Caspar Barlaeus - Wilhelmus Buyserius - Verstandighe coopman

Caspar Barlaeus: Verstandighe coopman. Enkhuizen, 1641.
De Mercator sapiens vertaald door Wilhelmus Antonij Buyserius.
Uitgegeven door drs. G.C. van Uitert
Red. dr. A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden.
Facsimile bij Ursicula
In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk.

[fol. A1r]

CASPARIS BARLAEI

Verstandighe Coopman,

Of

ORATIE,

Handelende van de t’samen-voeginghe des
Koop-handels, ende der Philosophie: Ghedaen, ende
uyt-gesproken doen de vermaerde Schole van Am-
sterdam opgherecht ende inghehuldet wierde,
te weten; op den negenden Januarij
1632.

Wt de Latijnsche, in onse Nederlandtsche Sprake
ghetrouwelijck vertaelt door

Wilhelmus Antonij Buyserius, S.L.E.H.

[Vignet: Concordia res parvae crescunt]

Ghedruct t’ENCHUYSEN,
________________________

Voor den Autheur Wilhelmus Buyserius,Anno 1641.

[fol. A1v: blanco]
[fol. A2r]

Den Erentfesten, Voorsienigen, Achtbaren, ende
Wel-geleerden Mannen ende Heeren,

IAN I. CAMERLING,
PIETER W. PROOST.
|
|
QUIRYN T. OSSE-COOPER.
HERCULES I. NOORD-LANT.
Burgher-meesteren der vemaerde Zee-stadt Enchuysen.

Als oock

Den Godvruchtigen, Hoogh-geleerden Mannen

D. ABRAHAMO à
DOORESLAER.

D. IOANNI PUPPIO.
|
|
|
|
D. HENRICO WESTIO.
Ende
D. IOANNI CODDE
VAN DER BURGH.
Curatoren der Latijnsche Schole in de voornoemde Republijck.

Erentfeste, Voorsienighe, Achtbare, Godtvruchtighe,
Hoogh-gheleerde Heeren, ende Mannen,
ALs ick met Plinius Secundus over-dachte, dat alle de tijt, diewelcke tot de Studien niet geemployeert en wort, verlooren is; doorsocht ick mijn Librye, of ick niet soude konnen yet wat vinden, waer mede ick de overige uyren mochte besteden: al soeckende, is my in handen gecomen dese Oratie, sprekende van de goede over-een-cominge, dewelcke is tusschen den Coophandel ende de Philosophie, in de Latijnsche spraecke gemaeckt ende uytghesproken door den Hoogh-gheleerden Caspar Barlaeus. Deser Oratien treffelickheydt heeft my aengheset tot desselfs over-settinghe in onse Moederlicke tale, om voort den selven uyt schuldige plicht U: E: E: toe te eygenen. Ick bid U: E: E: ontfangt immers dit geringh Wercksken met sulck een toe-genegentheyt, als het selve U: E: E: wordt op-gedragen van U: E: E: Onderdanighste Dienaer

Wilhelmus Buyserius.

______________________________________________________

[fol. A2v]

Den Groot-dadighen Wijdt-beroemden, Voor-
sienighen, ende Wel-geleerden Mannen ende
Heeren

Johan Grootenhuys, Schout.

Jacob de Graef.
Antoni Oetgens.
Andreas Bicker.

Burgher-meesteren des Heerijcken ende
Wijdt-beroemden Stadts Amsterdam;
Als oock
Schepenen, Raeds-Persoonen ende Curateuren der vermaerde Schole in de voormoemde Republijck,

Alle te samen aen de Eerlijcke Vrye Consten, ende aen de
Vermaerde Schole seer veele weldaden bewesen hebben-
de, op-draeght, op-offert, ende toe-wyet desen in-
wyende Oratie uyt schuldighe plicht

Caspar Barlaeus.

________________________________________________________

Ghebedt tot Godt Almachtigh,
’t welcke voor aen de Oratie is gestelt.

ALmachtige, Eeuwige God, Vader onses Heeren Iesu Christi, wy bidden u ootmoedighlijck, dat ghy desen dagh, op den welcken wy de geboorte ende instellinghe van dese Schole vieren, den Achtbaren Raedt, ende de Burgerye van Amsterdam wilt geluckigh, heylsaem ende saligh laten zijn. Voor u verschijnt nu in alle ootmoedt, de geheele Achtbare Raedt, ende vanght aen dit groot werck in [fol. A3r] uwen H. Name. Verschijnt ootmoedighlijck voor u de Gemeente, ende overmidts deselve sonder u niet en vermach, soo is het, dat sy van u alleen den aenwas ende vermeerderinghe van soo een groot werck biddet. Verschijnt ootmoedighlijck voor u een groote menighte der Burgheren van allerley staet ende conditie, ende op-offert tot uwer eere ende dienst, op den Altaer des Deughts ende Wijsheydts,*alhier in dese plaetse, nu eerstmael tot Geleertheyts in de vrye eerlijcke Consten oeffeninghe verordonneert, hare alderliefste ende weerdste panden, zijnde als toe-vertrouwde geschencken uwer goedertierenheyt op der aerden. Verschijnt ootmoedighlijck voor u een groote hoop Ionger-gesellen, diewelcke metter tijdt een vruchtbaer gewas van dese plantsoen-plaetse sullen worden, ende toewijt van gelijcken, tot uwes H. Naems eere, ende hares Vaderlants welvaert de vruchten van hare Studien. Verleent, goedertierene Godt, dat dese Stadt, dewelcke van wegen hare Cingels ende groote binnen Pleynen seer wijd-luftich, seer Burger-rijck, ende door hare Coop-handelinge seer vermaert is, meer ende meer vermaert mach worden door de vermaertheyt des Geleertheyts. Doet haer weten ende verstaen de Goddelijcke saken, dewelcke de menschelijcke met gantscher herten besint ende bemindt. Doet haer de menschelijcke saecken verstaen, den welcken veele daer aen gelegen is, dat sy naest de goddelijcke oock de menschelijcke saken weten ende verstaen. Doet haer de goddelijcke saken verstaen, op dat sy deselve na-volge. Doet haer de menschelijcke saken verstaen, al soo dat sy de goddelijcke in meerder waerde houde. Dat sy immers in de Philosophie soecke de Medicijne des Gemoedts, dewelcke in het gewin vermakelijckheyt voor het lichaem soect. Dat sy doch soecke in de Philosophie troost ende verlichtinghe harer becommernissen, dewelcke in den Coophandel alles met becommernissen ende sorghvuldigheden vervult vindet. Immers, dat sy dan eerst haer rijck achtet te wesen, niet wanneer als sy den grooten voor-raedt hares vergancklicken voorspoets sal connen beroemen, maer als sy oorsaeck sal hebben te roemen van weghen het geduyrend ende onbeweeghlijck gewin des Wijsheyts ende des Geleertheyts. Ghy ô Godt, hebt door uwe wijsheydt dese Stadt ghefondeert: ghy hebt door de selve menschen van soo veel verscheyden Natien ende Tongen tot eene gemeenschap des levens te samen geroepen, door wooningen, Huw’lijcken, ende door gemeenheyt des spraecks te samen gevoeght. Geeft doch, dat door de genade desselfs uwes wijsheyts dese vast t’samen-gevoeghde Republijck [fol. A3v] noch al nauwer verbonden werde, ende over-een-come, de Burgeren noch verstandiger mogen worden, noch heyliger moghen leren, ende dat sy de liefde ende begeerlijckheyt na geldt of rijckdom, na eere ende vermaeckelijckheden of wellusten door middel van ware reden ende bescheyt mogen matighen, op dat sy, dewelcke de geheele Werelt gelijck als besitten, die alleen leeren verstaen; dat een wijs man seer weynigh ontbreeckt. Dat dit doch haerluyder voomaemste wijsheyt zy, dat sy u moghen kennen den waren Godt te wesen, ende Iesum Christum, den welcken ghy ghesonden hebt. Dat dit doch haerluyder tweede of na-volghende wijsheyt zy, dat, als sy de rijckdommen buyten ’s Landts na-jaghen, de deughden binnen hare huysen ondersoecken, oock dit alleen mogen achten haer niet te betamen, of vervreemt van haerluyden te wesen, al wat van de deught vervreemt is,*ende met deselve niet over-een-comt. Dat dit doch haerluyder hooghste wijsheydt zy, dat sy immers in dit Tonneel des Natuers de grootheyt, verscheydenheyt, ende schoonheyt of heerlijckheyt uwer wercken aenschouwende, in de selve uwes goedtheyts, wijsheyts, ende almogentheyts openbare bewijsinghen ende leeringen moghen hoogh achten, vreesen ende ontsien. Onderwijs door den Geest des verstandts ende des voorsichticheyts de wijdt-beroemde Regeerders deses Republicx, den Schout, Burger-meesteren, Schepenen, Raedts-persoonen, ende den Curateuren, dat sy immers het Schip, het welcke haer is toe-vertrouwt ende bevolen, midden in de onstuymighe Zee-baren, door de welcke de menschelijcke saken gins ende weder ghedreven ende bewogen worden, in de haven des Gemeenen Welvaerts mogen stieren. Verleen uwe genade den Herders uwer Gemeente, soo veel als in dese Stadt den Name Christi na den regel ende richtsnoer uwes Woordts belijden ende vercondighen, op dat sy, het welcke sy Godtvruchtelijck raden ende vermanen, oock crachtighlijck aenraden ende wijs moghen maecken; het welcke sy heylighlijck leeren, mer een Godvruchtige eerbiedinghe gelooft ende aenghenomen mach worden; het welcke sy heylsamighlijck vermanen, dat dat selvighe oock heylsamighlijck mach te werck worden gheleyt. Versamelt wederom de ghescheurde lidtmaten uwer Kercke, op dat immers, den welcken de verscheydenheyt des gevoelens van malcanderen gescheyden heeft, de liefde te crachtigher vereenige. Verbindet de ghemoeden der Burgeren door een onderlinge liefde, ende weeret crachtelijck van haerluyden alle oorsaken ende gelegentheden des twists en oneenigheyts. Gheeft, dat sy, [fol. A4r] dewelcke tot nu toe vermaert zijn geweest van wegen de Coophandelinge, van nu voortaen vermaert mogen worden van wegen hare wijsheyt, ende geleertheyt; dat sy sparigh mogen zijn, doch in fraeyheyt ende redelijckheyt; begeerich na geldt of rijckdom, doch sonder na-deel eenes beteren ende weerdigher begeerlijckheyts, dat is, na Consten of Wetenschappen ende na deught. Zegent de eerste beginselen van dese Schole, op dat sy niet alleen van Gheleertheyt of van ydele wetenschap beroemt, maer op dat sy met recht oock een Leer-meestersche ende een Moeder des vromigheyts ende des oprechtigheyts te wesen gheseyt mach worden. Vermeerdert uwe gaven in ons, dat, dewijle het onse Ampt is de Ieught te onderwijsen, wy eyndelijck uwe genade mogen toe-schrijven deselve geluckighlijck onderwesen te hebben. Ontsteeckt de gemoeden der Iongelinghen met een lust ende begheerte tot de alderweerdighste Consten ende Wetenschappen. Dewelcke haer schamen niet te weten, laet deselve uwe wercken leeren verstaen, dewelcke haer schamen te sondighen, laet deselve na uwe Wet ende wille wandelen, ende haer selven in Godsaligheyt neffens u in gehoorsaemheyt neffens hare Ouders, in leersaemheyt neffens hare Meesters behoorlick aenstellen; op dat hier namaels soodanighe ghevonden moghen werden, dewelcke dese Republijck met haren wijsen ende voorsichtighen Raedt mogen onderstutten, de Gemeente met wel-sprekende stemmen leeren, ende de Scholen met heylsame leeringhen ende bevelen regeeren. Hoort, ende verhoort ons door ende om uwen eenigh-gheboren Soon Iesum Christum, dewelcke met u ende den heylighen Geest leeft ende regeert tot in der eeuwigheyt waerachtigh God, Amen.

Casparis Barlaei Oratie,

Slaende op de Oprechtinghe ende Inhul-
dinge van de Vermaerde Schole binnen Amsterdam.

WYdt-beroemde Heer Schout, Groot-dadige ende Hoogh-geachte
Burgher-meesteren ende Schepenen, treffelijcke Raedts-per-
soonen, voorsienigen Pensionarisen, weerdige Curateuren,
neerstige ende vlijtighe Herders der Gemeente, seer geleerde,
[fol. A4v]
ende ervarene Doctoren, Meesters, ende der Scholen Rec-
toren, seer beleefde ende gheschicte Burgeren, ende Coopluy-
den, naer Geleertheydt haeckende Iongelinghen, ende soo
veel als ghy in dese heerlijcke Vergaderinge by een ghecomen
zijt.

SOo dickwils als ick dese uwe Stadt, dewelcke nu oock de mijne is, aenschouwe, ende mijne gesichte over alle ende yghelijcke in het besondere cieragien ende fraeyheden desselfs wende ende sla. So twijffele ick, waer over in de selve ick voor eerst, waer over ten tweeden, ende waer over voor het laetste my sal verwonderen. Hier is het, dat my met verwonderinge op houden de Kercken dewelcke tot den Godtsdienst gebouwt zijn, soo veele, ende soo treffelijcke Herbergen voor de Armen ende behoeftighen menschen, soo veele Thorens, ende tot in de lucht streckende nacht-licht-thorens, of Bakenen: daer de Grendelen ende Sluysen, tot ophoudinge of stuytinge der stroomen, selfs midden in het water gemaect; elders, de heerlicke galeryen of Bursen voor den Coopluyden opgerecht; ten laetsten, over-al so veele treffelycke Bruggen met hare boghen ende verwulfselen in so grooten getale. Ick aenschouwe oock met de hoochste verwonderinghe de plaetse, alwaer de Waren en Coopmanschappen van buyten ’s Landts in wonderlicke menighte aengebracht zijnde bewaert ende opgeslagen worden, de plaetse, alwaer soo eene groote veelheydt ende macht van Schepen is, de seer wijde Havens, als mede de Reede of de plaetse by na rondtomme de Stadt streckende, in de welcke ontallicke Schepen by geheele Vloten logeeren. Indien ick wil desselfs grootheyt met mijne ooghen afmeten ende begrijpen, alsdan ruckt mij wegh de heerlijckheyt der Huysen ende Ghebouwen. Als ick my aen de heerlickheydt der selver vergape, alsdan verwerret my de groote menighte der Burgeren. Als ick de selve wat nauwer over-legge, ende ernstlijcker aenmercke, soo is het, dat ick in so een soo groote menighte over der Regenten voorsienigheyt, de eerbiedigheyt neffens de Wetten, der Onderdanen gedienstigheyt, gehoorsaemheyt ende zedigheyt, ende dat het voornaemste van allen is, over de wel-geschickte ordre ten hooghsten my verwondere. Ick achte het ooc geen geringe sake te wesen, dat ick my selven in die Stadt bevinde verplaetst te zijn, dewelcke aen allen kanten midden in de staende wateren ende marassen geleghen is, ende ghelijck als drijft ende swemt, alwaer de houten ofte boomen de swaerte van so groote wercken, het hout uyt de bosschagien ghehouwen deselve draeght, ende alwaer de verrottende pijn-boomen den alder-bloeyensten Coop-plaetse van geheel Europa onderstutten. Soo dat geheelijck ende al in het oprechten desselfs de nature ende den arbeydt, de cracht ende de fortuyn, het geheel Aerdt-rijck ende den grooten Oceaen teghen malcanderen gestreden schijnen te hebben. Het welcke altemael, al-hoewel [fol. B1r] het groot, kostelijck, ende te verwonderen is, ende dese rijcke en machtige Stadt binnen ende buyten ’s Landts seer fameus ende vermaert maeckt: so is het nochtans cleyner ende minder te achten als dit voornemen des wijdt beroemden Raedts ende der Burgermeesteren, door het welcke zy op een nieuwe ende voor dese plaets onghewoonlijcke maniere, van des wijsheyts ende der Consten oeffeninghe, ende der selver openbare belijdenisse ende leeringhe een nieuwe cieraedt ende eere voor haer Republijck op desen hedigen dach beginnen met grooten yver by der hant te nemen. Het zy soo als het wil, voorseecker het heeft den seer Eerentfesten ende Voorsienighen Mannen belieft, dat die Stadt, dewelcke dus lange is geweest de woon-plaetse van Mercurius, ende de herberghe van Plutus, van nu voortaen oock soude zijn de bewaer-plaetse ende voorraedt-Camer van Pallas ende van Phoebus; dat sy de heerlickheyt der rijckdommen door des gheleertheyts stralen beroemder soude maken, ende de rijckdommen dan eerst soude leeren groot achten, wanneer als sy der selver nutticheyt of gebruyck uyt der Philosophen boecken naer behooren sullen geschept ende geleert hebben. Ende voorwaer het was immers betamelijck, dat die Stadt, diewelcke door vermaertheyt van haer rijckdom de gheheele werelt vervult, eenmael oock die middelen behertighe, door de welcke men de onsterffelijcheyt vercrijght. Het betaemde immers dat de Burgeren, diewelcke tot de Coophandelinge ten hooghsten genegen zijn, hare kinderen tot een grooter hope souden optrecken, op dat sy die verganckelijcke rijckdommen diewelcke sy besitten, met de wetenschap der alderbeste Consten, ende met de onsterffelyckheyt of eeuwigheyt van haren Naem souden moghen verbeteren, welcker beyder die den levendighen, ende dese selfs den ghestorvenen niet benomen can worden. Daer is geen vermaerder noch beroemder saeck, als dat de volckeren selfs, den welcken de lust tot koopen ende verkoopen uyt allen ghewesten des Aerdtbodems herwaerts plach te locken, met eenen oock komen reysen nae den marckt der eerlijcker Consten ende wetenschappen, ende dat sy niet alleenlijck de Craem-winckels ende de stapelen van allerleye Waren en Coopmanschappen, maer ooc selfs de binnenste Camers der Musen, dat is, de Verborgentheden des Geleertheydts besoecken ende door-snuffelen, ende dat sy hare ooren, door des marckts ghedruysch vermoeyt zijnde, door desselfs lieffelijcke aenspraecke wederom verquicken. Ende nadien desen hedigen dach sulck een prijsweerdige saeck aenvanght, naer der Scholen oudt gebruyck sal ic dan een weynigh in uwer aller tegenwoordigheyt voor u spreecken, ende sal Minervam, dien Godinne des Wijsheydts, midden onder de wapenen ende ’t gedruysch van Mars, midden onder de perijckelen of onseeckerheyt onses vryheyts, ende midden onder de wederom-keerige vloeden des Oorloghs desen Republijck eeuwighlijck toe-eygenen. Waeromme ick sodanigh een argument of reden uytgecosen hebbe, den welcken ick heb gheacht op deses plaets gelegentheydt, op der Burgeren aerdt ende nature, ende op deses seer rijcken ende machtighen [fol. B1v] Coopstadts handteeringe ende oeffeninge alderbest te slaen ende te passen; die Visschers na-volgende, die welcke aen haren angel ghewoon zijn te hanghen een aenlockend aes. Voorwaer daer voor heb ick het altijdt gehouden, dat die gene seer dwaes zijn, die welcke voor een ding-banck den slach der Lapithen verhalen, diewelcke in de legers een onvolcomen argument den Reden-kavelaers eygen, of ghemeen voortbrenghen, diewelcke op de Predick-stoelen der Coninghrijcken ende andere heerschappyen voortreffelijckheydt met veele woorden groot maken ende beschrijven, diewelcke over de doot van Hecuba of van Andromache seer sitten te snicken of bedroef te zijn, diewelcke in de Scholen de Jongelinghen vermoeyen ende quellen met soodanige oeffeningen, dewelcke tot het Raedt-huys eyghentlijck behooren: Daerom heb ick gheacht, dat ick buyten het spoor soude gaen, wanneer als ick by Coopluyden, by een winst-gierige Natie, onder het gestadigh gerammel van geldt, ende in een Stadt diewelcke seer tot winninge genegen is, van eenige andere saken, als van den Coophandel, van winninge, ende van rijckdommen soude willen spreecken: niet, dat ick haer wil leeren Coophandel drijven, maer wijslijck; niet, dat ick haer een seeckere maniere om winninge te doen begeere voor te schrijven, den welcke niet te weten ick rondelijc bekenne, Maer op dat ick de alderbeste maniere met u luyden naer vereysch loven en prijsen, ende u luyden deselve meer ende meer aenprijsen soude; niet, dat ick de rijckdommen liefde verwerpe, maer op dat ick de selve door hulpe van bescheydenheyt ende redelijckheyt soude temmen ende matighen. Dat sal ick betoonen: Als datter een seer goede gemeenschap ende over-een-cominge is tusschen de oeffeninge van Coophandel, ende tusschen de bevlijtinghe des Wijsheyts ende der eerlijcke vrye Consten, dat de sorghvuldigheydt van de middelen ende rijckdommen te vermeerderen de overdenckingen des gemoedts niet hinderlijck, noch dese den anderen schadelijck zy, maer dat onder malcanderen op eenen seer goeden gront fijntgiens over-een-dragen de wetenschap ende kennisse van Coophandel te drijven ende van Philosopheren, so dat mijns oordeels een Coopman dies te geluckigher sal wesen, hoe hy te claerder ende duydelijcker sal connen Philosopheren. Die van Athenen hebben de Philosophen van hare saken hooren spreken, die van Lacedemon de Wetghevers, die van Romen de Schatmeesters. Ick houde het immers daer voor, dat het den Burgeren van Amsterdam mede niet sal verdrieten, eenen Na-volger van de Aristotelische Philosophie, ende een Leeraer der selver, al-hoewel over een jongerer Natie gestelt, van de uytnementheyt des Coophandels, van de deughden, ende van haer schuldige plicht te hooren spreken. Met het welcke dewijl ick besich ben, seer waerde Toehoorders, leent my doch ondertusschen voor een wijl tijts uwer herten ende sinnen, ontledight ende ontbloodet zijnde van dese selvige becommernisse ende sorghvuldigheydt des geldts ende der rijckdommen, van de welcke ick nu sal spreken.
Den Coop-handel is een seer oude saeck, maer van gelijcken oock, wijs [fol. B2r] ende Verstandigh te zijn. Soo dat ick niet en weet, of ick behoore te oordeelen, of de Coophandel van de Wijsheyt haer oorsprongh heeft ontfangen, dan, of de Wijsheydt van den Coophandel voortgecomen zy. Dat is altijdt seker ende gewis, dat dese beyde oeffeningen t’allen tijden handt aen handt hebben ghegaen, door dien de wijsen ende verstandigen van langer hant hebben geoordeelt ende gheacht, dat sonder de verwisselinge van de Waren ende Coopmanschappen de menschelijcke noodtdruftigheden niet konnen geholpen en gevordert worden, ende dat door middel van de selve, men wederom by groote trappen tot wijsheyt ende voorsichtigheyt geraect, is genoeghsaem openbaer ende bekent. Want de Coopluyden hebben een opgerecht ende wacker verstandt, ende dewijl sy haer-selven neerstighlijc verhoeden dat sy immers niet bedrogen souden worden, so is het, dat sy in haren Coophandel met wijsheyt ende voorsichticheyt te rade gaen. De hope van winninghe scherpt ende weckt op de sorghvuldigheyt, de nuttigheyt wederom de hope.*De behoeftigheyt aenprijst de profijtelijckheydt, de welcke door verscheyden ghebruycken ende nuttigheden wel geoeffent ende ervaren zijnde, een Const ende maniere heeft ghevonden om niet alleenlijck op een maniere goedt te winnen. Hierom is het, soo ick meene, dat van den Ouden over het incoopen ende vercoopen van de Waren gestelt is, niet den dul-koppigen Mars, niet den dertelen Venus, niet den tragen Luna, niet den belacchelijcken Vulcanus: maer Mercurius de verstandighste van alle de Goden, dien Autheur ende oorsprongh des Wijsheyts ende des Wel-spreeckentheyts. Om namentlijck daer mede te leeren, ende te kennen te gheven, dat den Coopluyden wijsheyt ende welsprekentheyt van noden zijn; wijsheyt, op dat sy-luyden eenen eerlicken winst van eenen oneerlicken souden konnen onderscheyden; wel-sprekentheyt, op dat sy hare Waren ende Coopmanschappen, die welcke sy met alle vlijt soecken uyt te slijten, met een cieragie der woorden eenen anderen souden mogen aenprijsen. Om welcker oorsaeck, sy by den selven, te weten, Mercurius, in het af-malen eenen Haen setten, tot een teken van wackerheydt; daer mede te verstaen ghevende, dat een Coopman smorgens vroegh in de weer ende wacker, op allerleye ghelegentheden acht nemende, behoort te wesen, om proffijt te doen. Het is eenen langen tijt geleden, dat Plautus in sijn boeck Stichus genaemt, uytgeroepen ende geseyt heeft: Hoe blijdelijck ende behouden keer ick wederom na huys, ick segghe Neptunus ende deses tijts zaeysoen, als oock Mercurius, die welcke my in mijn Coophandel geholpen, ende mijn goet met winninghe viervoudigh vermeerdert heeft, grootelijcks danck. Men sal voorwaer de oudtheyt ende de eerste geboorte of oorsprongh des Coophandels nergens uyt beter connen ondersoecken als uyt des Geleertheydts schriften, ende uyt de boecken der Wijsen. Sy leeren, dat in de oude tijden, wanneer alle schatten in de rijckdommen des natuers bestonden, dat de selve bestaen hebben in Vee, ende in Ackers, ende dat de eerste Coopluyden Land-bouwers ende Herders zijn geweest. Sy leeren, dat de hoogh-gepre- [fol. B2v] sene naem van de verwisselende rechtveerdigheyt in de Scholen der Philosophen, van de handelaers afcomstich zy, so dat dese faculteyt of wetenschap van de welcke wy tegenwoordighlijck spreken, nu ter tijdt is een deel van de Philosophie selve. Aristoteles stelt eenighe leeringhen voor, aengaende de Coopluyden, in die boecken, in de welcke hy een stadtlijck of burgerlijck persoon onderwijst; om te bethoonen, dat het tot perfectie ende volmaecktheydt van een wijs ende verstandigh man seer vorderlijck is, dese Consten te weten ende te verstaen. Ende de Goddelijcke Plato, wanneer hy besigh is om ten Republijck, of een gemeene beste vast te stellen, soo wilt ende begeert hy dat in de selve sullen aengenomen ende den anderen by-ghevoeght worden Coopluyden, niet alleenlijck soodanige, dewelcke de menschelijcke saken ende nootdruftigheden voor eenighe weerde incoopen ende vercoopen: Maer oock de soodanige, dewelcke de vercieringhe des gemoedts, de wetenschappen, ende de Consten om een eerlijck loon aen anderen vercoopen. Selfs ooc Pythagoras, diewelcke eerder ende ouder is dan Plato, heeft den gheheelen Coophandel in driederley soorten van menschen onderscheyden ende verdeelt, van de welcke sommighe uytgecomen waren om te vercoopen, sommighe om te coopen, welcke alle beyde soorten hy seyde becommert ende besich te wesen, ende volgens dien niet al te geluckigh: dat sommige wederom aen geen ander oorsake op de marckt verscheenen, dan om aenschouwers te wesen, dewelcke alleen hy seyde geluckigh te wesen, om dat sy ledigh van alle sorghe ende becommernissen een vrijwillighe vermakelijckheyt ghenoten. Homerus, de welcke de alderwijste van alle de Griecken is gheweest, dewelcke oock een alder-overvloedighst onderwijs van die saken heeft gegeven die tot het gebruyc ende nuttigheyt alder-dienstighst waren, heeft de Coophandel so eene weerdigheyt toegeschreven, dat hy Pallas selve, dien Godinne des Wijsheydts, als met gheen ander habijt of kleedt heeft weten te becleeden, dan met het kleedt of naem eenes Coopmans.Want wanneer Pallas Telemachum aenspreeckt, ende haer selven het Verstant of Wijsheyt seydt te wesen, spreeckt sy seer lieflijc aldus, dat sy de Zeen cloofde of over-voer, om dat sy het Yser, dat sy in de Schepen voerde, voor het Temesinische Coper soude vermanghelen of verwisselen. Siet, daer hebt ghy den Coophandel-drijvende Pallas. Ooc selfs Jupiter Panompheus, uyt wiens herssene, de Poëten dichten, dat Pallas voortgesproten is, heeft in de vermaerde auctie of verkoopinge des Levens, waer van Lucianus gewach maeckt, de geheele menighte der Philosophen veel tijts onder malcanderen haperende, voor eenen seer cleynen prijs vercocht. Siet, daer hebt ghy den Coopman Jupiter. Dat is noch beter bekent, dat den Coophandel, aldereerst de beleeftheyt, geschicktheyt ende de wijsheyt, te gelijck met hare Waren ende Coopmanschappen door de gheheele Werelt omgevoert heeft. Solon, dewelcke binnen Athenen de Wetten heeft ingestelt, ende sommighe andere onder den Griecken hebben, door dien Coophandel ende Wisselinghe hare Goeden ende Waren die van buyten [fol. B3r] toegevoert, ende also gemaeckt, dat hare eygene Burgers wederomme de uytlandische Waren ende andere gheleghentheden aldaer mochte deur sien. Plutarchus het leven van desen Solon beschrijvende, seyt, dat op die tijdt de Coophandel heerlick ende vermaert was, door welckes middel verkeeringhe ende ommegangh met de Barbaren, ende met den Coningen alliantie ende vrientschappen ghemaeckt wierden. Waerom ick oock achte, dat die van Sparta, diewelcke andersins een wijs ende verstandighe Natie waren, soo veel te verre van de ware wijsheyt verdoolt zijn gheweest, soo veel te onbillicker ende onbescheydener als sy den Coopluyden, of den koopenden en verkoopenden de winninge hebben verboden. De seer wel-sprekende Cesar schrijft van den Franchoysen, dat sy Mercurius in voortijden seer ge-eert hebben, de welcke het daer voor hielden, dat hy was een Vinder van alle Consten, een Wegh-wijser op alle reysen, ende de welcke seer veel vermochte in de winninghe van geldt, ende in den Coophandel. Ende hoe ghemeen het by den Romeynen geweest is, diewelcke dus anders een gheheel wijs ende verstandigh volck waren, geldt uyt te setten, schulden te maken, schuldt met geleent geldt te betalen, ende daer door in hare erf-goederen schade ende verlies te lijden, leert de geleerde Flaccus in zijn Satyra, in de welcke hy onder de persoon van Damasippus Mercurialis bestraft de handelaers van sijnen tijdt, dewelcke na dat sy, ter halver Janus, hare Waren gebroken of gelaten hadden, ende na de maniere van den grooten Bias naeckt uyt haere Stadt Priene gingen, haer selven eyntlijck laet geworden zijnde tot de Philosophie begaven. Wt welcken allen ick lichtelijck af-neme ende bespeure, dat de principaelste Voorstanders des Gheleertheyts ende des Wijsheyts, gelijckerwijs sy doch den gemeenen bant aller Consten, alsoo oock de ghemeenschap des Coophandels ende der Philosophie seer wel hebben geweten ende gekent, ende dat sy mede van dese selve saecken, van de welcke wy handelen, ernstelijck hebben gesproken ende gheschreven.
Doch, het lust my wat wat naerder over te wegen de gebreecken der ghener die welcke koopen ende verkoopen, ende uyt de Philosophie selve gewichtighe leer-stucken geput hebbende te bethoonen, hoe ende op wat maniere de Wijsheyt haerluyder fauten kan ghenesen ende wegh nemen. Voor eerst vermaent ende waerschouwt een wijs ende verstandigh man eenen Coopman, dat hy daer op behoort te letten, dat hy, te weten, niet al te begeerigh zy: Want de natuere heeft dat te weghe gebracht, dat men om wel te leven gheen groote toe-rustinge noch voor-raedt van doen en heeft: De welcke onmatighe rijckdommen gierighlijck na jagen, deselve doen menighmael groot verlies, ende terwijlen sy alle den hoop haers gelucx de zee ende de winden toe vertrouwen, soo wort veeltijts hare giericheyt met armoede ende schande gestraft. Ende gelijck den sommigen hare eyghen dertelheydt, den sommighen hare eyghen eergiericheydt ten val brenght, soo is het, dat de onbedaghte winst-gierigheydt, diewelcke de vermaningen ende waerschouwinghen des wijsheydts [fol. B3v] in de windt geslaghen heeft, den sommighen ter neder stort. Daer is niet aen gelegen, hoe veel offer in de geldtkist leydt, wanneer wy niet reeckenen dat alreede gewonnen is, maer dat naderhant noch altijt gewonnen sal worden. Want die en is niet rijck, die veel heeft ende besit, maer die weynigh begeert. Noch arm, die weynigh heeft, maer die ghene, die welcke al te begeerigh is. Het is oneyndlijck, dat hy begeert, dewelcke meerder begeert, dan hy gebreck heeft. De Philosooph Cleanthes ghevraeght zijnde, hoe of hy rijck soude connen worden, heeft bedachtelijck geantwoordt, soo wanneer als hy ledigh ende ontbloodt van begeerlickheyt sal wesen. De welcke nu het eene, nu het ander begheeren, dien ontbreken de selve dingen, ende sy zijn arm midden in haer wenschen en begeeren, dewelcke dewijle sy Oosten ende Westen te gelijck met haer al te begeerigh hert op soecken te slocken, so beelden sy haer selven soo eene gelucksaligheyt in, den welcken sy nimmerweer becomen. Een Philosooph noemt het ghemoedt des mensches rijck, niet de bursen of kisten: Dewelcke al-hoewel sy vol zijn, wanneer als slechts uwe hert of gemoedt met des gelts begeerlickheyt swanger is, soo zijt ghy arm. De rijckdommen plegen geschat ende ghewaerdeert te worden uyt de overvloedigheydt, maer men kan de overvloedigheyt nerghens beter uyt af nemen, dan uyt de versaetheyt der rijckdommen, den welcken door dien die gene niet en becomt, diewelcke altijdt meer begeert, daerom sal deselve noyt rijck wesen. Neemt, dat ymandt van een groote hoop Goudts kostelijck sal moeten leven, sijn woon-plaetse hebbende in een heerlijck verwulft-huys, kostelijck ende heerlijck gekleedt zijnde, gedient wordende van thien dat is veel knechten, versien van huys-raet tot verwonderinge ende benijdinge toe van alle menschen; dat wederom eenen anderen alle de genoemde dinghen verachtende, often minsten cleyn achtende, tot sijne costen, of noodtdruft genoeghsaem waren hondert sestertia, dat is een redelijck stuck gelts. Welck van beyden sal men rijck achten te wesen? Die gene, dewelcke een slave des ydelen begeerlijckheyts zijnde, altijdt gebreck heeft? Of die, dewelcke de begeerlijckheyt intreckende en bedwingende, den machtighen rijcken meerder gelijck is? De Wijsen hebben geleert, dat de rijckdom niet na de gemeene waerderinghe, maer na de kost ende cleedinge gewaerdeert behoort te worden. De welcke meerder tot sijns selfs ende tot der sijner bescherminghe behoeft, besit daerom niet meerder, als die, dewelcke seer weynich behoeft. De manhaftige ende de gestrenge Schole van de Stoischen gevoelt eenerley met my, dewelcke alle soodanige rijck oordeelden te wesen, so veel als het gebeuren mochte den Hemel ende de Aerde te genieten, ende datter geen grooter teken was van beangstheyt ende cleynmoedigheyt, als die dingen niet minder te connen beminnen, ofte groot te achten, tot de welcke het ghemeene volck ontstseken zijnde, door hare gierige begeerlijckheyt wegh-geruct wort. Doch de Peripatetici, welcker gemeene vrienden, Liefhebbers, ende Navolgers wy zijn, als dewelcke niet overvloediger, niet geleerder, noch tref- [fol. B4r] felijcker is, gelijckerwijs sy het geldt ende den anderen voor-raedt deses levens niet walgelijck versmaden, alsoo besluyten sy mede hare lust ende liefde tot de selve binnen de palen van middelmatigheyt, ende sy twijffelen met reden; of het oock oorbaerlijck ende profijtelijck zy, dat ymant een Heere ende besitter van meerder goet soude zijn, als hy bewaren soude connen.
Daer-en-boven behaeght het een Philosooph op’t hoogste, dat een Coopman, van den welcken wy spreken, geleert heeft, dat, wanneer als hy van rijckdommen ghelijck als overvloeyt, alle sijne zeden ende sinnen aen de selve niet geheelijck over en geve, ende wanneer als hy de Cresos verwonnen heeft, niet na en late Numa te wesen. Hy acht dit altemael verganckelijck ende beweeghlijck te zijn, het welcke hy besit, ende dat het niet soo seer gheschencken des deughts ende des verstandts zijn, als wel des fortuyns ende der tijden. Dit wist mede seer wel die Lacon, de welcke tegen eender, Lampen Eginetam hoogh verheffende, ende geluckich uytroepende, om dat deselve seer rijck scheen te wesen, seyde, dat hy niet en achtede, het gheluck, het welcke aen touwen was hangende. De Wijsheyt radet de rijckdom in der redelijckheyt, ende niet in wellustigheyt te gebruycken. De Wijsheydt wilt dat die gene, die welcke uyt voor-oordeel des fortuyns voor seer groot gehouden worden, nederiger gemoeden sullen dragen. Want het geldt ende de rijckdommen en behooren gheen aenleydinghe tot de ondeuchden te wesen, of tot des Scheppers oneere, maer eere; noch oock tot des naestens verderf, maer tot desselfs nuttigheydt ende welvaert bestedet ende aengeleydt te worden. De Wijsheydt en heeft gheen walge aen den rijcken, maer omhelst deselve vriendelijck. Die te weten, dewelcke rijck zyn sonder ymants onghelijck, of ymant verongelijckt te hebben, heerlijck sonder pompeusheyt of overdaet, mild sonder vertooninge of poccherye, deftigh sonder gemelijckheyt, Godtsdienstigh sonder af-gheloove. Een Coopman van een oprecht ende vroom ghemoedt, (onder hoedanige ick alhier spreke, onder hoedanige ick alhier leve) gelijck hy de ondeugende Waren van de goede onderscheydet, alsoo maecke hy oock onderscheydt tusschen de deughden ende ondeughden, ende so veel talenten als hy in sijn huys telt, even so veel schuldige plichten van deuchtsaemheydt voorschrijft hy hem selven. Wanneer als ymandt met aendacht sijn geldt aenschouwt, beeldet hy hem selven in, dat op het eene stuck geldts is geslagen de Godvruchticheyt, op het ander de Oprechticheyt, op het ander de Getrouwicheyt, op dit de Wijsheydt ende de Voorsichticheyt, op het ander wederom de Vriendelijckheyt ende de Mildigheyt, ende alsoo ontfangt ende aenschout hy, selfs in de aenlockingen tot het quaet de af-beeldinghen van eer ende deught. Soo dat, soo wanneer als hy geheele hoopen geldts wegh of aen een zijde leydt, oock met een schijnt wegh ende aen een zijde geleyt te hebben een geheele vergaderinge aller Deuchden. Hoe hy derhalven overvloedighlijcker Goudt heeft ende besit, hoe hy minder sondigt: hoe hy meerder van het blinckende Goudt besit, hoe hy meerder tracht om nederigh te wesen: hoe hy [fol. B4v] dickwijler winninghe of profijt doet, hoe hy meer ende meer genootsaeckt ende bewoghen wordt om dien milden ende weldadigen God menighmael te loven ende te dancken; hoe hy te seldener profijt doet of winnet, hoe hy wederom te eerbiediger ende te Godvruchtighlijcker hem ontset ende verwondert over de oorsaken der goddelijcker Voorsienigheyt. By aldien sijn Boeckhouder de reeckeninghe verwerret heeft, zijn schuldenaer ghefaillieert is, of dat de Zee een costelijcke ladinge van Waren ende Coopmanschappen verslonden heeft, dewelcke geleert sal hebben alle andere dingen behalven de deught alleen weynigh te achten, deselve sal lichtelijc in de Philosophie troost vinden: gelijck als neerstige acht nemende dat den voor-raedt ende den rijckdom des levens nu desen, nu wederom dien met eenen rijcken ende milden hant toegevoeght worden, ende bycans, door de selve vloeden toe vloeyen ende wegh vloeyen, door de welcke de Zee op ende af-vloeyt. Daeromme, dewelcke, wanneer als hare middelen een weynigh besnoeyt ende vermindert zijn, den moedt alsdan geheelijck verloren gheven, ick weet niet welcke Goden bekijven, nu na den Hemel, nu wederom na de Zee hare scheldt-woorden uytschieten, die selve zijn niet wijs noch verstandigh. Want sy sullen van de Philosophen geleert worden: Dat een goet ende eerlijck man anders niet sal doen, als de schuldt op hem selven nemen, ende hem selven de oorsaeck toe schrijven: Dat die rijck ghenoegh is, dewelcke, so wanneer hem alle dingen ontbreken, hem selven nochtans niet en ontbreeckt; Dat hy oock niet wanhopen sal, dewelcke aller dingen ghebreck hebbende alle goederen in hope besit: Dat de werelt een ygelijcken eygen is ende toebehoort, ende by beurten wort beseten, dat desen een deel sijner goederen als uytgeschuddet, ende aen een ander gegeven wort. Daer behoort oock niet aen getwijffelt te worden, of daer sal in de armoede meerder stoffe ende oorsaeck wesen om het gemoedt te verstercken, als in de rijckdommen, door dien in dese gelegen is de opperste cracht des deughts, te weten, niet te hellen, noch neder-gedruct te worden. Waerom hy oock de rijckdommen niet weyniger cleyn sal achten als hyse niet heeft, dan als hyse heeft, want hy sal deselve wanneer alsse aencomen, of wanneer alsse gaen, niet te onmatichlijcker gevoelen, of ter herten laten gaen. Hy sal hem selven laten voorstaen dat alle Landtschappen de sijne zijn, oock selfs wanneer hy gene sal hebben, ende dewelcke hy heeft, sal hy niet verwerpen, om dat sy ooc wel eenes anderens connen zijn, maer sal de selve te slappelijcker beminnen. Ick schijne voor u luyden seltsame ende ongelooflijcke dingen te spreecken. Ick en ontkenne het ooc niet. Doch evenwel dit is de wijsheyt van Aristippus, dit is de wijsheyt van Socrates geweest. Aldus hebben Zeno, Cleanthes, Crates, Chrysippus, ende Epictetus gevoelt, ende te spreken lust gehadt. Oock is dit in de Coopluyden hooghlijck te loven ende te prysen, dat sy, wanneer als sy met een groote winninge gezegent zijn, alsdan tegen haer selven ende teghen den armen deelen, ende na eenen guldenen ooghst den behoeftigen gelijck als eenen soberen lesinge der ayren ten min- [fol. C1r] sten gunnen ende toelaten. Ick en sal niet seggen de Fortuyn, maer de goedertierene Godt, heeft sijne redenen, onder allen anderen oock desen, op dat sy-luyden, den welcken hy mildiglijck gezegent heeft, mede anderen met gelijcke mildicheyt te hulpe soude comen.
Al wat den mensche toecomt, gaet den gevenden niet af, dat is, doet den genen die gheeft niet te minder hebben, ende nadien het den rijcken ende den armen gemeen is een mensche te zijn, alsoo is het oock menschelijck, dat desen dat gene niet en ontbreecke, sonder het welcke hy een mensche niet wesen en kan. God heeft gegeven, op dat hy ’t welck hy gegeven heeft, door haerluyden weder soude ontfanghen, den welcken hy minder heeft gegeven. Hy heeft gegeven, op dat hy na sijn eyghen exempel haerluyden tot eene Godvruchtige weldadigheyt soude noodigen en de aenlocken, diewelcke sonder voorgaende exempelen niet connen goet ofte weldadigh wesen. Hy heeft gegheven, op dat sy-luyden, dewelcke niet met al om niet weten te gheven, loon souden verwachten van hem, die alleen sonder hope of verwachtinge van loon kan gheven.
Nu is het een saeck van grooten gewichte in het koopen ende verkoopen, geen dingh voor profijtelijck te houden, als dat met een oock eerlijck is, ende een goede gewisse niet minder te achten als sijn eygen profijt. So eene groote sake als het is, al-hoewel het bedroch verborghener of bedeckter is, niet te willen bedriegen, ofte tot sijne eygene schade in de handelingen oprecht ende waerachtigh te zijn. Ende Cicero argueert van dese selve saken met de meeste Godvruchtigheydt in sijne boecken Officia, of Gedienstigheden ende schuldige Plichten genoemt, ende een verwonderingh weerdige ghedaente des deughts voor oogen stellende, wilt dat de handelingen vry sullen zijn van allerley bedrogh, ende houdt met eenen yver staende de alderheylichste formulieren des Ouden tijdts: Onder den vromen behoort wel ende getrouwelijc gehandelt te worden: Alle dingen behooren na den regel van billickheyt ende behoorlijckheyt afgemeten ende gheschat te worden; ende na alle getrouwigheyt. Ja dat meer is, die man die welcke van de kennisse des waeren Godes heel vervreemt is, ondersoeckt die Casus, of gevallen der Conscientie diewelcke wy minder achten als niet, ende overweegt nauwer in het onderhandelen de groote bedenckingen des eerbaerheyts, dan wy, diewelcke roemen in de vermaerde naem van Christenen te wesen. Hem, noch oock Panetius ende Antipater, dewelcke oude Philosophen geweest hebben, en heeft niet profijtelijck gedocht ende geschenen te wesen, dan dat met een ooc eerlijck was, niet eerlijck, dan dat oock nut ende profijtelijck was.Welcke saken al-hoewel sy by den Philosoopheerders wel aengemerckt, bedacht ende begrepen konnen worden, soo worden sy nochtans in het gemeene leven seer schadelijck uytgeleydt ende geduydet.*Want nadien wy tot de deught, ende tot de werckinge des deuchts geboren zijn, soo volght immers nootsakelijck, dat dat selvige, het welcke eerlijck is, het opperste goedt zy, ende nadien het opperste goedt niet toe en laet datter eenigh goet noch aen het selvige soude [fol. C1v] ontbreken, so is het seer nootsakelijck dat het oock in sich soude begrijpen ende vervaten het ghene dat nuttelijck ende profijtelijc is. Hier comt noch by, dat, nadien de nuttigheyt ende profijtelijcheydt na de natuere selve een saeck zy, een ondeught ende faute strijdende tegen de natuere des mensches ende tegen de oprechte reden ende verstant; de oneerlijckheyt met de nuttigheyt of profijtelijckheyt, ende de eerlijckheyt met de onnuttigheyt of onprofijtelijckheyt niet konnen te gelijck bestaen.
Ende voorwaer noyt is daer verderffelijcker opinie ende meeninghe in het leven der menschen inghecropen, dan, die de eerlickheyt van de profijtelijckheyt heeft af-ghescheyden. Want van waer comen anders de onderhandelinghen dewelcke ter quader trouwe geschieden, de valsche getuygen, de ongeoorloofde woeckeryen, de betalinghe van schuldt met geleent geldt, de arghlistige Const om geldt met bedroch by een te schrapen, ende de besnoeyinghe des gelts, dan, wanneer wy Coophandel drijven, het profijt ende de winst alleenlijck in de Waren aenschouwen, ende slechts op winst sien, ende niet een mael en letten wat in de selve quaedt of valsch, wat onrechtveerdigh, ende wat of bedrieghlijc is. De Coopman moet weten dat hy in onse Philosophie veel gevordert heeft, dewelcke wanneer hy schoon het ongelijc voor den menschen verborgen houden, ofte, hem selven vryheyt en ongestraftheydt voorstellende, onrechtveerdigh, quaetdadigh, en bedrieghlijck schalck, ende erghlistigh kan zijn, evenwel nochtans op hope van profijt geensins van de deught af wijckt. Doch wy sullen naer het ghevoelen van de Ouden noch al gestrengelijcker ende nauwer Coophandel dryven. De selve Cicero oordeelt, dat die onrechtveerdighlijck ende valschelijck handelen sal, dewelcke, op dat hy sijne Waren te dierder soude verkoopen, yet van het ghene, dat hy selve weet, voor den Cooper verborgen sal houden. Het ghevoelen van Marcus Cato is geweest: Dat, die in het verkoopen eenige faute gheweten, ende niet te vooren geseyt hadde, gehouden was den Cooper de schade te vergoeden. So willen sy dan, op dat wy de sake door een exempel naeckter voor oogen mogen stellen, dat ondeugende huyssen, van quaden stoffe gebouwt, hellende, ende die door de besmettelijcke pestilentie vergiftight zyn, aen den onwetenden niet verhuyrt of verkocht behooren te worden. Ick sal noch duydelijcker spreken: Of uyt Vranckrijck een eerlick man in dese Stadt een groote menighte van Coorn gebrocht hadde, ende dat selfs in de aldergrootste schaersheyt en dierte van het Jaerlijcks gewas, ende de selve wiste dat meer Coopluyden van Vranckrijck met schepen af-ghevaren waren, vol Coorn geladen, de Wijsen vragen, of de eerste dat selvige teghen den Burgheren van Amsterdam sal te segghen gehouden zijn, dan, of hy dat verswijgende het sijne ten diersten sal moghen verkoopen? Diogenes Babylonius, andersins een groot ende deftigh Stoicus, sal lochenen dat hy gehouden soude wesen ’t selvige te seggen, nadien, die gene dewelcke swijght het sijne vercoopt, sonder bedroch handelt, ende niemandt ongelijck doet, om dieswille, om dat hy uyt cracht van het burgerlijck Recht dat selve te segghen [fol. C2r] niet en wordt gedwongen. Cicero sal daer teghen, met Antipatro den seer scherpsinnigen Philosooph seggen, dat hy sulcx niet en behoort te verswijgen, nadien een yeghelijck onder soo eene voorwaerde is gebooren, op dat hy de gemeene welvaert niet schadelijc soude zijn, ende op dat de eene mensch van de ander, d’een burger van sijn mede-burgher soude trachten wel te verdienen, ende door wel doen aen malcander te verbinden. Door dien Cicero den genen misprijst, dewelcke verswijghen ’t gene sy behooren ende gehouden zijn te segghen, wat meent ghy dat hy van die menschen sal houden, dewelcke in het verkoopen veel ydele aenprijsingen gebruycken? Voorwaer, dewijle des mensches, diewelcke na het evenbeeldt des oppersten Godts gheschapen is, Majesteyt geen ding meerder betaemt als de waerheyt in het spreken, soo sal een goedt en eerlijck man gheensins veynsen, noch om beter coop te coopen, noch om dierder te verkoopen. Het is een goddelijcke stemme door eenen Heydenschen mensche, te weten: De verkooperen sal den genen die dinget, ende de kooper daer-en-tegen en sal hem die de weerde biedet niet al te veel met woorden besetten, ende also soecken te bedriegen: alle beyde, dat is, soo wel de eene als d’anderen sal niet meer als eenmael uytspreecken, of sijn uyterste meeninge seggen, soo wanneer als het tot uytspreken, of tot de uyterste meeninge te seggen, gecomen sal zijn. Ick meene, dat ghy nu wel verstaet, dat niet alleenlijck u luyden, maer ooc den ouden Romeynen de oprechtigheydt, eenvoudicheyt, ende de ongevenystheyt behaegt hebben; daer-en-tegen listigheyt ende bedrogh op’t hooghste hebben mishaeght. Ende al-hoewel het ghenoeghsaem bekent is, dat de voor-geroerde saken voor so geheel schandelijck niet gehouden en worden; ende om dieswille door Wetten, als oock door het burgerlick Recht niet verboden en zijn; maer evenwel stemt ghy immers met my toe, dat eenmael door de Wet der Natuere is ingestelt, dat men niet listighlijck, niet geveynsdelijck, noch bedriechlijc behoort te handelen. Maer hoe verstandich ende tot verwonderinge toe eerlijck is het van Cicero ghesproken, soo wanneer als hy ontkent, dat het een wijs Man geoorloft soude zijn, in schip-brekinge een mensche dien planck te benemen, aen de welcke hy hem vast gehouden heeft: wanneer als hy ontkent dat eenen wijs Man onwetende valsch geldt ontfanghen hebbende, ende het selvige naderhant vernam, vry soude staen soodanigh geldt uyt te bieden tot betalinghe in plaetse van goedt geldt: als hy wilt, dat een goedt ende eerlijck man dien mensche, dewelcke goudt verkoopt, anders niet wetende of het is messingh, bekent sal maken dat het goudt is, op dat hy niet en coope voor een * denarius, [noot: * Sommighe segghen dat denarius thien pondt is. Andere, dat denarius soo veel is, als vier stuyvers.] het welcke duysent denarien weerdich is: wanneer als hy ontkent dat die beloften gehouden behooren te worden, die welcke den genen, den welcken wyse belooft hebben niet nut noch profijtelijck souden zijn. In ’t korte, als hy wilt ende begeert, dat dit den eenigen regel ende richt-snoer zy voor allen koopenden ende vercoopenden, ende voor allen menschen, die eerlijck in dit burgerlijck leven ver- [fol. C2v] keeren, of, dat het gene, het welcke nut ende profijtelijck schijnt te wesen, niet oneerlijck en zy: of, indien het oneerlijck is, dat het selvige niet en schijne of gehouden werde voor nut en profijtelijc. Erasmus van Rotterdam, die onsterffelijcke eere ende cieraet van onse Batavien, staet soo gheheel verbaest ende verwondert over dese heylige conscientieusheyt van dien Heydenschen Man Cicero in de onderhandelingen, dat het weynigh verschilt, of hy stelt ende rekent Cicero onder de Heylighen, ende onder de salighe Zielen. Want in de voor-reden over de Tusculanische questien of vraghen, berst hy uyt met dese woorden: Wat of andere menschen gebeurt, weet ick niet. M. Tullius beweeght ende beroert mijn gemoedt soo seer als ic hem lese, insonderheyt wanneer hy spreeckt ende handelt van wel te leven, so dat ick niet van twijffelen, of eenige Goddelijckheyt heeft dat gemoedt, uyt het welcke dese voortreffelijcke leeringen zijn voortgecomen, eenighsins bevangen, ende met deselvige aengedaen. Ende voorwaer dit mijn oordeel lief-koost ende behaeght my meerder, soo dickwils als ick in mijn gemoet overlegge, hoe groot, ende hoe onbegrijpelijck de goedertierenheydt des eeuwigen Godts zy, den welcken de sommige na het begrijp hares verstandts al te seer soecken te vercleenen. Waer of nu de ziel van Cicero zy (het zijn de eygene woorden van Erasmus) komt lichtelijck het menschelijck oordeel of vernuft niet toe, te seggen. Sy sullen my voorwaer (ick spreke Erasmi woorden, niet de mijne) niet seer tegen haerluyden vinden gestelt van gevoelen, dewelcke hopen dat hy boven in den Hemel salighlijck leeft. Dit seyt Erasmus. Niet ick. Maer Cicero, ende Erasmus, die welcke Cicero by na tot een God verheven heeft, aen een zijde stellende, sal ick voort gaen een Coopman door des Wijsheyts vermaninghen te onderwijsen. Van dese sal hy hooren; Dat men niet lichtveerdiglijck yet sal beloven, wanneer als schade of verlies op handen is: dat men wel moet betrouwen, maer dat men moet toe sien wien of men betrout: dat men niet alles sal opcoopen, op dat men niet genootsaeckt en worde terstondt daer na met Castor alles te vercoopen: dat men de woeckeryen, de welcke tot verderf ende ondergangh van de publicke societeyt streckende zijn sal schuwen. Deselve vermaent, dat men voorsichtigh sal zijn in schulden te maken met syn naem te tekenen ende handtschriften te geven. Want al-hoewel ghy in uwe Testamenten, of andere geschriften by voeght duysent waerschuwingen ende Rechts stricken, door de welcke de schuldenaer gheconstringeert ende verbonden wort, soo sal nochtans dien doortrapten Damasippus alles weten te niet te maken ende te bespotten. Hy sal wel haest een wildt Swijn, nu een Vogel, nu een steen als sonder gevoelen zijn, ende, als hy sal willen, sal hy een boom zijn, ende voor Recht geroepen zijnde sal door eens anders kaken lacchen. Ende ick bidde u wiens werck is het te bedisputeren? Of het den Grooten ende den Edelluyden geoorloft zy Coophandel te drijven; eens Philosoophs. Of het geoorloft zy van geldt woecker te eysschen; eens Philosoophs. Of het oock geoorlooft ende billick zy yet dierder te verkoopen, dan [fol. C3r] ghy het ghekocht hebt; eens Philosoophs. Wie gheeft doch leer-stucken vande geheele Coophandel, wie onderscheydet de vuyle vanden overvloedigen ende den schaersen armelijcken Coophandel van den Coophandel, die welcke rijckelijcken gedreven wordt? Wie doch, leeringhen uyt het Natuyrlijck, der Volckeren, ende uyt het burgerlijc Recht puttende ende voortbrengende, ordineert ende schickt den gantschen ende geheelen Coophandel naer behoorlickeheyt? Het is die, de welcke onderwijs doet, hoe een burgherlijck Regiment geadministreert ende bedient behoort te worden, te weten, een Politicus. Wie verleent niet min den Coophandel-drijvenden, als den Rechts-geleerden, hare eerste beginselen, Dat men eerlick behoort te leven, den eenen den anderen in sijne goeden naem niet te quetsen, ende eenen yegelijcken het sijne behoort toe te voeghen ende te geven: een Leeraer der goeder zeden, anders geseyt, Ethicus. Wie leert doch behoorlijcke achtinghe te nemen, op de verwisselinge ende verhandelinge, of der Waren voor Waren, of, der Waren voor Geldt, of, des Geldes voor Geldt in huys-saken? Wie verbiedt doch de huysghesinnen uyt te putten, schuldenaers te maken, sijn goederen of besittinge ende sijn geloove te verliesen of te verwaerloosen? Het is die gene, diewelcke leert hoe of een huyshoudinge behoort aengestelt te worden; by den geleerden genoemt Oeconomicus. Aristoteles, als den welcken niemant oyt verstandiger heeft gephilosopheert, heeft tot des burgerlickes voorsichticheyts behulp-middelen ende mede-gesellen ingestelt, ende deselve gheseyt te wesen, de Ervarentheyt, de Memorie of Gedachtenisse, de Cloeckheydt, de Verstandigheyt, de Meeninge of het Oordeel, ende de Beraedtsaemheyt of Goetduncken. Ende dese selvige verhaelde saken zijn de eygene deelen ende plichten des Coophandels. De Ervarentheyt leert wanneer ende hoedanigh of op wat maniere, ende waer of ymandt den Coophandel sal drijven. De Memorie heeft de rekeningen van in ende uytschulden by der handt ende veerdich. De Verstandicheyt oordeelt bequamelijck ende bescheydelijck van de Waren ende vande Coopmanschappen. De Cloeckheyt overdenckt soodanige middelen om winninge te doen, dewelcke van doortrapte schalckheyt, ende van de boose Consten of practijcken vervreemt zijn. De Beraetsaemheyt, stiert, regeert, ende beleydt den geheelen Coophandel. De Meeninge of het Gevoelen vermaent opsicht ende achtinge te nemen op het doen ende oordeel der verstandigen in het verhandelen van de Waren, op dat wy, terwijlen wy onsselven laten voorstaen dat wy alleen wijs genoech zijn, geen schipbrekinge of verlies in onse middelen en lijden. So hebt ghy dan gehoort, hoe nauwe de Coophandel met de Philosophie der Zeden haer selven Verhuwlijckt ende verbindet. Wy sullen nu oock vorder een weynigh verhalen ende voortbrengen uyt de Philosophie, dewelcke alleen door het verstandt, ende door inwendige aenschouwinge ghevattet ende begrepen wordt, op dat de neerstige Coopman ooc niet en segge, dat hy desen wel cleyn achten mach, of niet van doen en hebbe. Het is een eygenschap der Coopluyden, hare woon- [fol. C3v] plaetsen te veranderen, ende door een wackere gauwicheyt haer onversadelijck hert ende gemoedt tot alle de oorden des Aerdtbodems te versenden: te gaen ende te reysen, waer henen het gekochte ende de beroemtheydt eener overvloediger ende vruchtbaerder plaetse, dewelcke van wegen deselve meest ghepresen ende beroemt is, uytlockt. Daer en is geen plaetse so onbewoonlijck, soo ongelegen, soo ongetempert van weghen de natuere des luchts, of deselve vervoert seer lichtelijc een Coopman op hope van winninge uyt sijn eygen Vaderlant. Maer het is seer noodigh aller deser plaetsen gelegentheyt, wegh, der Zeen drooghten, hoofden, ende havens, hoe mense sal schuwen, ende hoe men de selve sal in loopen, te kennen ende te verstaen. Alle welcke dinghen uyt onse Geographie of beschrijvinghe der Aerden geleert konnen worden. Doch, wat ende hoedanigh eenes yeghelijcken Landtschaps Jaerlijcx gewas, profijt, ende in-ooghstinge zy, dat selve hebben ende weten wy uyt de beschrijvinge der natuerlijcke dingen, ende uyt de boecken der Natuer-schrijveren. De selve leeren dat Indien Yvooren, dat die van Saba in Ethiopien Wieroock, dat de Persianen Zijde, dat die van Molucca welrieckende Cruyden, dat de Americanen Goudt ende Silver, dat het volck van’t Landtschap Pontus in Asien, Chalybes genoemt, Yser, dat die van Sweden Koper, ende dat die van Britangien Tin beschaffen ende bestellen.*Ende nadien dienstelijck ende profijtelijc is dat een Coopman deselve Waren kennet, diewelcke hy koopt of op eenige weerde schattet, soo sal het noodigh zijn dat hy van de natuere eens yegelijcx dinghs, van de Metallen, te weten, van de Boomen, van de Planten, van de wel-rieckende Cruyden, van de Ghedierten, van de Visschen, ende van de Vogelen hoore spreken de Natuer-schrijvers, namelijck; Aristoteles, Theophrastus, Oppianus, Dioscorides, Plinius, ende Solinus dewelcke veel dinghen beschrijft. De ghesochte wegh ofte passagie door de Scythische Zee na Orienten, waer wordt deselve doch duydelijcker ende naectelijcker aengewesen, als van dese selve Schribenten? Een eenige plaetse alleen in Plinius heeft die groote en gewichtighe saeck aldereerst gethoont ende aengewesen, alhoewel deselve dus lange ongeluckichlijck is uytgevallen, soo is het evenwel nochtans, dat deselve tot soo eene groote saeck een bequame oorsaeck ende ghelegentheyt heeft gegeven. Waer uyt hebben wy geleert dat Africa, oock zuydwaert aen, ghepasseert zijnde Cabo de Bonne Esperance rondtsom bezeylt kan worden, ende dat voort van hier tot in Arabien, Egypten, ende tot in Persien gereyst wordt, dan uyt deselve Plinius ende uyt Strabo? Wat heeft doch Colombus, ende Vespucius, die welcke de eerste Ontdeckers van America zijn geweest, op hope doen onderlegghen, dat sy verlatende de Oude Werelt, op een nieuwe maniere, hare schepen naer het Westen hebben gewendet? Ooghschijnlijck hebben de plaetsen, diewelcke in de boecken van Artistoteles, van Plato, ende by avanture oock van Seneca gevonden worden, oorsaeck ende aenleydinge daer toe gegeven. Daer-en-boven sal een Coopman van de [fol. C3r] Astrologijns leeren, op wat zaysoenen des Jaers het bequaemste zy na dese ende gene plaetsen te reysen, of van daer te blijven: uyt het firmament des Hemels sal hy niet alleenlijck het lenghen ende het korten der daghen, maer oock selfs in de Zee zijnde sal hy de oogenblicken ende de minuten der uyren connen rekenen: aen den cleynen Beer sal hy weten, hoe ende wanneer hy naerder aen het Noorden, of aen het Zuyden is: waer ende hoe veel de naelde van den Zeyl-steen afwijckt van den Wagen, of seven-Sterren, ende na welcke regulen des natuers dwalinge gheholpen ende gebetert kan worden. Ende om dieswille dat hy sonder windt, sonder zee, ende sonder vloeden niet kan zeylen, soo sal het profijtelijck zijn, de eygene winden van yder Landtschap, ende van elcken deelen des Zees te wete ende te kennen. By exempel: Dat met een Zuyden windt de Adriatische, met eenen Noord-Oosten windt de Duytsche of Oost-Zee, met de windt West ten Noorden de Gallische of Fransche Zee, met eenen Noord-Westen wint de strandt of Zee van Calabrien, met een zuijdelijcke* wint, Atabulus genoemt, de Zee van Apulia, ende met eenen wint, Sciron geheeten, wanneer als deselve een weynich van den Noord-westen verscheyden is, de Griecksche of Athenische Zee bezeylt en gebruyct kan worden. Van welcke saken Aristoteles in de boecken handelende van hooge dingen die in de lucht ende in de opperste Elementen zijn, disputeert. Het sal hem oock profijtelijck zijn dat hy weet, welcke Zeen, ende wanneer deselve stormachtigh zijn, welcke vol klippen zijn, welcke meerder, welcke minder, welcke snelder, welcke trager, ende welcke wederom nimmermeer op ende af vloeyen, hoe gevaerlijck of het zy voorby de Zuyder-kaep van Africa te zeylen, hoe swaer om doen of het is uyt de haven van Sina na Japon over te varen, hoe periculeus of voor den Zee-varenden Man de gaten van de Ooster-zee zijn, wat een dappere af-vloeyinghe of ebbe des waters offer in den inham van Mexico* van het vaste Landt af is. Het is oock by den Philosophen te vinden, dat namelijck den Oceaen door een gestadige beweginge na der Sonnen ondergangh, of West-waert* bewogen wordt, ende dat daeromme van hier eerder na de Nieuwe Werelt, als van daer wederom na de Oude ghezeylt kan worden. In onse Scholen wordt oock geleert die beweginge, door de welcke de Zee van het Noorden tot het Zuyden wordt bewogen, dewelcke in de Middel-landtsche Zee gesien wordt, alwaer Meotis, het meyr in Scythia door de Cimmerische enghte in de zee Euxinus vloeyt, de zee Euxinus door de engte van Thracien in Propontidem, dat is, in de zee tusschen Hellesponto ende Bosphoro Thracio, de zee Propontis geheeten, wederom door Hellespontus, dat is, door de enghte der zee, tusschen Thracien ende Phrygia in de Egeische zee. Op dat ick nu niet en spreecke, van de bysondere beweginge, dewelcke wordt bevonden in de Adriatische zee aen de kant of grensen van Dalmatia, Istria, ende Illyris, tot de uytterste eynden van Venetien toe, alwaer het gewelt of de macht des zees sich streckende na het Zuyden, wederom draeyt na Flaminiam, ende daer na een weynigh na het [fol. C4v] Oosten; soo dat deselve schijnt geheelijck als in het ronde, uyt de opvloedinge der stranden, gelijck het gemeen gevoelen is, om ende om gedreven of beroert te worden. Maer het dagelijcks op ende af-vloeyen des zees, gelijckerwijs dat voorwaer onder de miraculen des natuers met recht gerekent mach worden, alsoo kan niemant oock daer van met meerder fondament ende kennisse spreken dan een Philosooph. Noch meerder, ick meene nu wel dat niemant van u allen onbekent kan zijn, hoe noodigh of het zy, dat de over-al reysende Coopman kennisse van verscheyden talen hebbe, ende hem selven wete te voeghen na de manieren ende na het leven van elcke Natie. Wil hy derhalven na Grieckenlant reysen, so sal hy immers met Cecrops Griecksch moeten spreken: begeert hy te reysen na Venetien, na Hetruscia, na Liguria, na Hispanien, of na Vranckrijck, in sulck een gelegentheydt sal het seer profijtelijck zijn de Latijnsche Sprake gheleert te hebben. Indien hy lust sal hebben om Arabien, Persen, Meden, Indien, en by na het geheele Oosten te besichtigen ende te deur-reysen, soo sal hy insonderheyt de Arabische sprake dienen te weten ende te verstaen. Dat alle de voornoemde spraecken in de Scholen, ende selfs uyt de boecken der Latinen, Griecken, ende der Araben gheleert worden is ghenoeghsaem bekent ende openbaer. Ende voorwaer een Coopman en kan onder de uytheemsche Volckeren niet leven noch verkeeren, ten zy hy hem selven na de manieren, ende de zeden van een ydere Natie weer te voegen ende te schicken. Waeromme het noodigh is vermaerde Schribenten aengaende soodanige saecken te lesen, diewelcke leeren, dat men hem selven in Egypten van boonen moet onthouden; dat men in Arabien met een staff moet wandelen; dat men in Persen niet aen de tafel mach gaen sitten, of by leggen, voor ende al-eer men ghesalft zy: dat men in Hooghduytsch-Landt om de gediensigheyt der huysweerden moet smeken: dat de Griecken seer nieusgierich ende begeerigh na de nienwigheden, de Spangiaerden seer deftich, besich ende ongerust van gemoedt zijn: de Italianen niet lichtelijck het ongelijck haer aengedaen vergeten: de Fransoysen seer beleeft ende vriendelijc zijn: de Engelschen bly-geestich ende goethertich: de Carthaginensen meneedich, ende dat de Savoyaerts ongetrou zijn. Welcke dinghen niet te weten is voor een vreemt Coopman dickwils niet min schandelick als schadelick.
Doch my dunckt dat ick alreede genoeghsaem getoont heb, hoe groote societeyt ende over-een-cominghe datter zy, of hoe grooten geneenschap de Philosopheerders ende Coophandel-drijvers onder malcander hebben, ende hoe veel of de Gheleertheyt der eerlijcke vrye Consten in den Coophandel vermach, welcke Coophandel van de Gheleertheyt so veel meerder heerlicheyt, weerdigheyt, ende grootachtinge ontfangt, als het eeuwighe het verganckelicke, ende de goederen ende rijckdommen des gemoets te boven gaen ende over-treffen de aerdtsche vuyligheden. Nu isser noch overigh, dat ick den ghenen antwoorde, diewelcke, op dat sy immers het alder-prijsweerdighst begonnen werck ten minsten mogen lasteren, uytroepen, ende staende willen houden: [fol. D1r] Dat Mercurius met Pallas niet gemeyns heeft: dat de Muse, of de Geleertheyt het gedruysch ende geraes van den Coophandel tegen is, dat deselve soo een Stadt vol rumoers schuwt, ende geerne in af-gesonderde ende eensame plaetsen haer residentie houdet, als ooc bysondere of alleen-speekinghe beminnet: dat alhier, dat is, in so een Stadt alleenlijck de vermeerderinge van het gewonnen goedt ende rijckdom wordt behertigt, ende dat in de selve geen gelegentheyt is om met lijdtsaemheyt de ooren te verleenen, of de sinnen tot de bouwinghe ende leeringe des ghemoedts te beledigen. Even als of het ongeoogloft ware, en niet en paste dat groote Steden met de aensprake of redenen van gheleerde Mannen souden worden ingebonden of belemmert, ofte dat in de selve alleenlick geckelicke ende boertige redenen, of t’samen-sprekingen van minder importantie ende ghewichte behoorden gehoort te worden. Den welcken ick tegenwoordighlijck dit tot antwoort sal geven, dat die verkeerdelijc philosopheren, diewelcke de oeffeninge des Geleertheydts uyt de Coop-steden willen weeren, om dese oorsaec, om dat sy vol zijn van allerleye handelingen: dewijle om geene andere oorsaeck deselve alhier plaets behoort te hebben, dan, op dat de ooren ofte de sinnen door het gedruysch der coopenden ende vercoopenden vermoeyt zijnde een weynich ruste soude mogen scheppen, ende op dat de onmatige sorchvuldicheyt des gelts, en der rijckdommen door overdenckinge van de alderheerlickste saken getoont ende ingehouden soude worden. Ick segghe mede, dat die alderbest ende gevoeghlijcst Coophandel can drijven, dewelcke de geleerde ledicheyt van de Musis, dat is, van de Godinnen des Gheleertheydts behoorlijck weet te gebruycken. Dit sal icker noch by doen, wanneer als by groote en heerlicke rijckdom gevoegt wordt, ende by comt het licht des Geleertheyts, dat alsdan dat selvighe een bysondere ende goddelijcke saeck zy. Nu, alle boecken, ende de oudtheyt der exempelen zijnder vol van, in de welcke oude tijden het genoeghsaem bekent is dat de alderwijste Mannen geordonneert ende ingestelt hebben; dat, namelijck, de aldermachtighste en rijckste Steden geen Scholen, Leeraren, Libryen of Boeck-kameren, noch eenige andere instrumenten of werck-tuygen om tot wijsheyt te geraken, hebben connen ontbeeren. Athenen, een Coopstadt in Achaia, is niet alleenlick door een overvloedige by-een-comste ende menighte van Coopluyden, maer ooc daer beneven door hoogh-geleerde Mannen, ende eerlijcker vryer Consten oeffeninge seer machtigh ende vermaert geweest. De Steden, te weten, Tarentum, Rhegium, ende Neapolis, zijn niet der rijckdommen alleenlick, maer oock der Grieckscher Consten, wetenschappen ende leeringhen als Magazijnen ende Vooraed-kamers geweest. De stadt Capua, ende oock Antiochia, zijn niet soo seer beroemt gheweest door de menighte harer Burgeren, sterckte harer Scheep-vlooten, ende door haren Coop-handel, als wel door die Consten ende wetenschappen, in de welcke de jonge Jeugt tot beleeftheyt ende gemaniertheyt plach onderwesen te worden. Men wert oock sekerlick uyt Strabo ende uyt Tacitus, dat selfs Massilia een [fol. D1v] openbare Zee-stadt in Provencen wel eer door oeffeninge en leeringe der spraken, ende der eerlicke vrye Consten op het hooghste heeft gebloeyt. Wat sullen wy segghen van Romen, de groote Godinne des geheelen Aerdtbodems ende der Volckeren, heeft deselve niet te gelijck behertight ende bevlijtigt de bestorminge ende overwinninghe des Werelts, ende de uytroeyinghe van de grove ongeleertheyt? Is die niet te gelijck besich geweest met het oprechten van een heyrleger, ende met het beschrijven van wetten des wel-sprekentheyts? Is die niet te gelijck ende op een tijdt doende gheweest om een Dictator, of Opper-heer over de Heyrlegers te stellen, ende de Orateuren voor de hooge gestoelten daer toe gemaeckt ende geordonneert te hooren spreken? So dat sy-luyden my schijnen een quade rekeninge of over-legh te maken, dewelcke om de verkeeringhe van verscheyden vreemde Natien, willen ende begeeren dat de vercierselen der leeringhen ende allerleye heerlicke ende treffeliehe Geleertheydt uyt de Steden sullen gehouden ende gheweert worden. Indien u luyden de tegenwoordige dingen meerder souden mogen beweghen, soo aenschout de Venetianen, in welcker seer vermaerde ende heerlicke Stadt, de openbare wel-sprekentheyt of Geleertheyt niet het gewoel der Coopluyden, de onstuymige Zee-baren des Adriatischen zees, noch oock niet het schreeuwen selfs des Leeuws (den welcken sy in hare wapenen voeren) tegen is, noch verhindert, De Stadt Parijs, als over-ziedet, is gelijckerwijs als in een gestadighe oproer, ende (by manieren van spreken) stinct, dat is, overvloeyt door de veelheyt der menschen. Even wel nochtans heeft Carolus Magnus, ende veele eeuwen na den selven Franciscus de Eerste niet vreemt noch onbetamelijck gheacht te wesen, dat de heerlickheyt sijnes Coninclijcken stoels met de eere ende het cieraedt van veele geleerde mannen verlichtet soude worden: heeft oock niet geacht oncierlick te sullen wesen, dat met de pleydoyen van de verkoopers ende koopers, dat is, van de Coopluyden de geleerde pleydoyen der Sorbonniten vermengt souden worden. In Ubijs, dat is, in het Bisdom van Keulen de Stadt Keulen selve, in Pannonijs, dat is, in Oostenrijck ende Hungarien de Stadt Ween of Weenen, in Bohemen de stadt Praga, in Wenden de Stadt Rostwijck, aen de Rivier Viadrus de stadt Francfoort, aen de Rivier Vistula of Weyxel de stadt Dantzick, ende in Gascongnen de Stadt Bordeaux, hebben alle te samen hare vermaertheyt ende wijt-beroemtheyt te gelijck door de Coophandel, ende door de heerlicke hooge Scholen verkregen. Willen wy nu eenmael de tijden der Ouden insien, Solon, de treffelicke Wet-gever van Athenen, is een onder den Coopluyden geweest, een Coopman is geweest Thales, diewelcke mede een is geweest uyt den Wijsen, ende selfs Socrates, de alderwijste door het Orakel van Apollo. Ja selfs Plato (na het getuyghnisse van Plutarchus in de beschrijvinge van het leven Solonis) heeft midden ander de Godlijcke overdenckinghen des ghemoedts, met vercoopinghe van Oly neeringe ghedaen in Egypten. Door aller welcker autoriteyt een Coopman veyligh ende versekert zijnde, sal wey- [fol. D2r] nich behoeven te achten, het gene Gregorius, Crysostomus, Augustinus, ende Cassiodorus bitterlijck teghen de handelaers of Coopluyden hebben geschreven.
Nadien het aldus met dese saken is geleghen, soo houde ick het daer voor dat dese Republijcq van Amsterdam seer gheluckigh is, in de welcke het nu is toegelaten ende vry staet, voor den Coopluyden te philosopheren, ende voor den Philosophen Coophandel te drijven. Want door dien de seer hooghe ende verstandighe Regeerders hebben voorghenomen uyt te soecken allerleye vercierselen des weerdigheydts ende voorraedt of behulp-middelen van bestendigheyt, hare Cingels ofte Stadt uyt te breyden, Toornen te verheffen ende te bouwen, Havenen te delven of te maken, met Scheep-vlooten de seer verre van malcander gelegene Landen te bereysen; daer-beneven, eerst het Oosten, ende terstont daer aen het Westen met hare wapenen te bevechten, ende onder het beleydt vande onverwinnelijckste Vorsten des Huys van Nassau, te samen met hare naburige Steden, den aldermachtichsten Vyant van de Landtpalen des Vaderlandts af te weeren ende te verdrijven: ten laetsten oock noch haer ter herten hebben laten gaen die middelen, door de welcke sy de ware ende bestendige eere voor dese plaetse door des Gheleertheyts langhduerigheyt, door de oeffeninge ende onderwijsinge der verstanden, ende door vereeringhen des Wijsheyts souden moghen oprechten. Op dat die Stadt, dewelcke by na een herberge is van de geheele Werelt, nu ooc beroemt mach worden te wesen een herberghe des Geleertheyts; dewelcke is een gemeen Schat-kamer bycans van geheel Europa, mede nu opene de schatten des Wijsheydts: dewelcke is gelijck als een bewaarstersche van allerleye Waren en Coopmanschappen, van nu voortaen oock zy een Schatkamer van allerleye leeringhen ende van de eerlicke vrye Consten. In de selve zijn van over-lange veele saecken gheweest, over de welcke de Vreemdelinghen haer selven op’t hooghste hebben verwondert gehadt. Doch nu, dat sy sullen prijsen en loven. De Hoogh-duytschen, Engelschen, Schotten, ende Cimbren, dat is, die van Holst, Sleeswijck, ende de Deenemerckers zijn wel eer verwondert gheweest over de heerlickheyt ende costelickheyt der Gebouwen, over de verre streckende Reede, of plaetse voor de Schepen in de selve logherende, ende over de seer groote machtighe Stadt; dewelcke vol ende overvloedigh is van alle dinghen, de welcke of de natuere selve gheeft ende beschaft, ofte de Const heeft gewrocht. Maer nu sullen deselve met eenen oock verstaen ende sien dat sy door de leeringen ende onderwijsingen der Philosophie ende der eerlijcke vrye Consten is vaster ende bestendiger ghemaeckt. Ende onder deselve sullen buyten alle twijffel soodanige worden gevonden, dewelcke dit laetste verre boven alle de eerste en voorgaende saken sullen verheffen ende prijsen, door dien alle de eerste ende voorgaende aen de Fortune schijnen te hangen, ende deselvige toegheschreven te moeten werden, maer dit laetste altemael alleenlick een vaste beraedtsaemheyt, wel-bedachtheydt, ende een onveranderlijck voornemen [fol. D2v] toege-eyghent moet worden: om dieswille mede, overmidts de voorgaende saken een proye zijn eeniger Jaren ende eenes langhduerigen tijdts, maer de vruchten van dit laetste soodanig, dewelcke door de gedachtenisse, ende aller eeuwen gheheugenisse sullen floreeren ende bloeyen, dewelcke de nacomelingen sullen eeren ende hoogh achten, ende dewelcke de eeuwigheyt selve altijt sal aenschouwen.
Maer, op dat mijn reden wederkeer tot die sake van de welcke sy haren aenvangh heeft genomen, ick sal u luyden aenspreken, o ghy wijt-beroemde Regeerders van dese Republijcq. Biedet doch dese nu eerst-geborene of opgherechte Schole u behulpelijcke handt en voorstant, dewelcke u luyden op dese hedigen dagh hare geboorte op-offert ende toe-heylight: Beschermt, dat meer is, brenght voort ten thoone, niet so seer haerluyden, de welcke ghy herwaerts door eerlijcke belooningen hebt beroepen, als wel de alderbeste Consten ende wetenschappen selve, sonder dewelcke eenighe Republijcq niet al te wel verciert, of gestoffeert oyt is gheweest, of immermeer sal wesen. Wy hebben al over lange den Crijghsman door uwe vermogen gewapent zijnde gesien, den Spangiaert, dewelcke van Schepen, van Gelt, van Landen, oock selve daer, daer op noyt eenighe Landen vermoedet hadden, ontbloodet is, heeft den selven wel gevoelt ende vernomen. Ontfanght nu binnen uwe Poorten ende Mueren Minervam, den Godinne des Geleertheyts, Beleeftheyts, ende des Wijsheydts, niet om dat sy de Oorlogen soude voeren, maer om dat ghy-luyden haer selfs van de Oorlogen der Ouden soudet moghen hooren spreken: niet hoe sy de Rijcken ende de Steden vernielet, maer hoe dat sy leert door welcke middelen ende beleyt de selve comen te rijsen ende te dalen: niet om dat sy de saecken der Romeynen ende der Griecken selve uytvoert, maer om dat sy daer van spreect: niet om dat sy uwe Burgers soude leeren Coophandel drijven, maer wijs zijn. Op dat sy naerder van haer souden leeren, na wat plaetsen sy oock reysen, met welcken winden sy t’scheep varen, welcken lucht sy veranderen, welcke Volckeren sy buyten ’s Lants besoecken, ende welcke Waren sy oock koopen, met wat een getrouwigheydt, ende met wat een oprechtigheydt, of hare rijckdommen behooren vermeerdert te worden. Ghy-luyden volght nae de voetstappen der alderloffelickste Coningen, Keyseren, ende Vorsten. Gy-luyden hebt uwen Burgeren geschoncken, gelijck als een geheel Boeck-cas, dat is, de verclaringhen en uytleggingen, midtsgaders den nacht-arbeydt van soo veel geleerde Mannen, hebt de selve mede met soo veel Leeraren des Wijsheyts, ende der Waerheyt versien. Nu daer-en-boven hebt ghy-luyden noch sodanige Mannen in uwe Stadt ontfanghen, diewelcke onder u luyder beleyt, bescherminge ende authoriteyt, in de herten der toe-hoorderen door een levendige stem ende onderwijsinge sullen als instorten, dat is, doen begrijpen ende verstaen al wat in hare boecken vast ende bondigh naeckt, oprecht ende vruchtbaer of profijtelijck is. So segghe ick u luyden dan danck uytten name ende van wegen dese geheele Republijcq, dese Ghemeente, dese Bur- [fol. D3r] geren, ende in den name van dese seer zedige ende geschickte Jeucht, dewelcke, indien sy hare rijckdom kennen, sullen vast ende van waerden houden, al het gene ick hebbe geseyt: indien sy die niet kennen, sullen evenwel binnen corten tijdt leeren, hoe eene groote saec of het zy te ghelijck met de Geleertheydt oock de deucht inghedroncken te hebben, ende alsoo met de selve verciert te zijn.
Ende ghy, o edele, geachte, ende geleerde Mannen, het zy dat ghy-luyden Burgers, of Vreemdelingen zijt, betoont immers desen vermaerden Schole uwe goetgunstigheyt met herte ende tonge, dat is, in alle uwe handelingen. Hier sult ghy vinden waer mede ghy-luyden, wanneer als ghy u Coophandel gedreven sult hebben, u gemoedt ende sinnen sult verquicken, al waer ghy, in verdriet zynde troost sult scheppen ende ghenieten: alwaer ghy, grooter winninge gedaen hebbende, als ghy oyt te vooren soudet hebben vermoedet, u gemoedt sult konnen matighen ende bedwinghen van al te groote blyschap: alwaer, een voorsichtige vreese teghen gaen ende inbinden sal de stoutheyt ende de onversaechtheyt van de Waren ende Coopmanschappen uyt te setten; het vertrouwen sal de vreese, de wetenschap het vertrouwen, ende een goede gewisse of conscientie sal de wetenschap matigen ende regeeren. Zijt ghy Vaders, soo sal het my een vreught zijn uwe kinderen vrientschap ende deucht te bewijsen, ende in eerlijcke wetenschappen getrouwelijc te onderwijsen. Zijt ghy geen Vaders, so sal ic vreuchde scheppen om aen u selven wel te verdienen. Want hier toe zijn wy gheboren, hier toe op-gevoedet, hier toe geroepen ende aenghenomen, dat die dingen die wy geleert hebben, niet de onse, maer eens anderen souden zijn. Weet dat ghy dan eerst sult toe-ghenomen, ende eenen goeden voortgangh gedaen hebben, wanneer als ghy de Geleertheyt, ende der selver Belijders en Leeraers sult hebben geleert groot te achten. Dus lange hebt ghy u bevlijtight ende beneerstigt om de palen uwer besittingen te verbreyden, ghy hebt gheheele Meyren als opgeslockt ende drooge gemaeckt tot Landt, ghy hebt over den Oceaen Meyers ende Hoef-pachters ghesonden. Over-al hebben uwe Wooningen, Hoeven, ende Landen de Wallen ofte Oevers der Rivieren beset. Leert nu immers ooc ten minsten dat de Wijsheydt grooter ende wijder is, dewelcke alle godlicke ende menschelicke saecken, het voorledene ende toekomende, alle Landen, ende alle de Zeen in sich begrijpt ende vervaet. In uwe huysen set ghy allerley kostelijckheyt tot een pronck ten thoone. Maer des Wijsheyts ende des Geleertheyts huys-raet is noch al veel kostelijcker, in de welcke de leeringen des deughts ende des eerlickheyts meerder ende heerlicker blencken als het Gout, Silver, ende als alle edele Ghesteenten, in de welcke dit de weerde vermeerdert ende des te heerlicker maeckt, om dat de fortune deselve niet gheeft; om dat een ygelijck hem selven de wijsheyt schuldigh is, dat is, door sijne eygene neerstigheyt ende onvermoeyelijcken arbeyt vercrijgt, ende door geene quade practijcken of treecken wordt vercreghen. Wanneer als ghy de groote menighte ende verscheydenheyt der Waren ende [fol. D3v] Coopmanschappen, dewelcke in dese Stadt aengebrocht worden, aenschout, alsdan aenschouwt ghy slechts eenige cleyne deelkens des natuers, maer als u de Philosophie sal voorcomen, so sult ghy sien een Tonneel dewelcke de geheele natuere gelijck is. Ghy-luyden hout het daer voor, dat ghy yet groots hebt uytgerecht, wanneer als ghy binnen eenige Jaren Vranckrijc, Duyts-Landt, Spangien, Afriken, ende Indien hebt omgereyst, ende dat door eene seer moeylicke, ende met vele periculen vermenghde reyse. Maer eenes Philosoophs ghemoedt siet alle dese plaetsen tegenwoordigh ende als voor oogen, hy doorsiet deselve op eenen tijt ende ooghenblick, hy omreystse veel snelder, ende eerder als de Son selve, ja, hy omreystse soo dickwils al hy begeert, liber ende vry zijnde van alle periculen. Doch my lust wel u luyden eenmael te vragen, op dat ick u luyden als teghen u danck ende wille uwe eyghene bekentenisse uytperse, Soudet gy luyden de Philosophie niet wel hertelijck begeeren, indien sy groote profijten ende incomsten gaf, indien sy vol gewins, ende nuttigheyts was? Ick vermoede immers dat gy het sult moeten bekennen. Maer hoe soude sy doch niet profijtelijck zijn, diewelcke een vruchtbare ende overvloedighe wetenschap aller dingen uytreyct? Hoe soude sy niet vol ghewins zijn, dewelcke het verstandt verlichtinge, de wil heylicheydt, de affecten of genegentheden een geschicte ordre ende rust verleent? Wanneer als een wijs Man dese rijcdommen besit, soo is hy niet min rijck, als ghy-luyden, niet min heerlick ende befaemt, als ghy-luyden, ende niet min gheluckigh als ghy-luyden selve zijt. Ende voorwaer, door dien wijse ende voorsichtighe Waerdeynen der saken, hare Landen, Hoeven, ende Ackers groot achten, om dat sy haer selven voor laten staen, dat dese panden de minste schade aenghedaen kan worden, hoe groot sult ghy dan wel meynen dat de Geleertheyt geacht behoort te worden, dewelcke noch door brandt wort wech ghenomen, noch door schip-brekinghe wordt verloren, ende altijdt blijft onbeweeghlijck selfs midden in de meeste beroerten der Coninghrijcken.
Ten laetsten ghy Jongelingen ende jonge Mannen, soo veel als ghy hier teghenwoordigh zijt, uwer Ouderen troost ende liefde, deses Republijcks hope, wel-geleerde stam ende geslachte, brenght ghy-luyden oock tot dese selve saeck soodanigh een gemoedt ende herte, het welcke door treffelijcke oeffeningen gheleert en onderwesen, ende met het sap des goeden ende ghewenschten verstandts en wetenschaps aengedaen begheert te worden. Dan sult ghy-luyden groot ende wijs zijn, wanneer als ghy een wel-behagen begint te crijgen aen de alderoutste ende eerse Vinders des Wijsheydts, aen Plato namelijck ende aen Aristoteles. Door welcker ernstige lesinge gy niet alleen u verstandt van den stinckende schimmel des onwetenheydts sult bevrijden, maer oock over uwe vyanden, over de gramschap, te weten, over de wellustigheyt, oncuyscheyt, stoutheyt, eergierigheydt ende verquistinghe sult triumpheren, ende de overhant behouden, so veel te heerlicker, als het meerder is hem selven, als anderen bedwonghen ende verwonnen te hebben. [fol. D4r] Denckt niet dat dat een leven is, het welcke ghy-luyden uyt de lucht schept, maer het welcke ghy uyt de studien of leeringhen der eerlicke vrye Consten ende wetenschappen ontfanght, ende en achtet juyst niet heerlick van Gout of Silver om ende om te blencken, dat is, met Goudt ende Silver omhangen te zijn, maer achtet veel liever magnifijck ende heerlijck te wesen door het heldere licht des Geleertheyts te blencken, dewijl andere geldt tellen ende na het ghewichte uytweghen, soo overweeght ende overdenckt ghy-luyden veel liever de woorden of gheschriften, ende de levendige stemme der Wijsen: dewijle andere besich zijn om Koper, Peper, ende Vlas te wegen, soo weest ghy-luyden dies te neerstigher besich om de hooghste aengeleghentheyt der Philosophie te behertigen ende te overwegen, dewijl andere buyten ’s Lants reysen, door de Zee-baren op ende nedergesmeten worden, of de wreetheyt der Roovers ende Straet-schenders beproeven ende waer nemen moeten, laet alsdan t’huys vrylijck ende veylichlijck u verstandt sweven door de boecken van vermaerde Schribenten, ende wanneer de stoute ende onvertsaeghde kinderen van Neptunus wederom trachten te halen den roof van de Inwoonderen der stadt Morinum, richtet ghy-luyden ende bestedet dan de verclaringhen ende leeringhen der gheleerde Mannen, dewelcke sy den nacomelingen hebben willen na-laten, tot u eyghen nuttigheydt ende profijt, insonderheyt tot Godts eere, tot des Vaderlandts ende der Ghemeenten welvaert ende saligheydt.
Ick hebbe gheseyt.

Druck-faut.
Pagina drie, de eerste columna, op de 16. reghel, staet, diewelcke over de doot van Hecuba, leest, diewelcke over de maeltijden omme de doot van Hecuba, etc.

[fol. D4v: blanco]

Tekstkritiek:

fol. A3r Wijsheydts, er staat: Wijsheytds,
fol. A3r vervreemt is, er staat: vervreeemt is,
fol. B2r sorghvuldigheyt, er staat: sorghvuldigheye,
fol. B2r sorghvuldigheyt er staat: sorghvuldigheye
fol. C1r Philosoopheerders er staat: Philosooph eerders
fol. C2v genoemt, er staat: geuoemt,
fol. C3r zuijdelijcke er staat: zijdelijcke
fol. C3v van Mexico er staat: van Mexica [Lat. Mexicano]
ibid. West-waert er staat: West-waer’t

Ghedruct t’ENCHUYSEN,________________________Voor den Autheur Wilhelmus Buyserius,Anno 1641.

IAN I. CAMERLING,PIETER W. PROOST.

| |

QUIRYN T. OSSE-COOPER.HERCULES I. NOORD-LANT.

D. ABRAHAMO à DOORESLAER.D. IOANNI PUPPIO.

| | | |

D. HENRICO WESTIO. EndeD. IOANNI CODDE VAN DER BURGH.

Burgher-meesteren des Heerijcken endeWijdt-beroemden Stadts Amsterdam; Als oock Schepenen, Raeds-Persoonen ende Curateuren der vermaerde Schole in de voormoemde Republijck,

Alle te samen aen de Eerlijcke Vrye Consten, ende aen de Vermaerde Schole seer veele weldaden bewesen hebben- de, op-draeght, op-offert, ende toe-wyet desen in- wyende Oratie uyt schuldighe plicht Caspar Barlaeus.

Ghebedt tot Godt Almachtigh,’t welcke voor aen de Oratie is gestelt.

Casparis Barlaei Oratie,Slaende op de Oprechtinghe ende Inhul-dinge van de Vermaerde Schole binnen Amsterdam.

Tekstkritiek:

Ghedruct t’ENCHUYSEN,
________________________

Voor den Autheur Wilhelmus Buyserius,Anno 1641.

IAN I. CAMERLING,
PIETER W. PROOST.

|
|

QUIRYN T. OSSE-COOPER.
HERCULES I. NOORD-LANT.

D. ABRAHAMO à
DOORESLAER.

D. IOANNI PUPPIO.

|
|
|
|

D. HENRICO WESTIO.
Ende
D. IOANNI CODDE
VAN DER BURGH.

Burgher-meesteren des Heerijcken ende
Wijdt-beroemden Stadts Amsterdam;
Als oock
Schepenen, Raeds-Persoonen ende Curateuren der vermaerde Schole in de voormoemde Republijck,

Alle te samen aen de Eerlijcke Vrye Consten, ende aen de
Vermaerde Schole seer veele weldaden bewesen hebben-
de, op-draeght, op-offert, ende toe-wyet desen in-
wyende Oratie uyt schuldighe plicht

Caspar Barlaeus.

Ghebedt tot Godt Almachtigh,
’t welcke voor aen de Oratie is gestelt.

Casparis Barlaei Oratie,

Slaende op de Oprechtinghe ende Inhul-
dinge van de Vermaerde Schole binnen Amsterdam.