyt iets quaets van onse vyanden hebben geleeden. Want ons [p. 132] dikwijls geholpen hebbende, hebben sij de Lacedemoniers verhindert ons lant te bederven. sij hebben ook veele gelden t’ hans mede brengende betaelt. Bij uytkipping sullen wij dan so de geheugenis ververschen. Bij afvraeging nu op dese wijse: ’K sou seer geerne uyt haer verstaen, waer om sij de bedingen aen ons niet en voldoen. Want sij sullen niet durven seggen, dat sij het uyt armoede laeten, daer aengeweesen wert dat sij ieder jaer so veel gelden uyt het lant te trekken, nog ook voorgeeven datse veel besteden tot onderhout van den Staet. Want het is openbaer dat sij in allen deelen minst van [p. 133] de eylanders uytgeschooten hebben. So sullen wij dan bij afvraeging herhaelen. XXII. HOOFTSTUK. Van de steekreden. Steekreden nu is iets te seggen sig houdende het niet te seggen, of de saeken met strijdige naemen uyt te drukken. Laet de gedaente daer van nu, in het ingekorte geheugenisververschen van de geseyde dingen dusdaenig sijn: Ik meyn nu niet datmen behoeft te seggen, dat dese die stoffen veel goets gedaen te hebben bekent staen van het meeste quaet aen den Staet toegebragt te hebben. Maer wij die sij seg- [p. 134] gen ondankbaere te weesen, haer dikwijls geholpen hebbende, en andere geen ongelijk gedaen. Dat de spreeker dan, met sig te houden of hij iets oversloeg, ingekort de geheugenis ververscht, is sodaenig. De saeken nu met strijdige naemen uyt te drukken is wederom dusdaenig. Dese vrome luyden sijn openbaer van de hulpbenden veel quaets gedaen te hebben. dog wij laffe oorsaeken aen haer van het goet geweest. Door dese dingen dan ingekort het geheugenis ververschende, sullen wij de herhaelingen gebruyken, ontrent de eynden en van de deelen en van de heele aenspraeken. [p. 135] XXIII. HOOFTSTUK. Van waer men hoflijk kan spreeken en de aenspraeken verlangen. Van waer men nu hoflijk kan spreeken, en de langten der aenspraeken uytrekken so als iemant wil, dat sullen wij nu weder verklaeren. Men kan dan hoflijk spreeken uyt dese plaetse. als datmen bintredenen segt heel, of half, so dat de toehoorders self de helft bevatten. Men dient’ er ook sinspreuken bij te neemen. Men moet dese door alle deelen bij een versamelen, de woorden veranderende, en nergens veele van deselve op gelijke wijse stel- [p. 136] lende. en so komt de aenspraek hoflijk te voorschijn. Die nu de aenspraeken wil verlangen moet de saek verdeelen, en aenwijsen de dingen in ieder gedeelte weesende hoedanige deselve van aert sijn, en het gebruyk, en in het bysonder en in ’t gemeen, en derselver schijnsels uytleggen. So wij dan ook de aenspraek nog langer willen maeken, moetmen veel naemen ontrent elk gebruyken. Men sal ook nevens elk deel van de aenspraek herhaelinge doen, en de herhaelinge ingekort stellen. In het eynde nu van de aenspraek, die dingen van welke elk in ’t bysonder Gij gesproken hebt, opgehoopt sa- [p. 137] menstellen, en van de gantsche saeken spreeken. Op dese wijse sullen de aenspraeken dan langte hebben. Die nu in ’t kort wil spreeken, sal de gantsche saek met eene naem bevatten, en met die dewelke in de saek de kortste is. Hij dient ook weynig samenbintsels te gebruyken, maer de meeste dingen aen een te knoopen. Alsoo dan wel noemen. maer de segging tot twe gebruyken, en de ingekorte herhaeling uyt de deelen weg neemen, maer in de eynden alleen herhaelen. En op dese wijse sullen wij de aenspraeken kort maeken. So gij nu middelmaetig wilt spreeken, de grootste van de deelen uyt- [p. 138] leesende, van deselve de aenspraeken toestellen. Men sal ook de middelmaetige naemen gebruyken, en nogte de langste, nogte de kortste, nog veele ontrent een ding, maer de middelbaere. Men moet ook de besluyten uyt de deelen in het midden, nogte ganschelijk weg neemen, nogte op al de deelen bijbrengen. maer die gij meest wilt dat de toehoorders sullen verstaen, op deselve meest in het eynde herhaelen. Uyt dese dingen sullen wij dan de langten der aenspraeken maeken, so veel als wij willen. So gij nu een hoflijke aenspraek wilt schrijven, neem dan voor al waer, dat gij de gewoonten der [p. 139] aenspraeken de menschen gelijk sult konnen stellen. Dit sult gij nu doen, so gij gade slaet wat gewoonten groot, en wat net, en wat middelbaer sijn. Hier uyt sult gij dan van dese dingen niet onbewust sijn. Van de samenstelling der naemen nu sullen wij openinge doen. Want dit is ook van de nootsaekelijke dingen. XXIV. HOOFTSTUK. Van de wijsen der benaemingen. Voor eerst dan sijn de wijsen der benaemingen drie, enkel, of samengestelt, of overbrengende. Van gelijken de samenstellingen drie. de eene wel in een klinkaert met de tong [p. 140] slagen eyndigende, en van een klinkaert beginnende. De twede nu, van een klankloose beginnende, en in een klankloose eyndigende. De derde nu, de klankloose met de klinkaert samenbindende. De schikkingen nu vier. de eene de gelijke van de naemen, of nevens malkanderen te stellen, of te verstroyen. De andere nu, de eygenste woorden te gebruyken, of in andere te verwisselen. De derde nu, met een, of veel woorden de saeke uyt te drukken. De vierde nu, ’t geen gebeurt is agter een te noemen, of over te stappen. Nu sullen wij openen hoe gij de beste uytleg sult maeken. [p. 141] XXV. HOOFSTUK. Van den uytleg. Voor eerst moet het uytleggen dan in twe gedaen, daer na klaer gesegt werden. De gedaenten nu van in tween te seggen sijn dese. De eene, dat hij self vermag en dit en het andere. De twede nu, dat dese het niet en vermag, dog een ander het vermag. De derde nu, dat dese en dit en het andere vermag. De vierde nu, dat nog hij self nog een ander het vermag. De vijfde nu, dat hij self het wel vermag, maer een ander het niet vermag. De sesde nu, dat hij self het andere wel vermag, dese nu het andere [p. 142] niet vermag. Elk van die nu sult gij in dese dingen sien. Want dat hij self vermag en dit en het andere, is dusdaenig: Ik nu ben uluyden niet allen van dese dingen oorsaek geweest, maer heb Timotheus ook als hij tegen u strijden sou, wederhouden. Dat nu dese het wel niet en vermag, maer een ander het vermag, is dusdaenig. Voor hem self dan is het onmogelijk. in gesantschap voor ons te gaen. dog dese is een vrunt aen de stat der Sparten, en sou best konnen uytwerken ’t geen gijluyden begeert. Dit nu dat dese en dit en het andere vermag, is dusdaenig. Hij heeft sig niet alleen in de oorlogen dapper [p. 143] getoont, maer hij kan ook trots de beste van de burgeren raet geeven. Dit nu dat nog hij self nog een ander het vermag, is dusdaenig: Nog hij self een kleyne magt hebbende sou de tegenstanders konnen overwinnen, nog iemant anders van de medeburgers. Dit nu, dat die het wel vermag, hij self nu het niet en vermag, is dusdaenig: Want dese is wel stark na het lighaem, maer ik ben swak. Dit nu, dat hij self het andere wel vermag, dese nu het andere niet vermag, is dusdaenig: Want ik ben wel magtig aen het roer te staen, dog dese kan nog niet eens roeyen. De gedaenten dan van in tween uyt [p.144] te leggen sult gij also maeken in alle saeken op deselve wijse voortgaende. Van waer gij nu klaer voortbrengen sult, dat staet wederom in te sien. XXVI. HOOFTSTUK. Van klaer voort te brengen. Voor eerst dan wat Gij ook segt noem het met sijn eygentlijke naemen, vliedende het dubbelsinnige. Wagt u ontrent de klinkaerts van de boekstaven datse niet aen malkanderen werden gestelt. Hebt ook agt op de ledekens so mense noemt, op datse in de noodige plaetse bij werden gevoegt. Let ook op de samenstelling der naemen, op datse nog verwart, [p. 145] nog overgesprongen sij. Want de dingen die so gesegt werden, vallen swaer te verstaen. Agter de samenbindsels die gij te vooren gesegt hebt, moet gij die’ er op volgen, mede stellen: Dit dan de volgende samenbindsels mede op te geeven, is dusdaenig: Ik ben wel geweest, daer ik gesegt had. maer gij seggende te sullen komen, sijt’ er niet verscheenen. Wederom wanneer het selfde samenbindsel mede volgende is: Als, Want gij sijt en oorsaek van die dingen geweest, en van dese sijt gij ook oorsaek. Van de samenbindsels is dan gesproken, en uyt dese moet men ook staet maeken van de andere. [p. 146] De samenstelling der naemen nu moet ook nog verwagt, nog overgesprongen sijn. Verwardelijk dan is dusdaenig, als wanneer gij seydet: Het is ijslijk dat dese dese slaet. Want het is duister wie van beiden de slaender is. Gij sult het nu klaer maeken so gij dus segt: Het is ijslijk dat dese van dese wert geslaegen. De samenstelling der naemen dan te verwarren is sodaenig. Op de ledekens nu agt te hebben, op datse in de noodige plaetse bij werden gevoegt, kont gij hier in sien: Dese mensch hier verongelijkt die mensch daer. Want nu maeken de ingestelde ledekens de spraeke klaer. dog weggeno- [p. 147] men sullense deselve duyster maeken. Het geschiet ook wel dat het omgewent uytvalt. Dat dan in de ledekens voorvalt is sodaenig. Set nu de klinkaerts niet nevens malkanderen, ten sij het anders onmogelijk is klaer te spreeken, of dat ’er eenige ontlaeting is, of iets anders dat afsondert. De dubbelsinnige dingen nu te vlieden, is dusdaenig. Eenige deselve naemen sijn op meer saken gepast: als, weg diemen gaet, en weg datmen quijt is. Men moet nu in sodaenige altijt het eygentlijke daer bij neemen. en so sullen wij klaer in de naemen spreeken, indien wij dese dingen doen. door dese voo- [p. 148] rige setregelmaet sullen wij dan in twe uytleggen. XXVII. HOOFTSTUK. Van tegenstellingen. Laet ons dan nu van de tegenstellingen, en de evenmaetigingen, en de evengelijkvalliingen spreeken. want wij dese ook van nooden sullen hebben. Tegenstelling dan is die een strijdige benaeming en kragt te gelijk met de tegengelegen heeft, of een van die. Strijdig dan met de naemen en de kragt te gelijk is dit: Want het is niet regtmaetig, dat hij, het mijne hebbende, rijk is. en ik van mijn middelen ontbloot, so arm ben. Met de nae- [p. 149] men alleen; Dat de rijke en welvaerende dan geeve aen den arme en gebrekige. Met de kragt: Ik heb dese doe hij siek was wel geneesen, maer hij is mij oorsaek van de grootste ongemakken geweest: Want hier sijn de naemen wel niet strijdig, maer de daeden sijn strijdig. De çierlijkste dan is de tegenstelling die na alle beyden is, en na de kragt, en na de benaming. Dog de overige twe sijn ook tegenstellingen. [p. 150] XXVIII. HOOFTSTUK. Van evenmaetiging. Evenmaetiging nu, is als twe evenmatige afsnijdingen gesegt werden. Daer konnen nu ook veele kleyne met weynig groote evenmaetig sijn, en evenmaetig na de grootte evenmaetig na het getal. De evenmaetiging nu heeft dese gedachte, of om ’t gebrek van rijkdom, of om ’t gewelt van ’t oorlog. Want dese sijn niet weergaelijk, nog strijdig, maer alleen evenmaetig onder malkanderen. [p. 151] XXIX. HOOFTSTUK. Van evengelijkvalling, en een hooftstukkelijk herhael van de dingen tot hier toe gesegt. Evengelijkvalling nu is die grooter is als de evenmaetiging. Want het maekt niet alleen de afsnijdingen evenmaetig, maer ook gelijke uyt gelijke naemen. als: So veel als gij de spraek hoeft na te bootsen, so veel dient gij dat smaek heeft op te porsen. Het maekt nu meest de eynden der woorden gelijkende. Want die maeken de meeste gelijkenissen. Gelijke woorden nu sijn, die uyt gelijkende tongslagen, en [p. 152] in welke de meeste boekstaeven deselve sijn. als, in het volk wel veragt, maer met den dolk fel van kragt. So veel als ’er nu buyten de konst slaen, die sullen van selven sulx toonen. Van dese is dan genoeg. Want en het regtmaetige, en het eerlijke, en het nutte, en de overige dingen, die weeten wij welkese sijn, en van waer wij deselve veel sullen maeken. Van gelijken is ons ook bekent welke de vergrootingen, en de verkleyningen sijn, en van waer wij derselver voorraet tot de aenspraeken hebben sullen. Op gelijke wijse met dese weeten wij ook, de voorinneemingen, en de begeerten ontrent de toe- [p. 153] hoorder, en de herhaelingen, en de hoflijkheden, en de langten der aenspraeken, en al de samenstelling van den uytleg. Invoegen dat wij uyt de voorseyde dingen verstaen hebben, de de gemeene kragten van al de soorten en de onderscheyden van deselve, en haer gebruyken, uyt deselve en schrijvende, en spreekende veel voorraet sullen hebben, indien wij ons selve gewennen en oeffenen om die volgens de vooreffeningen aen te neemen, Dus sult hij dan naeukeurigst de setregels van de aenspraeken na haere deelen onderscheyden. Hoemen nu de aenspraeken lighaems ge- [p. 154] wijse in de soorte schikken moet, en welk van de deelen eerst, en hoe dese selve gebruyken, dat sal ik nu wederom verklaeren. Ik stel dan de inleydingen voor aen, want in het spreeken is het den seven soorten gemeen, en het sal op alle saeken gesegt sijnde te passe komen. XXX. HOOFTSTUK. Van de inleyding. De inleyding nu is om wel albevattelijk te spreeken, een toebereyding des toehoorders, en een hoofdstukkelijke opening van de saek aen de onbewuste, op dat sy weeten waer van de aenspraeck sij, en de voor- [p. 155] stelling agtervolgen: en tot opmerken versoek te doen, en na veel met reden mogelijk, deselve goetwillig tot ons te maeken. De inleyding dan moet ontrent dese dingen bereytmaekende sijn. Hoe wij deselve na gebruyken sullen, dat sal ik wel eerst in de volkssamelijke en aenraedende soorte toonen. De saek dan aen de toehoorders voor af uyt te leggen, en openbaer te maeken, is dusdaenig: Ik ben opgestaen sullende raet geeven, hoe wij voor die van Syrakusen behooren oorlog te voeren. Ik ben opgestaen om bekent te maeken, waerom wij die van Syrakusen niet behooren te helpen. Sodaenig is [p. 156] dan de saeke hooftstukkelijk te seggen. Omse nu te versoeken datse opmerken willen, sullen wij uyt dese dingen weeten, indien wij self waergenoomen hebben, op hoedaenige redenen en saeken wij raetpleegende meest letten. Is het dan niet op dese, wanneer wij of over groote, of over schrikkelijke, of over onse eyge saeken raetslaen? of dat de spreekers seggen, dat sij betoonen sullen, dat het regtmaetige, en eerlijke, en oorbaere, en ligtdoenlijke, en waeragtige dingen sijn die sij ons willen voorstellen, en tot welker uytvoering sy ons vermaenen? of dat sij ons bidden dat wij haer met aendagt wil- [p. 157] len hooren? Gelijk wij dan self op andere, so sullen wij ook, de bequaemste der voorseyde dingen, tot de saeken daer wij van spreeke, uytkiesende, en de toehoorders vertoonende, maeken dat sij ’er op merken. door die dingen sullen wij dan tot opmerken vermaen doen. De goetwilligheyt nu sullen wij toebereyden, eerst insiende, hoedaenig sij ontrent ons self gestelt sijn, goetwillig, of verbolgen, of nogte wel, nogte qualijk. Sose dan goetwillig sijn, is het vergeefts van goetwilligheyt te spreeken. indien wij egter met alle kragt willen, moetmen met verbloeming spreeken op dese wijse. Dat ik nu de stat [p. 158] welgenegen ben, en gijluyden dikwijls, mij geloovende, voordeeliglijk gehandelt hebt, en hoe opregt ik mij ontrent het gemeen houde, en veel eer iets van mijn eygen verliefe, als van het lants goet te kort kome, meyn ik vergeefs te sijn tot uluyden, als die sulks klaerlijk weetet, te seggen. Hoe gijluyden ook nu indien gij mij gehoor geeft, seer wel sult besluyten, dat sal ik soeken te bewijsen. Op sodaenige wijse moetmen dan in de volkssamelijke aenspraeken aen die wel geneygt sijn, de goede gunste in gedagten brengen. Tot die nu nogte verstoort, nogt wel gestelt sijn, moetmen seggen dat [p. 159] het regtmaetig is en oorbaer dat de toehoorders goetwillig sijn aen die burgers die nog geen proeve hebben gegeeven. Daer op moetmen de toehoorders met lof bestrijken, datse dog regtmaetiglijk en aendagtiglijk de redenen, gelijk sij gewoon sijn, beproeven. Daerenboven moetmen de verkleyningen ook inbrengen, seggend: Ik ben opgestaen, niet vertrouwende op mijn deftigheyt, maer meynende iets tot nut van ’t gemeen te sullen toedienen. Alse dan nu nogte quaelijk gestelt sijn, moetmen uyt sodaenige dingen goetwilligheyt voortbrengen. Dien nu verstoort [p. 160] sijn moeten nootsaekelijk de verstoorenissen of selver hebben, of de saeken, daer wij van spreeken, of de aenspraek. Dese verstoorenissen nu komen voort, of uyt de tegenwoordige, of uyt de voorbijgegaene tijt. Uyt voorbijgegaene tijt dan iendien iemant verdagt is van eenige ondeugt, dientmen wel eerst ontrent de toehoorders voorinneeming te gebruyken, en te seggen hoe dat men self niet onbewust is van datmen verdagt is gemaekt, maer datmen betoonen sal dat de betigtingen leugenen sijn. voorts moetmen hooftstukkelijk verantwoording in de inleydingen doen, so Gij iets voor u selven [p. 161] hebt te seggen, en de oordeelen versinaeden. Want het is nootsaekelijk, indien iemant voor de gemeente betigt is, of voor bysondere luyden, datter of oordeel gevelt is, of gevelt sal werden, of dat de inbrengers van de beschuldiging geen vonnis willen hebben, men moet ook seggen dat het vonnis onregtmaetig is geweesen, en dat wij van onse vyanden sijn overgestooten. Of so dat niet weesen en kan, seg dan dat het genoeg is dat wij doen het ongeluk hebben gehat, en dat regtmaetig is, als de saeken alrede gewesen sijn, niet wederom over deselve aengeklaegt te werden. Indien de regtspleging wijtrug- [p. 162] tig sal sijn, moet gij seggen dat gij bereyt sijt over de aenklagten door de daer vergaederde geoordeelt te werden. en so gij overtuygt wert en Staet eenig ongelijk aengedaen te hebben, met de doot te werden gestraft. So nu de aenklagers het niet en vervolgen, moet gij dat selfde tot een teken maeken, datse de aenklagte van u valschelijk ingebragt hebben. Want het schijnt niet aenneemlijk dat die met waerheyt aengeklaegt hebben, geen vonnis souden begeeren. Men moet geduurig de aenklagte doorstrijken, en seggen dat het een bittere en gemeene oorsaek van veel quaet is. Men moet ook openbaer mae- [p. 163] ken dat veel luyden reets verlooren sijn gegaen die ten onregte aengeklaegt waeren. Men dient ook aen te dringen, dat het slegtigheyt is dat die over ’t gemeene beste raet houden niet het oorbaer, de redenen van allen hoorende, souden insien, maer door de betigting van eenige swaerigheyt daer in maeken. Men moet ook verklaeren en belooven dat men sal toonen dat de dingen, diemen aengenomen heeft met raet te bevorderen, regtmaetig en nut en eerlijk sijn. Die dan uyt de voorbijgegaene tijt betigt sijn, moeten in de volksvergaderingen de betigtingen op die wijse los maeken. Uyt [p. 164] de tegenwoordige tijt nu sult gij de spreekers versmaet maeken, wel eerst om de jaeren. Want so iemant gansch jong sijnde, of out tot des volkssamenis spreekt, is het onaengenaem. Want sij meynen dat betaemlijk was voor den eenen dat hij nog niet en begost, en voor den andere dat hij sig stil hielt: voorts so hij gestadig plagt te spreeken: want die schijnt een albedrijft te weesen: en so hij noyt te vooren heeft gesprooken: want die schijnt ook om iets dat hem selfs raekt buyten gewoonte tot de volkssamenis te spreken. So sullen de verdagtmaekingen dan, uyt de tegenwoordige tijt, ontrent die [p. 165] tot des volks samenis spreekt, voortgebragt werden. Men moet weder eenige schijn voor deselve bijbrengen, die jong is wel uyt de schaersheyt der raetgeevers, en dat het hem betaemt, ’k seg nu als van oppertoortsdraegerij, of van oeffening des lighaems, of van wapenen, of paerden, of van den oorlog. Want van die dingen is niet het minste gedeelte onrent den jongeling. Men moet dan ook seggen schoon het vernuft nog op de jaeren niet staet, dat het egter door aengeboorte en sorge is bekomen. Men moet ook openbaeren dat die feylt het ongeluk voor hem selven heeft, en so hij het treft [p. 166] de nuttigheyt voor ’t gemeen is. Uyt sodaenige dingen moet de jongeling dan voorwentsels gebruyken. De oude nu spreekende moet voorwentsels maeken en uyt de schaersheyt van de raetgeevers, en uyt sijn toebereytheyt. Daerenboven, ook uyt de groote, en uyt de nieuwigheyt van de gevaeren, en uyt andere sodaenige dingen. Die het nu seer veel gewoon is, uyt de eervaerentheyt, en uyt dat het schandelijk sou sijn dat hij die te vooren gesproken had, nu sijn gevoelen niet sou verklaeren. Die het nu niet gewoon is, en uyt de grootte van de gevaeren, en uyt dat het nootsaekelijk is, dat ieder een [p. 167] die van den Staet deelagtig is, over de dingen tegenwoordig voorgestelt, sijn gevoelen uyte. Uyt sodaenige dingen sullen wij dan in famenissen des volks aenvangen om los te maeken de smaelredenen ontrent den mensch self bijgebragt. Ontrent de saek nu komense wel voort, als iemat aenraet stil te weesen ontrent die ons verongelijkt hebben, of die magtiger sijn, of een schandelijke vrede te maeken, of vermaent ontrent de offerhanden weynig te besteeden, of iets diergelijks inbrengt. Men moet nu ontrent sodaenige dingen eerst de voorinneeming ontrent toehoorders gebruy- [p. 168] ken. Wijders de oorsaek op de nootsaekelijkheyt, en het geval, en de tijden, en het oorbaer leggen, en seggen, dat niet de raetgeevers maer de saeken van sodaenige dingen oorsaek sijn. En wel uyt sodaenige dingen sullen wij de smaelredenen ontrent de saek van de raetgeevers afkeeren. De aenspraek nu wert in samenissen des volks versmaet gemaekt, alse of lang, of ouwerwets, of ongeloofbaer wert gesegt. So se dan lang is, moetmen de menigte der saeken de schult geeven: So nu ouwerwets, moetmen onderwijsen hoese tegenwoordig tijdig is: So nu onwaerschijnlijk, moet [p. 169] gij belooven, dat gij de waerheyt daer van in de aenspraek betoonen sult. De aenspraeken tot de samenissen des volks sullen wij dan uyt die dingen opstellen. Hoe sullen wijse nu schikken? so wij dan wel geenerhande betigting onderhevig sijn, nogte wij self, nogte de aenspraek, nogte de saek, sullen wij strax in ’t begin de voorstellen open leggen. en laetst vermaenen tot opmerken, en de aenspraek goetgunstelijk te hooren. So’er nu eenige smaelreden, ontrent ons, van de voorgaende valt sullen wij, de toehoorders vooringenomen en ontrent de smaelredenen de verweeringen en de [p. 170] voorwentsels bekortelijk ingebragt hebbende, also voorstellen, en de toehoorders tot het opmerken vermaenen. Op die wijse moeten wij dan de instellingen van de aenspraeken tot de samenissen des volks opmaeken. XXXI.* HOOFTSTUK. Van ’t verhael.     CAPUT XXXI. De narratione. Na desen nu, is het nootsaekelijk dat wij, of de te vooren gebeurde saeken verkondigen, of in gedagtenis brengen, of die nu sijn bij deelen openbaeren, of die geschieden sullen voorseggen. Als wij dan van gesantschappen rekenschap geeven, moe- [p. 171] ten wij alles wat gesegt is suyver doorwandelen, op dat de aenspraek voor eerst manhaftigheyt hebbe. Want de sodaenige alleen rekenschap sal sijn, en geen andere gedaente van aenspraek sal’ er tusschen in vallen. Voorts, indien wij niets uytgevoert hebben, dat de toehoorders dog niet en meynen dat wij om onse sloffigheyt de saeke gemist hebben, maer om eenige andere oorsaek. so wij nu het werk volbragt hebben, dat sij het niet open vatten of het bij geval waere toegekomen, maer door onse wakkerheyt. Dese dingen gelooven sij nu, nadien sij in het uytvoeren der saeken niet tegenwoordig [p. 172] sijn geweest. bij aldien sij in de aenspraek onse voorbedagtheyt sien, als die niets overslaen, maer elk ding naeukeuriglijk boodschappen. Als wij dan van gesantschap rekenschap. geeven, moetmen om dese oorsaeken, ieder ding. so als het geschiet is, verhaelen. Als wij nu self de samenis des volks aenspreekende, iets, van dat voorbijgegaen is, ophaelen, of de tegenwoordige dingen openbaeren, of de toekomende voorseggen, moetmen het elk van dien in ’t bysonder doen kort, en klaer, en niet ongeloofbaer. Klaer, op datse de geseyde dingen begrijpen. ingekort nu, op datse de ver- [p. 173] haelde onthouden. geloofbaer nu, op dat de toehoorders, eer dat wij de aenspraek bevestigen met geloof en regtmaetige redenen, onse vertellingen niet en verwerpen. Wij sullen dan klaer openen uyt de naemen, of uyt de saeken. Uyt de saeken dan, so wij de selve niet overspringende voor den dag brengen, maer ’t geen eerst gedaen is, of gedaen wert, of gedaen sal werden, eerst seggen en de overige vervolgens schikken. en so wij niet de geschiktheyt verlaetende, van ’t geen wij hebben aengevangen te seggen, weder tot wat anders te verhaelen uytspatten. Uyt de saeken sullen wij dan [p. 174] also klaer spreeken. Uyt de naemen nu, indien wij de dingen met de allereygentlijkste naemen der saeken voortbrengen. en so wij deselve op de gemeene wijsen, en niet overspringende samen stellen. maer de volgende altijt vervolgens schikken. Dese dingen dan waerneemende sullen wij klaer openinge doen. Ingekort nu, indien wij van de saeken en de woorden afneemen ’t geen niet nodig is gesegt te werden, die alleen overlaetende, sonder welke de aenspraek duyster soude weesen. En op die wijse sullen wij ingekort openinge doen. Niet ongeloofbaer nu, so wij ontrent onwaerschijn- [p. 175] lijke voorvallen, en de oorsaeken bijbrengen, om welke ’t geseyde schijnbaerlijk gehouden wert geschiet te sijn. Dog ’t geen uytermaeten ongeloofbaer voorkomt, moetmen overslaen. So het evenwel nootsaekelijk gesegt moet werden, dient Gij te toonen dat gij het weet, en ingewikkelt deselve in schijn van se te bewaeren, voorbij te gaen, en te belooven dat gij in het voortgaen van de aenspraek de waerheyt sult betoonen, dit voorwentsel gebruykende, dat gij eerst wilt bewijsen dat, ’t geen gij te vooren gesegt hebt, waeragtig is, of regtvaerdig, of iets diergelijks. En op die wijse sullen [p. 176] wij de ongelooflijkheden te baete komen. Kort om nu de verkondigingen en de openbaeringen en de voorseggingen sullen wij uyt al de voorseyde dingen klaer en kort en niet ongelooflijk maeken.     Postea verò necesse est, aut res gestas à nobis renuntiari referrive, aut res praesentes dividendo exponi, aut quae futurae sunt, iam praedici. Cùm igitur de legatione sit nobis renunciandum, omnia quae dicta fuerint, dilucidè narrare oportet, quò primùm quidem gravitatem oratio prae se ferat. Haec enim renunciatio solùm erit, nullaque alia orationis figura incidet. Deinde si quidem nobis ex sententia minùs res contigerit, non ulla id negligentia nostra, sed alia quadam causa accidise auditores existiment. XXXII. HOOFTSTUK. Van de schikkinge van de vertellingen. Wij sullen deselve nu op drie manieren schikken. Want als ’er weynig saeken sijn daer wij van spreeken, en den toehoorderen bekent, sullen wij het aen de inleyding samen voegen, op dat dit deel bij sig selven gestelt niet kort en werde. Als’ er nu seer veel [p. 177] saeken sijn en niet bekent, sullen wijse in ’t bysonder bij malkanderen gevoegt maeken, en voorgeeven datse en regtmaetig en voordeelig, en eerlijk sijn, op dat wij niet, aileen de saeken verhaelende de aenspraek eenvoudig en niet menigerley maeken, maer ook de verstanden van de toehoorders inneemen. So de dingen nu middelmaetig en onbekent sijn, moetmen de verkondiging, of de openbaering, of de voorsegging in de inleyding als in een lighaem schikken. Dat sullen wij nu doen, indien wij van den aenvang der saeken tot het eynde voortgaen, niet anders aenvattende, als [p. 178] de naekte geschiedenissen te seggen. En so sullen wij weeten hoemen de vertellingen aen de inleydingen schikken moet. XXXIII. HOOFTSTUK. Van bevestiging. Nadese tot de bevestigingen, door welke wij de voorgeseyde dingen, uyt de betuygredenen en uyt de regtmaetige, en de voordelige dingen, hoedaenige wij belooft hebben te sullen toonen, vast maeken sullen. Als Gij se dan aen malkanderen gevoegt maekt, sijn de bequaemste betruygredenen in de aenspreaeken tot de samenissen des volks, en [p. 179] de gewoonten der saeken, en de voorbeelden, en de boven bintredenen, en het aensien van die spreekt. Dog men sal indien ’er ook eenige van de andere betuygredenen nevens invalt deselve gebruyken. Men moet nu deselve aldus schikken. en wel eerst de agting van die spreekt. so niet, de gewoonten der saeken. toonende dat de dingen die wij seggen, of die deselve gelijk sijn, also plagten te geschieden. Daerenboven salmen voorbeelden bijbrengen, en indien ’er eenige gelijkheyt is, met de dingen bij ons gesegt, deselve in voeren. Dog men moet voorbeelden neemen die op de saeke pas- [p. 180] sen, en die den toehoorderen nabij sijn in tijt of in plaets. Indien’ er sodaenige niet en sijn, de grootste en bekentste van andere. Daer na sinspreuken gebruyken. Men moet ook op de deelen van de schijnbaerlijke en de voorbeelden, in de besluyten bintredelijke en sinspreukwijselijke slotredenen maeken. En so sullen wij de betuygredenen op de handelingen voorschikken. Indien nu de dingen, so haest deselve gesegt sijn, gelooft werden, sal men de betuygredenen wel overslaen; maer met het regtmaetige, en het wettelijke, en het nutte, en het eerlijke, en het vermaekelijke, en het ligt- [p. 181] doenlijke, en het mogelijke, en het nootsaekelijke, de voorverhaelde handelingen bevestigen. En so sij ’er sijn, moet het regtmaetige eerst geplaetst werden, doorloopende en door dit regtmaetige, en dat het regtmaetige gelijk is, en het tegendeelige, en dat regtmaetig geoordeelt is. Men moet ook voorbeelden, met dat van u regtmaetig genoemt is gelijkenis hebbende, voortbrengen. Gij sult ’er nu veele te seggen hebben uyt die bij elk in ’t bysonder voor regtmaetig opgenoomen werden, en uyt die dewelke in deselve stat daer gij spreekt, en uyt die in andere steden. Als wij dan alles op [p. 182] dese wijse voortgaende, afgedaen hebben, sullen wij op het eynde van het selve sinspreuken en maetige bintredenen, en malkanderen ongelijk bijgebragt hebbende, so dat deel lang is, en wij willen dat het onthouden werde, ingekort herhaelinge doen. So het middelbaer is, en onthouden wert, sullen wij, dat selve deel bepaelende, wederom een ander voorstellen. Dat ik seg is nu dusdaenig: Dat het dan regtmaetig sij, dat wij die van Syrakusen te hulpe komen, meyn ik uyt het voorseyde genoegsaem beweesen te sijn. dat dit te doen nu ook voordeelig sij, sal ik aenvangen te bewijsen. [p. 183] Wederom van het voordeelige, op gelijke wijse als van het regtmaetige boven gesegt is, voortgaende, en op het eynde van het deel, of een herhaeling of een bepaeling gestelt hebbende, sult gij wederom wat anders dat gij hebt, daer aen voegen. Op dese wijse nu moetmen het eene deel aen het andere lassen, en de aenspraek samenknoopen. Wanneer gij nu alles afgedaen hebt, waer uyt gij de aenraeding bevestigen kont, toon dan boven dit alles hooftstukkelijk met bintredenen en sinspreuken of verbeeldingen, hoe het onregtmaetig, en ondienstig, en schandelijk, en onvermaeke- [p. 184] lijk is dat niet te doen. en stel daer hooftstukkelijk tegen, dat het regtmaetig, en voordeelig, en eerlijk, en vermaekelijk is te doen, daer gij toe aenraet. Als gij dan nu sinspreuken genoeg hebt voortgebragt, besluyt dan de vermaening met een slotreden. En op dese wijse sullen wij de voorgestelde dingen bevestigen. Na dit deel nu sullen wij van de voorinneeming spreeken. XXXIV. HOOFTSTUK. Van voorinneeming. Dese nu is, door welke Gij de tegenspreekingen die misschien gesegt sullen werden tegen dat van u gesegt [p. 185] is, voorinneemende overhaelt. Men moet nu haer dingen kleyn maeken, en u eygen groot, gelijk gij in de vergrootingen te vooren hebt gehoort. Men moet ook het eene nevens het andere stellen, wanneer het uwe grooter is, en veele tegens veele, en een tegens veele, en veele tegens een, veranderende op alle wijsen, uwe eyge dingen vergrootende, dog die van de tegendingers swak en kleyn maekende. En op dese wijse sullen wij de voorinneemingen gebruyken. Dese dingen afgehandelt hebbende sullen wij op het eynde herhaelen, de voorseyde gedaenten van overweeging, of optelling, of uyt- [p. 186] kiesing, of uyt ondervraeging, of de steekreden aenvattende. XXXV. HOOFTSTUK. Van de aenraedende en de afraedende soorte. Indien wij nu aenraeden om iemant te hulpe te komen, ’t sij bysondere luyden of steden, sal het passen datmen beknogt seyt, so er ook dese ontrent de vergadering tevooren is geweest eenige vruntschap, of dankbaerheyt, of medelijden. Want sij willen die so gestelt sijn meest behoeden. Alle hebbense dog lief van welke sij meynen na behoeven dat wel is ontfangen te hebben, of tegenwoordig te genieten, of [p. 187] nog te sullen verkrijgen, ’t sij van die selve, of van haer vrunden, en of sij self, of daer sij sorge voor draegen. Sij sijn nu dankbaer aen die van welke sij meynen boven behooren iets goets gedaen te sijn, of gedaen te werden, of gedaen te sullen werden, of van die selve, of van haer vrunden, aen henluyden of aen die daer sij sorge voor draegen. So’er dan iets van die dingen in is, moetmen het kortelijk aenwijsen, en tot medelijden aendrijven. Wij sullen na bereyt sijn om erbarmelijk te maeken de dingen die wij willen, so wij begrijpen dat sij alle medelijden hebben met die geene, welke sij houden dat [p. 188] mewaerig ontrent haer sijn, of die sij meynen onverdient in ongeluk te weesen. Men moet dan aenwijsen dat sij, diemen erbarmelijk wil maeken dese dingen hebben, en toonen, dat sij of quaelijk gehandelt sijn, of gehandelt werden, of gehandelt sullen werden, indien de toehoorders haer niet te hulp en komen. So ’er nu dit niet in en is, moet Gij toonen, dat sij daer gij voor spreekt, van de goederen die alle andere of de meeste hebben, ontbloot sijn, of noyt iets goets gehat hebben, of niet en hebben, of niet en sullen hebben, indien de toehoorders nu geen medelijden en gevoelen. Uyt dese dingen sullen wij [p. 189] dan tot medelijden beweegen. De afraedingen nu sullen wij uyt de dingen die hier tegenstrijden opmaeken, op de selfde wijse inleyding maekende, en de saeken verhaelende, en de bewijsredenen gebruykende, en, de toehoorders toonende, dat, de dingen, die sij aenvangen te doen, sijn onwettig, en onregmaetig, en ondienstig, en schandelijk, en onaengenaem, en onmogelijk, en moeyelijk, en niet nootsaekelijk. De schikking nu sal op gelijke wijse als die van den aenraeder weesen. Die dan uyt haer selven afraeden moeten de schikkingen also maeken. Dog die de aenraedingen van andere gesegt te- [p. 190] genspreeken, moeten wel eerst in de inleyding voorstellen wat dingen sij tegenspreeken willen. maer omtrent de andere in ’t bysonder inleydinge gebruyken. Na de inleydingen nu, wel meest vertoonen dat elk van de voorsyde dingen, sose elk in ’t bysonder voorgestelt sijn, niet regtmaetig en sij, nog wettig, nog dienstig, nog volgt op die dingen daer toe den tegenspreeker vermaent. Dit sult gij nu uytwerken, met openbaer te maeken dat de dingen die hij seyt of onregtmaetig sijn, of ondienstig, of iets diergelijks, of strijdig met de regtmaetige, en de oorbaere, en die sodaenig geoordeelt sijn. Handel ook [p. 191] op gelijke wijse met de andere die er gevonden werden. Dat is dan de kragtigste wijse van afraeden. So men nu dit niet doen en kan, ontraet dan uyt de nagelaete manier wanneer gij spreekt. als, indien de tegenspreeker heeft aengeweesen dat het regtmaetig is, tragt gij dan te toonen, dat het schandelijk is, of ondienstig, of moeyelijk, of onmogelijk, of ’t geen gij diergelijks moogt hebben. So hij nu het voordeelige heeft, betoon gij dan dat het onregtmaetig is, en wat gij anders daerenboven hebt. Men moet nu ook sijn eygen dingen vergrooten, en die van de tegenspreeker verkleynen, doende gelijk in [p. 192] het aenraedende gesegt is. Men moet ook sinspreuken bybrengen, en bintredenen, gelijk daar, en de voorinneemingen los maeken, en op het eynde herhaelen. Daerenboven, in de aenraedingen seggen, dat ’er vruntschap is tusschen die tot welkers hulpe wij aenraeden, en tusschen haer aen wie wij het raeden; en dat sij dank schuldig sijn aen die haer smeeken. die wij nu niet toelaeten omse te helpen, datse of toorn, of nijt, of haet waerdig sijn. Haet sullen wij dan wel verwekken als wi aenwijsen, dat die wij afraeden van haer onbehoorlijk quaet geleden hebben, of van haer vrunden, en dat of sij self, [p. 193] of daer sij sorge voor droegen. Toorn nu, als wij betoonen dat buyten reden veragt, of verongelijkt sijn, of haer vrunden, of sij self, of daer sij sorge voor droegen. Nijt sullen wij weder toebereyden in ’t kort aen die, welke wij aenwijsen buyten haer verdiensten gelukkig geweest te sijn, of te weesen, of te sullen werden, of noyt van goet ontbloot geweest te sijn, of niet te weesen, of niet te sullen werden, of noyt iets quaets geleden te hebben, of te lijden, of te sullen lijden. Op dese wijse sullen wij dan de nijt en de haet en de toorn verwekken. De liefde nu en de danckbaerheyt en het medelij- [p. 194] den, uyt die in de aenraedingen. Wij sullen deselve nu ook op dese wijse uyt al de voorseyde dingen samen stellen en schikken. Wij weeten dan en de aenraedende soorte iets, hoedaenig deselve is, en waer uyt se bestaet, en hoemen se gebruyken sal. XXXVI. HOOFTSTUK. Van de prijsende en quaetspreekende soorte. Laet ons nu de prijsende en de quaetspreekende, wederom voorstellende insien. Men moet dan ook van dese inleydinge maeken, de voorstellingen eerst voorstellende, en de lasteringen lossen wij [p. 195] eveneens op, gelijk in de aenraedelijke. Tot het opletten nu versoeken wij, so uyt de andere dingen die in de aenspraeken tot de samenissen des volks gesegt sijn; als daer uyt, dat wij wonderlijke en doorlugtige dingen seggen, en dat wij voorgeeven dat wij evenmaetig sullen sijn, in het seggen wat de gepreese en de veragte gedaen hebben. Want meest spreeken wij van sodaenige soorten, niet om te twisten, maer vertoonings halven. Wij sullen dan eerst de inleydingen schikken, op deselve wijse als in de aen en afraedingen. Na de inleyding nu, moetmen de goederen die buyten de deugt [p. 196] sijn, en die in de deugt self sijn verdeelt hebbende aldus doen. Die dan buyten deugt sijn, in goede afkomst, en kragt, en schoonheyt, en rijkdom. De deugt nu, in wijsheyt, en regtvaerdigheyt en dapperheyt, en roemrugtige weetenschappen. Van dese dingen nu werden die van de deugt, met regt gepreesen. dog die buyten sijn, steelsche wijse. Want de starke, en de schoone, en die welgebore sijn, en de rijke behoortmen niet te prijsen, maer gelukkig te noemen. Dese dingen dan overwogen hebbende, sullen wij na de inleydingen eerst de stamrekening voegen. Want dit hebben de menschen en an- [p. 197] dere dieren eerst of tot haer lof of tot haer oneer. Derhalven sullen wij redelijker wijse aen de mensch of eenig ander dier eerst sijn stam narekenen. Wanneer wij dog eenige drift, of daet, of reden, of besit, van deselve die er daedelijk roemwaerdig in sijn billijker wijse prijsen sullen. Dus moetmen nu stamrekenen: Indien immer de voorouders vrome luyden sijn, deselve van vooren aen opvattende, tot den gepreesen toe, op elk van de voorouders hooftstukkelijk iets dat loswaerdig is bijvoegen. So de eerste nu wel vroome luyden waeren, maer met de andere het so gelegen is, dat sij [p. 198] niets verhaelwaerdigs gedaen hebben, de eerste wel op deselve wijse doorwandelen, maer de ondeugende overslaen, voorwendende dat Gij om de menigte der voorouders, niet en wilt, deselve ophaelende, te lang in het spreeke sijn. Voorts dat het allen niet onbekent en is, dat het billijk volgt, dat die uyt de goede gesprooten sijn haer voorouderen gelijk werden. Indien de oude voorouders nu ondeugende sijn geweest, maer die na bij hem eerwaerdig, moetmen met deselve stamrekenen, en seggen, dat het vergeefs is van ginse lang te spreeken. dog die nabij de gepreese geweest sijn, als [p. 199] die eerlijk waeren vertoonen. En het is openbaer, dat dese haere voorouders, vroome luyden waeren. Want het is niet schijnbaerlijk te seggen dat sodaenige eerlijke en degelijke luyden uyt quaetdoenders souden gesprooten sijn, so ’er nu niets eerwaerdigs van de voorouders is, seg, dat hij edelaertig is, vastmaekende datse alle welgebooren sijn die tot de deugt wel sijn geaert. En berispen die de voorouders roemen, seggende, dat veele beroemde ouders gehat hebbende, deselve onwaerdig sijn geworden. Seg dan ook dat dese, niet de voorouders voor dese tijt te prijsen staen. Van gelijken sal [p. 200] de quaetspreeker ontrent de quaetaertige voorouders ook de stamrekening maeke. En op dese wijse moetmen in de loftuytingen en de quaetspreekingen de stamrekeninge schikken. Indien hij nu iets prijswaerdigs door ’t geval heeft, sult gij dat alleen waerneemende, vervolgens seggen ’t geen op de tijden des levens past, en kort: want sij meynen dat de kinderen, niet so seer door haer selven, als door die’er opsigt op hebben, sedig en eersaem sijn. daerom moetmen kortelijk van die dingen spreeken. Wanneer gij nu op dese wijse afgehandelt hebt, dan op het eynde van dit deel een bintreden en sinspreuke gesegt heb- [p. 201] bende, besluyt het selve deel met den tijt van de jongelingschap; en de voorstelling gemackt, en voorgestelt sijnde, sult gij of de werken van die gepreesen wert, of sijn wijse van leeven, of sijn betragtingen vergrooten, gelijk wij tevooren hebben gesegt in de beginselen over de prijslijke soorte, verhaelende, hoe dat van dese die gepreesen wert in dese levenstijt sijnde, dit en dat prijswaerdigs, of hoe dat het door hem, of hoe dat het door sijn vlijt, of uyt hem voortkomende, of om sijnen’t wille is gedaen. Men moet er ook prijswaerdige daeden van andere jongelingen neffens stellen, en toonen, [p. 202] dat die van hem die van andere overtreffen, de minste van die in andere sijn seggende, en van hem die bij u gepreesen wert, de grootste. Gij dient ook de geringe prijswaerdige dingen, die bij andere sijn, te stellen neffens die bij u gesegt sijn, en se also groot te doen schijnen. En altijt de daeden vergelijkstellende so vergrooten, en waer, en wat jongeling so wijsgeerig is geweest, die ook ouder geworden grooten aenwas gehat heeft. En die so stantvastig den arbeyt in de schooloeffeningen verdraegt, sal de arbeytsaemheyt in de wijsgeerte buyten gemeen beminnen. Op dese wijse sullen wij dan verge- [p. 203] lijkstellende, vergrooten. Als wij nu ook afgedaen hebben de dingen ontrent de leevenstijt van de jongeling, sullen wij mede op het eynde van dit deel sinspreuken en bintredenen schikken, of kortelijk de te vooren geseyde dingen herhaelende, of het werksaeme deel laetst bepaelt hebbende, wederom ’t geen hij uytgevoert heeft, die van ons gepreesen wert, hebbende voorgestelt, sullen wij de regtvaerdigheyt eerst schikken. En op gelijke wijse als in de voorseyde dingen vergroot hebbende, sullen wij komen tot de wijsheyt, so sij ’er is. en deselve in voegen als vooren doorwandelt sijnde, de dap- [p. 204] perheyt, so s’er is, voorgestelt hebbende, en de vergrooting van die weder doorloopen sijnde, wanneer wij op het eynde van dit deel gekomen sijn, en al de soorten doorgewandelt hebben, sullen wij de voorseyde dingen hooftstukkelijk herhaelende, tot het eynde of een sinspreuke, of bintreden op de gansche aenspraek voegen. Het sal nu in de lofredenen gevoeglijk sijn, ook met het gebruyk van veel naemen ontrent ieder ding de segging grootsch te maeken. Op deselve wijse na sullen wij quaetspreekende over de quaetaertige stukken, de beschuldigingen samenstellen. Men moet nu niet schampen op [p. 205] die men veragt, maer sijn leeven door treden. Want de redenen de toehoorders veel meer overreden als de beschimpingen, en bedroeven de quaetgeseyde ook meer. Want de beschimpingen doelen op de inbeeldingen, of het weesen. dog de redenen sijn als beelden van de seden en manieren. Wagt u ook van de schandelijke werken, dat gijse met geen schandelijke naemen en segt, op dat gij u seden niet verdagt en maekt, maer sodaenige dingen moetmen raetselfche wijse uytleggen, en de woorden van andere saeken gebruykende, dese saeke openbaeren. Wij dienen nu in de veragtingen steekre- [p. 206] denen te gebruyken en de tegenspreeker uyt te lachen in die dingen daer hij sig meest in verheft, en hem in bysonderen als ’er weynige bij sijn te onteeren. Dog in de schaeren meest de gemeene beschuldigingen voor te smijten. De quaetspreekingen nu te vergrooten en te verkleynen op deselve wijse als de lofredenen. Van dese soorten dan sullen wij hier uyt het gebruyk weeten. XXXVII. HOOFTSTUK. Van de aenklaegende en verantwoordende soorte. Nu is ons nog overig de aenklaegende, en de ondersoekende soorte. Dese sul- [p. 207] len wij wederom als in het regtelijke geslagte samenstellen, en schikken, en afdoen. Eerst sullen wij dan in de inleydingen voorstellen de saeke die wij aentijgen of afweeren, gelijk in de andere soorten. Wij sullen nu versoeken tot opletten uyt de selve dingen, als in de aenraedende en in de afraedende. Voorts ook ontrent de goetwilligheyt. diens geagtheyt wel is, uyt de voorbijgegaene tijt, of uyt de tegenwoordige; en nog niet verdagt gemaekt, so dat de toehoorders ongaelijk sijn, of tegen hem, of tegen de saek, of tegen de aenspraek, die sal op deselve wijse als van ginse gesegt is, de goetwilugheyt [p. 208] voorthaelen. Die nu nogte wel, nogte quaelijk staet, moet de goetwilligheyt toebereyden uyt de voorbijgegaene tijt, of uyt de tegenwoordige, of om sig selven, of de saek, of de aenspraek. Die nu verdagt gemaekt is, moet eenige dingen vermengt, eenige in ’t bysonder tot goetwilligheyt voortbrengen. Dit sal dan de wijse sijn, door welke men de goetwilligheyt toebereyden sal. Want die nogte wel nogte quaelijk staen, die moeten haer selven beknoptelijk prijsen, en de tcgenspreekers veragten. Men moet sig selven nu prijsen uyt die dingen, die meest gaen ontrent de toehoorders. ’K wil seggen de [p. 209] liefde tot de stat, liefde tot sijn gemeensaeme vrunden, datmen mededoogende is, en diergelijke. Den tegenspreeker wederom veragten uyt die dingen, over welke de toehoorders toornig werden. Dese nu sijn, den Staet te haeten, de vrunden te haeten, ondankbaer te wesen, onmededogende, endiergelijke. Men dient de regters ook met lof te streelen, dat sij regtvaerdige, en ernsthaftige regters sijn. Men moet de gebreken van de tegenspreekers ook bevatten, so sij ergens te kort schieten in het seggen, of doen, of iets anders dat den redenstrijt aengaet. Daerenboven moetmen ’er inwerpen en het [p. 210] regtmaetige, en het wettige, en het nutte, en die daer op volgen. Die dan nogte wel nogte quaelijk staet moet bij de regters uyt dese dingen de goetwilligheyt voorhaelen. Dog die verdagt is gemaekt, indien de lasteringen sijn ontrent de aenspraek uyt de voorbijgegaene tijt, weeten wij, hoe wij de sodaenige moeten los maeken, uyt het voorseyde. Indien nu uyt de tegenwoordige tijt, is het nootsaekelijk dat de lastering gaet ontrent de man, bij aldien hij onbequaem is tot den tegenwoordigen redenstrijt, of de aenklagten aenstootelijk, of so hij in de beschuldiging bekent staet. Onbequaem sou hij [p. 211] dan sijn, indien een jongeling, of die stok out was voor een ander redenstrijt voerde. Aenstootelijk nu, indien iemant stark sijnde, een swak man beschuldigde, dat hij hem had geslagen. of indien iemant een lasteraer sijnde, een sedig man over scheltwoorden aensprak. of indien een gansch arm man, met een die seer rijk was, in regten trat, en hem over geleent gelt aentael maekte. Sodaenige luyden sijn danken stootelijk voor de aenklagten. Bekent sal hij nu staen, wanneer iemant die stark is, van een swakke, om dat hij hem geslagen heeft, vervolgt wert. of indien iemant, die gehouden [p. 212] wert een dies te weesen, sig over dief-stal in regten moet verweeren. Ganschelijk nu die het gerugt van haer met haer weren overeenkomende hebben, die sullen geagt werden als in de beschuldiging bekent te staen. Sodaenige betigtingen sullen dan outrent de man self, uyt de tegenwoordige tijd voortkomen. Die nu ontrent de saek voorvallen sijn, als iemant saek maekt tegen sijn huysvrunden, of tegen sijn gasten, of tegen de sijne, of over kleyne, of schandelijke dingen. Want dese verwekken den regtpleegenden oneere. Hoemen dan de voorseyde betigtingen losmaeken sal, dat sal ik open- [p. 213] baeren. Ik seg dan, dat ’er voor allen twe gemeene grontregels sijn. De eene, waer mede Gij meynt dat sij de regters sullen versetten, kom haer daer in voor, en versetse. De andere nu, indien gij het doen, wel meest tot de tegendingers afwent. So niet tot eenige andere; dit voorwendiel gebruykende, dat gij niet gewillig, maer van de tegenstreevers gedwongen, tot den twist sijt gekomen. Op elke betigting nu moetmen dit voorwenden. Die jong is, de schaersheyt van ouder vrunden om in sijn plaetse de saeke te hanthouden, of de grootte der misdaeden, of de voorschrijving van de tijt, of [p. 214] de menigte, of iets anders diergelijks. So gij nu voor een ander spreekt, moet gij seggen dat gij uyt vruntschap voor hem spreekt, of uyt vyantschap tegen den tegendinger, of om dat gij bij ’t gebeurde sijt geweest, of om dat het nut is voor ’t gemeen, of om dat bij daer gij voorspreekt verlaeten is, en ongeliik lijt. Indien hij nu in de beschuldiging bekent staet, of aenstootelijk voor de aenklagte is, de voorinneeming gebruyken, en seggen, dat het niet regtmaetig en wettig, nogte oorbaer is uyt op vatting en vermoeden te veroordeelen, eermen de saeke gehoort heeft. So sullen wij dan [p. 215] de betigtingen die ontrent de man self sijn losmaeken. Die nu ontrent de saeke sijn sullen wij aldus afsetten, de oorsaek op de tegendinger keerende, of haer betigtende van laster, of dat wij onregtvaerdigheyt, of begeerlijkheyt, of halstarrigheyt, of toorn in haer voorwenden, om dat het onmogelijk is tot het regt door een ander middel ter geraeken. De bysondere betigtingen in de regtsbanken, sullen wij dan also losmaeken. die nu al de soorten gemeen sijn, gelijk over de voorige soorten gesegt is. Wij sullen nu de regtelijke inleydingen op deselve wijse, als die tot de samenissen des [p. 216] volks gedaen werden, schikken. Volgens deselve reden sullen wij ook de vertellingen aen de inleyding voegen, en of deels gewijse aenwijsen datse waeragtig en regtmaetig sijn, of deselve bij haerselven lighaemsgewijse maeken Dat daer op volgt sal de bevestiging sijn, indien de saeken van de tegendingers werden tegengesprooken uyt de betuygredenen. so se bekent werden, uyt de regtmaetige, en uyt de nutte dingen en uyt die daer na volgen. Van de betuygredenen nu moetmen de getuygenissen eerst stellen, en dat uyt het pijnigen tot ons voordeel bekent is, indien het ’er is. Daer na be- [p. 217] vestigen, so de dingen aenneemlijk sijn, met sinspreuken en bintredenen. so se niet t’eenemael aenneemlijk en sijn, door het schijnbaerlijke. voorts met voorbeelden, en met kentekenen, en met tekenen, en met overtuygingen. dog eyndelijk met bintredenen en spreukredenen. So de saeken bekent werden, moetmen de betuygredenen nalaeten, en de regtmaetigheyt, gelijk in de voorige gebruyken. En wel op dese wijse sullen wij bevestigen. Agter de bevestiging nu, de dingen die tot de tegendingers sijn schikkende, sullen wij voorinneemen dat sij na schijn sullen seggen. Indien sij dan [p. 218]de saek ontkennen sullen, moeten wij de betuygredenen, bij ons gesegt, vergrooten, en die van haer gesegt sullen werden, overhaelen, en verkleynen. So sij nu bekennende sijn, aenwijsen datse wettig en regtmaetig sijn na de beschreeve wetten, en tragten te betoonen, dat die wij bijgebragt hebben, en die deselve gelijk iijn, sodaanige sijn. als die regtvaerdige en eerlijke, en nutte voor ’tgemeene beste van veelen geoordeelt sijn. dat die van de tegendingers nu het tegen deel sijn. Indien men nu dit niet seggen en mag, breng de regters dan in gedagten, dat sij niet over de wet, maer over de saeke oor- [p. 219] deelen, geswooren hebbende datse na de gestelde wetten haer stemme geeven souden, en onderwijs dar het nu geen tijt is om wetten te geeven maer in de dagen daer toe afgesondert: So ons weder te pas komt, dat de daet buyten ondeugende en ingebeelde wetten begaen is, moetmen seggen, dat het sodaenige geen wet, maer een onwettigheyt is. Want de wet wert gestelt tot nuttigheyt. dese nu doet den Staet schade. Men moer ook seggen datse niet onwettig sullen doen, so se haer stem tegen dese wet geeven, maer datse een wet sullen stellen,om quaede en onwettige [p. 220] te gebruyken. Men moet dit ook bevestigen, dat geen wet verbiet aen ’t gemeen wel te doen, dat nu quaede wetten kragteloos te maeken, is weldoen ontrent den Staet. Uyt sodaenige dingen dan voorinneemende sullen wij voorraet hebben om tegen te spreeken ontrent wetten die sig klaer uyten, hoedaenig die ook sijn. Van twijffelagtige nu, so sij ’t so opvatten, als ’t u dient, moet gij die dingen vertoonen. Indien nu gelijk u tegenspreeker seyt, moet gij onderregting doen, dat de wetgeever in gedagten heeft gehat ’t geen gij segt, en dat haer dienstig sij dat de wet so spreekt. So gij nu [p. 221] niet magtig sijt het in de tegendeelige sin over te stellen, toon dan, dat de tegendeelige wet niet anders heeft konnen seggen als ’t geen gij. En aengaende de wetten, hoemen deselve gebruyken moet, sult gij op dele wijse voorgaende genoeg voorsien sijn. Kort om nu, so se bekent hebbende, uyt het regtmaetige en wettige de verantwoordinge sullen doen moetmen uyt dese dingen ’tgeen bij haer met schihn gesegt sal werden, voorinneemen. Indien se nu bekent hebbende, vergiffenis sullen soeken te verkrijgen, moetmen sodaenige dingen van de tegenspreekers dus wegneemen. [p. 222] Eerst salmen seggen, dat het quaede gewoonte smaekt, te seggen als men geknapt is, datmen sodaenige dingen door mis slag haest gedaen. invoegen dat, so gijluyden het dese vergeeft, gij ook alle andere van straffen sult ontslaen. Seg nog, Indien gijluyden vrijspreekt die. bekennen misdaen te hebben, hoe sult gij die het. Niet en bekennen veroordeelen? Men sal ook seggen, dat so hij misdaen heeft, ik om sijn misdaet geen schade behoor te lijden. Daerenboven salmen seggen, dat, daer de wetgeever de seylende riet en vergeeft, het dan ook niet regtmaetig is, dat de regters, die na de wetten oordee- [p. 223] len, sulx souden doen. Uyt sodaenige dingen sullen wij dan de vergiffenissen wegneemen, gelijk wij in de beginselen hebben verklaert. Om alles nu te begrijpen, uyt de voorseyde dingen sullen wij voorinneemen de dingen die van de tegendingers staen gesegt te werden, en aengaende de betuygreden, en de regtsverdediging, en de vergiffenis. Na dese oorsaek nu moetmen de gansche aenspraek hooftstukkelijk herseggen. en so het mogelijk is in de regters kortbondiglijk, tegen de tegenspreekers haet, of toom, of nijt verwekken. tot ons nu liefde, of gunste, of medelij- [p. 224] den. Van waer dese dingen na voortkomen, hebben wij in de beraedelijke, en op de aenraedingen en de afraedingen gesegt, en sullent in de verantwoordende soorte op het eynde weder doorloopen. So sullen wij dan in de regtelijke de eerste aenspraek so wij beschuldigen, samenstellen en schikken. Indien wij nu verantwoorden, sullen wij de inleyding op gelijke wijse als de beschuldiger bij een voegen. van de beschuldigingen nu sullen wij overslaen, die hij aen de toehoorders seker heeft gemaekt die maer gegist, deselve voorgestelt hebbende sullen wij na de inleyding los [p. 225] maeken, en de getuygen, en het pijnigen, en de eeden, ongeloof baer maeken, gelijk gij te vooren hebt gehoort. so de saeken geloofbaer sijn, de verantwoording tegen deselve, door die uyt de overgelaete plaetsen vast maekende. indien de gepijnigde getuygen geloofbaer sijn; met de aenspraek, of de saek, of so gij iets anders meest gelooflijks tegen de tegenstreevers hebt. So hij het voordeelige, of de gewoonte inbrengende, u beschuldigen sal, verdedig u wel meest, dat het geene, daer hij u mede beschuldigt, voordeelig is. So niet, dat het geen gewoonte is bij u, of bij uwes gelijk, om [p. 226] sulke dingen, of op die wijse te doen. Het schijnbaerlijke sult gij dan also oplossen. Het voordeel nu, toon eerst, so gij kont, dat het niet gelijk is met dat geene, daer van gij aengeklaegt wert. So niet, breng self een voorbeelt bij uyt de tegenstrijdige dingen dat buyten schijnbaerlijkheyt gebeurt is. Maek het kenteken nu los, seggende om wat oorsaeken het gekomen is dat het tegendeelig is. de sinspreuken nu en de bintredenen, wijs daer van aen, datse of wonderlijk sijn, of twijffelagtig. De tekenen weder, seg dat het van meer dingen teekenen sijn, en niet alleen van dit daer over men u aan- [p. 227] klaegt. En op dese wijse de dingen ven de tegenspreekers tot het strijdige brengende, of tot het twijffelagtige, sullen wij deselve ongeloofbaer maeken. So wij nu bekennen de aengebragte dingen gedaen te hebben, sullen wij, uyt de regtmaetige en wettige handelende, tragten te betoonen, dat de onse wettiger en regtmaetiger sijn. Indien sulx niet sijn en kan, sullen wij ons toevlugt tot de misslag of het ongeluk neemende, en de schade kleyn maekende, vergiffenis soeken te verkrijgen. vertoonende dat het begaen van misslagen, dog allen menschen gemeen is. Maer het onregt doen, den boosen [p. 228] eygen. Seg dan dat het ook billijk en oorbaer is de misslagen te goede te houden. Want geen mensche weet of hem iets sulx ook sal overkomen. Wijs ook aen dat de tegenstreever, so hij iets misdaen heeft, heeft getragt vergiffenis te verkrijgen. Na dese dingen de voorinneemingen die van de tegenstreevers gesegt sijn. De andere sullen wij dan uyt de saeken self gemakkelijk konnen ontbinden. Indien sij ons nu betigten, dat wij gesehreeve aenspraeken opseggen, of voomeemens sijn op te seggen, of dat wij om loon voorspraeken sijn, moetmen tot dese dingen mede toetree- [p. 229] dende sig blaeu houden, en wel van het schrift seggen. dat de wet niet en verbiet, of datmen geschreeve dingen segt, of den anderen ongeschreeven Want dat de wet niet toe en laet sodaenige dingen te doen. maer toestaet te spreeken so men wil. Men sal ook seggen dat de tegenspreeker gevoelt so veel misdaen te hebben, dat hij meynt, dat ik hem niet na waerde soude konnen beschuldigen, indien ik het niet en schreef, en langen tijt overwoog. tot de betigtingen dan van geschreeve aenspraeken moetmen so in tegenstant komen. Indien sij nu seggen, dat wij leeren en overleggen om [p. 230] te spreeken, sullen wij, sulx bekennende antwoorden: Wij dan, die het geleert hebben, gelijk gij segt, sijn niet twistgierig. Gij nu die niet en weet te spreeken, sijt en nu en te vooren ons valschen klaegende bevonden. so dat he voordeelig schijnt voor de inwoonders dat hij ook leert redeneeren, want hij dan so ondeugent en valschaenklaegende niet sijn en sou. Op deselve wijse sullen wij nu ook wanneer iemant segt dat wij om loon voorspraeken sijn, bekennende ons blaeu houden; en betoonen dat hij die ons beklat, en alle andere het selfde doen. mitsgaders de soorten van loonen onderscheyden en seg- [p. 231] gen, hoe dese wel om gelt, andere uyt gunst, andere tot straffe, andere om eer voorspraeken sijn. verklaer dan dat gij uyt gunst voorspraek sijt, en seg dat de tegenspreker self ook om geen kleynen loon als voorspraek dient. Dat gij dog alleen in ’t geregte komt om een weynig gelt met onregt te ontfangen, niet, op dat hij het niet uyt en schiete. Op deselve wijse nu ook, indien iemant segt dat wij andere onderwijsen om in regt te spreeken, of dat wij regelijke aenspraeken in schrift stellen. Want antwoort maer, dat ook alle andere haer vrunden helpen so veel als sij konnen, ’t sij met onderwijsen, [p. 232] ’t sij met raetgeeven. en so sult gij met kunst haer in sodaenige dingen tegen komen. Men dient ook niet onagtsaem te sijn ontrent de vraegen en antwoorden, voor so veel die in sodaenige soorten vallen, maer onderscheyt te maeken in de antwoorden tusschen het toestaen en het ontkennen. Het toestaen dan is wel dusdaenig. Gij hebt mijn soon gedoot. ’K heb hem gedoot, so als hij eerst sijn geweer tegen mij had opgeheeven. Gij hebt mijn soon geslagen. Ik heb het gedaen om dat hij sijn onregtvaerdige handen aen mij sloeg. Gij hebt mij de kop aen stukken gesmeeten. Ik heb het gedaen daer gij [p. 233] des nagts met gewelt in mijn huys wildet komen. Sodaenige bekentenissen werden dan, met vertrouwen op de wettelijkheyt bekent. Dusdaenige locheningen nu ontwijken de wet. Gij hebt mijn soon gedoot. Niet ik, maer de wet. Alle dusdaenige dingen nu moetmen so beantwoorden, wanneer van de wetten dese gebiet sulx te doen, ginse weder het verbiet. Uyt desen allen sult gij dan de dingen tegen de tegendingers te samen brengen. Na desen nu een ingekorte in gedagtenisbrenging of herhaeling van ’t geen reets gesegt is. Dese nu is ten allen tijden nut. so datmen en in het [p. 234] deel en in de soorte herhaeling moet gebruyken. maer meest komt net te pas in de beschuldigingen, en de verantwoordingen. als mede in de aenraedingen en de afraedingen. Dog wij hebben gesegt datmen daer niet alleen ’t geseyde in gedagtenis moet brengen, gelijk ook in het prijsen en veragten, maer de regters daer beneffens ontrent ons wel gestelt maeken, en ontrent de tegenspreekers quaelijk. Waerom wij ook dit het laetste van de deelen in de aenspraek schikken. Men moet nu het herdenken hooftstukkelijk brengen; optelling doende van de geseyde dingen, of overweegende, of ondervrae- [p. 235] gende, en wel de beste van de uwe. maer van de tegenspreekers, de slegste; so gij wilt, een afbeeldsel van afvraeging gemaekt hebbende. Hoedaenig nu elk van dese is, weeten wij uyt de voorgaende. Wij sullen ons selven wel te staen maeken, en de tegenspreekers quaelijk, gelijk als in de aenraedingen en afraedingen, hooftstukkelijk ontdekkende, waer in wij wel gedaen hebben aen die ons verongelijkten, of nog doen, of doen sullen, of self, of onse vrunden, of haer, of daer sij sorge voor draegen, of wederom de regters self, of daer sij sorge voor hebben. en voor haer opleesende, dat het [p. 236] nu tijt is om aen ons voor de aengedaene dingen dankbaerheyt weder te geeven. en daerenboven ons selven, so het geschieden kan, erbarmelijk aenstellende. Dat sullen wij nu doen, betoonende dat wij ons tegen de toehoorders mewaerig draegen, en onverdient in ongeluk sijn, te vooren quaet hebbende geleeden, of nu lijden, of lijden sullen, so dese onse niet en helpen. So ’er nu dese dingen niet en sijn, opleesende van wat goeden wij ontbloot sijn, of ontbloot werden, of ontbloot sullen werden, van de regters verwaerloost sijnde, of hoe dat wij noyt iets goets gehat hebben, of niet en [p. 237] hebben, of niet hebben sullen, so sij ons niet te hulpe komen. Want uyt dese dingen sullen wij ons selven erbarmelijk maken, en wel staende bij de toehoorders. Wij sullen de tegendingers nu betigten en maeken datse benijt werden, uyt de dingen die met dese strijden, aenwijsendc, dat de toehoorders, of daer sij sorge voor draegen, van dese, of van die deselver vrunden sijn, buyten behooren quaet geleeden hebben, of lijden, of lijden sullen. Want uyt sodaenige dingen sullen sij haer en toorn tegen haer hebben: Indien dese dingen niet sijn en konnen, sullen wij opsamelen waer uyt wij de toehoor- [p. 238] ders nijt tegen de tegendingers mogten verwekken. Want het benijden is na bij het haeten. Kortelijk dan sij sullen benijt werden, als wij openbaer maeken dat sij onwaerdiglijk welvaerende sijn, en afkeerig van de toehoorders, ophaelende hoe sij buyten regt veel goets genooten hebben, of genieten, of genieten sullen, of dat sij te vooren noyt van goet ontbloot sijn, of nu niet ontbloot werden, of niet ontbloot sullen werden, of datse geen quaet oyt geleeden hebben, of nu niet lijden, of niet lijden en sullen, indien haer de regters nu niet en straffen. Uyt dese dingen sullen wij dan in de [p. 239] eyntspraeken ons selven wel en de tegendingers quaelijk staende maeken. Uyt alle de voorverhaelde dingen nu sullen wij en de beschuldigingen en de verantwoordingen na de kunst schikken. XXXVIII. HOOFTSTUK. Van de ondersoekende soorte. De ondersoekende soorte nu, wert sels bij sig selven niet dikwijls opgestelt, maer onder de andere soorten vermengt, en is meest dienstig tot de tegenspreekingen. Evenwel nogtans pp dat wij van de schikking van dese mede niet onbewust souden sijn, so ons oyt voorquam de aenspraek, of [p. 240] het leeven, of het doen der menschen, of de bestiering eens stats te ondersoeken, sal ik van dese ook hooftstukkelijk vertoog doen. Die dan ondersoek doen, sullen bijna op deselve wijse als die verdagt sijn gemaekt haer inleydinge neemen met dese dingen. Dat wij in de beginsels redelijke voorwendsels ingebragt hebbende, door welke wij dit billijk schijnen te doen, also tot de ondersoeking komen. Dusdaenige sullen nu te passe komen, en wel in de burgerlijke vergaderingen; als dat wij dit niet en doen uyt krakkeellust, maer op dat het voor de toehoorders niet verburgen en sij. [p. 241] Voorts dat dese ons eerst beroert hebben. In de afgesonderde nu, of vyantschap, of dat de seden van die ondersogt werden boos sijn, of vruntschap ontrent die ondersogt werden, of op dat sij aflaetende van ’t geen sij doen, noyt weder daer toe en komen. In de openbaere nu, het wettige, het regtmaetige, het oorbaer voor ’t gemeen. De inleyding nu uyt dese en diergelijke dingen genomen sijnde, sullen wij vervolgens ieder van de geseyde, of gedaene, of voorgenome dingen voorgestelt hebbende, ondersoek daer over doen, betoonende dat deselve, en met het regtmaetige, en met het [p. 242] wettige, en met dat in ’t bysonder en aen ’t gemeen nut is, strijdig sijn, en ailes insiende, of ergens iets met sig selven strijt, of met de seden van deugdelijke luyden, of met de bilIijkheyt. Dat wij nu de aenspraek niet lang en maeken elk ding in ’t bysonder seggende. hoe wij dan de toehoorders beter aenwijsen,dat de dingen van die ondersogt werden strijdig sijn met veel beroemde weetenschappen, of saeken, of redenen, of gebruyken, so veel te meer sullen die ondersogt werden ongeagt sijn. Men moet nu geen ondersoek doen met een verbitterde, maer met een sagte manier. Want de aen- [p. 243] spraeken die op dese wijse geschieden, sullen sig voor de toehoorders waerschijnlijker vertoonen. De spreekers nu sullen haer selven op het minste verdagt maeken. Als Gij die dingen dan alle naeukeuriglijk ondersogt hebbende vergroot sult hebben, maek dan op het eynde een ingekorte herhaeling, en ververscht aen de toehoorders de geheugenis van de geseyde dingen. Alle de soorten dan op dese wijse schikkende, sullen wij deselve na de kunst gebruyken. [p. 244] XXXIX. HOOFTSTUK. Eyntreden van al het voorge- seyde. Die nu spreeken en schrijven moeten ook meest tragten de aenspraeken te uyten datse na de saeken geschikt zijn, en haer selven gewennen die alle als gereet te gebruyken. Om dan ook na de kunst te spreeken, en in de bysondere, en in de algemeene redentwisten, als ook in de samenspraeken tegen andere, sullen wij hier van daen de meeste en de kunstelijkste gelegentheden vinden. Men dient ook sorge te draegen, niet alleen ontrent de aenspraeken, maer ook ontrent [p. 245] sijn eygen leeven, het selve verçierende met de voorseyde denkbeelden. Want detoebereytheyt aengaende het leeven, is nut, en om te overreden, en om de agting van opregtigheyt te bekomen. Men dient dan eerst de saeken te verdeelen, volgens de gansche verdeeling van het onderwijs, watmen eerst, of twede, of derde, of vierde ter hant sal neemen. Daer na de toebereyding uwes selfs maeken, gelijk wij de dingen aengaende de toehoorders in de inleydingen verhandelt hebben. Gij sult dan, dat ontrent u is, gunstbaer maeken, so gij blijft bij de dingen die gij vast hebt gestelt en deselve [p. 246] vrunden door u gansche leeven houdt, en ontrent andere besigheden niet veranderlijk en schijnt, maer altijt deselve onderhoudende. Sij sullen nu op u letten, so gij groote en treffelijke dingen ter hant neemt, en die aen veele voordeelig sijn. Alsse nu goetwillig geworden sijn, sullen sij wanneer gij tot de saeken sult gekomen weesen so veel als ’er afweering van quaeden door tegenwoordigheyt van goeden hebben, deselve, als haer voordeelig, aenneemen. So veel als’er nu het tegendeel van die dingen toebereyden, deselve sullense verwerpen. Dog voor de vertelling &snellijk en klaer en niet on- [p. 247] gelooflijk te seggen, moet men dese dingen doen. Gij sultse dan haestelijk ten eynde brengen, so gij niet alles gelijklijk wilt doen, maer het eerste eerst, voorts sose vervolgen. Suyverlijk nu, so gij niet schielijk met de saek ophoudende, andere dingen bij der hant neemt, eer gij deselve afgehandelt hebt. Niet ongelooflijk nu, so gij niet buyten u gewoonte doet. Daerenboven, indien gij u so niet en houdt dat deselve u vyanden en vrunden sijn. Uyt de betuygredenen nu sullen wij neemen, van dewelke wij verstant hebben om de dingen volgens desselfs uytleg, af te doen. Van welke wij nu on- [p. 248] kundig sijn, volgens ’t geene waer na se meest gebeuren. Want ontrent de dingen, met welke het also gelegen is, is het sekerste te doen met toesigt op de gewoonte. In de redentwist nu tegen de tegendingers sullen wij wel ontrent ons in de redenen vastigheyt maeken, uyt de dingen die gesegt sijn. In de overkomsten nu sullen wij dit doen, indien wijse bij de hant vatten volgens de wetten, so de onbeschreeve als de beschreeve, met getuygen die best sijn op vastgenoemde tijden. Uyt de eyntspraek nu sullen wij de toehoorders de geheugenis ververschen, de saeken hooftstukkelijk wederom [p. 249] seggende. Uyt de dingen die wij doen, sullen wij de geheugenis weder aldus ververschen, wanneer wij deselve saeken, of die de voorige gelijk sijn ter hant neemen. Sij sullen nu vrundelijk ontrent ons gestelt sijn, indien wij doen de dingen uyt welke sij meynen sullen iets goets ontfangen te hebben, of te ontfangen, of te sullen ontfangen. Wij sullen groote dingen doen, als wij ter hant neemen saeken die oorsprongen sijn van veele en groote dingen. En op dese wijse moetmen de dingen die ons eygen leeven raeken toebereyden. dog uyt de voorgaende samenstelling, on- [p. 250] trent de aenspraken geoeffent werden.

• Elementa Rhetorica (1677) door Vossius / A.L. Kók
• D. van Hoogstraten: Rederyk-kunst.
• Syllabus retorica
  
• Home page of the Heinsius-collection
  
• Department of Dutch Language and Literature