J. V. VONDELS[Gravure: Putje met emmer rechts van het touw]tAMSTERDAM, |
Den weledelen en grootachtbaeren heere, |
DE groote Julius Scaliger, die, te Leiden, ter hooge schole, gelijck een orakel van wijsheit en kunstgeleertheit, te pronck gezeten, zoo veele letterhelden voortbrogt, en hunne oogen opende, om de heerlijckheit van Virgilius spreeckende schilderyen met oordeel te bespiegelen, zeght in dopdraght van zijn doorgeleert werckstuck op de dichtkunst, dat verstandeloze menschen, die met een stuur en nors gelaet het lezen der historie en dichtkunste begrimmen, en verdoemen, niet behooren onder menschen gerekent te worden. Aristoteles en Plato noemen de dichtkunst eene naerbootseeringe, het [fol. A2v] welck eigentlijcker op de tooneeldichtkunst dan op de kunst der heldendichteren past: want de heldendichter laet de personaedjen niet regelrecht hooren: maer de tooneeldichter brengtze zelfs regelrecht, gelijck levendigh herboren, met hunne rolle te voorschijn. Onder de tooneelspeelen is het treurspel de naerbootseeringe van eenen doorluchtigen handel, en de treurspeldichter, die zijne kunst niet wil verongelijcken, behoeft in het uitkiezen der stoffe niet alleen omzichtige, maer Lynceus doorzichtige oogen, naerdien weinige voorbeelden onder veelen een volkomen treurspel konnen uitleveren. Onder duitmuntende treurspelen der ouden wort dit van koning Edipus mede boven aen gezet. Aristoteles, in zijn tooneelonderwijs, voert het in, als een voorbeelt, waer in de twee hoofdcieraden, herkennis en staetveranderinge, krachtigh uitschijnen: en gelijck de heldendichters, in Griecxksch en [fol. A3r] Latijn, aen de historien van Troje en Thebe, als dallernaemhaftighste, hun zweet en nachtrust van outs te kost hingen, zoo arbeidden de gedachten der oude treurspeldichteren voornaemelijck op davontuuren van Edipus, om in hem af te beelden eenen rampzaligen man, die buiten zijne schult ongeluckig is: gelijck Jokaste, by Seneca, op zijn Stoïksch, haren rampzaligen zoon en man aldus in zijne elende ontschuldight: Het nootlot draeght de schult van t geen hier is misdreven. De schult van t nootlot wort geen mensche toegeschreven. En Sofokles pleit voor hem in zijnen Koloneeschen Edipus, daer de beschuldighde zich tegens Kreon aldus ontschuldigt: Wat wijtge, schaemteloos en gruwlijck, Dootslagen, en bloetschendigh huwlijck, En jammeren een man, die treurt, En dit onwilligh viel te beurt: Want Godt, op ons geslacht gebeten, Schijnt my misschien dit toe te meeten, Ter straffe van een oude schult: Maer in der daet en waerheit zult Gy niet een schelmstuck, waert te hoonen, In mij met reden konnen toonen, Daer ik de mijnen ofte mij Oit in misdede, vranck en vry. [fol. A3v] Edipus wert ten tooneele gevoert van Eschylus, by die van Athene, met den titel van vader des treurspels verheerlijckt; oock te voorschijn gebroght van Euripides, Lykofron, Filokles, Xenokles, en anderen, en hier van den veltheere Sofokles, van wien gemelde Seneca, of wie het is, niet luttel in zijnen Latijnschen Edipus ontleent. Asconius getuight dat Julius Cezar zelf een treurspel van Edipus opgezet heeft. Robortel ontvouwt rijckelijck door dit zelve treurspel, als door een volkomen voorbeelt, met hoe groot eene kunstenaerye Sofokles dit doorwrochte werck binnen eenen zonneschijn uitvoert. Dit zelve spel wort bij Plutarchus mede gerekent onder de vijf tooneelspelen, welcker toestel dAtheners, wien de tooneelkunst, die hun meer dan het uitbreiden van s lants paelen ter harte ging, hooger kwam te staen dan de befaemde oorlogen, voor het gebiet en de vryheit tegens Persen gevoert: want [fol. A4r] Griecken en Latijnen voerden hunne treurrol koningklijck uit, en stoffeerden de personaedjen naer heuren staet, met pracht en prael van gewaeden en cieraeden, gemanierde hovelingen, en staetjofferen, en heerlijcke maetgezangen, en allen vorstelijcken toestel, zoodaenigh, dat daenschouwers verruckt, zich lieten voorstaen in der daet te zien herleven de persoonen, en den handel der grooten, ten spiegel der leerzaemen vertoont. Koningin Dido, in het bouwen van Karthago, [de stadt, die Rome namaels zoo byster in het licht stont,] vergat, onder andere heerlijcke gestichten, den schouburgh en het tooneel niet, daer Virgilius zingt: Een ander leght den gront des schouburghs met gewelt, En houwt pylaeren uit de steenrotse, om tooneelen Hierna tot eer en pracht te dienen onder t speelen. Treflijcke godtgeleerden, in de heilige geschiedenissen bedreven, melden dat koning Salomon, wiens wijsheit Egypte- [fol. A4v] naers en alle menschen overtrof, niet alleen in Hebreeusche dichtkunste en alle wetenschappen, maer oock op droeve en blijde tooneelspelen, afgerecht was. Het zal dan niemant onbillijck schijnen dat dit treurspel, in Nederduitsch uitgegeven, zoeckt te schuilen onder daengenaeme schaduwe van den Ridder, heere van Maerseveen, hanthaver van de edele tooneelpoëzye, wiens luister, onder het beleit van onze staetkundige regeerders, dagelijx toeneemt, en niet zonder reden: want s menschen leven, zoo veele moeielijckheden onderworpen, eischt by wijlen eenige eerlijke uitspanninge, die de gemoeden verquikt, en herstelt, waertoe de spelen eene hartsterckende artsenye verstrecken; en het oude spreeckwoort zeght, dat de boogh niet altijt magh gespannen staen. Hierop draeft dit tooneelwerck: ondertusschen wensche ik te blijven, Weledele en grootachtbaere heer, Uwe weled. en grootachtb. ootmoedige dienaer J. V. VONDEL.
O Laius, Labdaks zoon, gy bidme om eene vrucht. k Beloof u eenen zoon, daer gy naer wenscht, en zucht: Doch t leght by nootlot vast gestemt in t hof, daer boven, Dat hy u met zijn hant het leven zal beroven. Jupijn heeft Pelops bede en vloeck dit toegestaen, Wiens zoon gy had geschaeckt, en trouweloos verraân. De vader en moeder, voor dit dreigement beducht, gaven het kint, dry dagen out, hunnen hofdienaer, of herder, om het op den bergh Citheron van kant te helpen. De herder sloegh het eene koorde door de voeten [waer na het namaels den naem van Edipus, dat is dickvoet, behielt] en liet het op den bergh, in het bosch hangen, doch gaf het daer na, uit medoogen met dit onnozele wicht, aen Forbas, den herder van Polybus, koning te Korinthe, die hier by geval zijn vee quam weiden. Dees schonck het aen Polybus, en Merope, zijnen koning en koningin, die den vondeling, by gebreck van een oir en rijxerfgenaem, voor hunnen eigen zoone opvoedden. Maer toen een der rijxheeren namaels, op eene maeltijt, in zijne dronckenschap, Edipus eenen vondeling scholt, trock hy heimelijck naer Delfis, om Apollo naer zijn geslacht te vragen, die hem niet dan schrickelijcke dingen spelde, en dat hy zijnen vader zoude om het leven helpen, en zich bloetschandigh met zijn moeders huwelijck besmetten. Hy, aldus gewaerschuwt, mijde Korinthe, en ging in Focis omzwerven, daer bejegenen hem op eenen drysprong, tusschen Delfis en Daulis, een heraut, en een out man, dat Laius was, op eenen wagen van runderen voortgetrocken, die drijven hem met gewelt uyt den wegh. Hy, hierom van gramschap vervoert, slaet den koetsier, die hem voorstiet. doude man, ziende Edipus den wagen genaken, sloegh hem met zijnen staf tweemael op het hooft: waer op hy van Edipus met eenen slagh getroffen, over hals en hooft uit den wagen rolde, en voort al den stoet versloeg, uitgezondert eenen, die het ontvlughte, en te Thebe de tijding broght: doch alzoo de stadt en het rijck in last, tegens de wreetheit van Sfinx mosten worstelen, verwaerloosdenze den dootslagh des konings naer te spooren. De Thebaenen, vreesselijck aengevochten van dit menschverslindende gedroght, dat voor de stadt, op eene rots, dubbelzinnige raetsels uitgaf, en dieze niet raeden konden om hals broght, hielden bij Kreon om eene uitkomste in hunne verlegenheit aen. Kreon liet afkondigen wie het land van Sfinx verloste, zoude de schoone Jokaste, Laius weduwe, trouwen, en met haer het rijck regeeren. Edipus, hier op aenkomende, ontwarde het raedtsel, dat aldus luit: Wat is het voor een dier? het slaet maer een geluit. Het gaet op vier en twee en op dry voeten uit, Verandert zijnen aert veel meer dan andre dieren: Die lant betreên, in zee en in den hemel zwieren: Maer als het endtlijck op dry beenen komt te staen, Dan is de snelheit van zijn leden meest vergaen. [fol. B1v] Edipus verstont dat dit dier den mensch betekent, die eerst, een kint, op handen en voeten kruipt, daerna op twee beenen treet, en, endelijck op eenen stock leunende, van ouderdom verzwackt, pijnelijck voortgaet. Sfinx dit hoorende, sprong uit spijt van de klippe zich te berste. Edipus, verwinner des gedroghts, en verlosser des volks, wert hierop met triomfe te Thebe ingehaelt, en hem het rijk met Jokaste opgedraegen, by wie hy twee zoonen, en twee dochters won. maer toen namaels de stadt en het rijck, om dezen vaderslaght, en de bloetschennis, met eene zwaere peste en onvruchtbaerheit geplaeght werden, zont Edipus Kreon, zijnen zwager, naer Delfis, die broght tot antwoort uit dorakelkapelle, dat de lantplaegh niet te boeten was, ten waere men stadt en lant van den koningslaghtigen, de bron der plaegen, zuiverde: weshalve Edipus yverde om door scherp onderzoeck, dreigementen, en vervloeckingen den schuldigen tontdecken. Oock zondt hy boden om den blinden waerzegger Tiresias, dien hy zwaerlijck, doch ten leste met dreigementen, perste den dootslager te melden, waerop dees door dwang de waerheit aen den dagh broght, en Edipus van vaderslaght en bloetschande, begaen met zijne moeder, beklaeghde. Edipus, Kreon hier over beschuldigende, als of de zwager dit listigh met den waerzegger besteecken hadde, om den koning te verstooten, en zich zelven glimpelijck op den rijxtroon te zetten, geraeckte door bereght van Jokaste zoo verre aen kennis van Laius ongeluck, dat hy aen zijnen vaderslaght begon te twijfelen. Ondertusschen quam Forbas, Polybus herder, van Korinthe, met tijdinge dat die koning doot, en Edipus daer koning beroepen was. Jokaste en Edipus, dit hoorende, verblijdden zich ten hooghste, en achten nu alle voorspellingen en wicheleryen ongegront en ydel, aengezien Polybus, dus lang voor Edipus vader gehouden, zijn eigen doot gestorven was, en zy hierom voortaen buiten vrees moghten leven. Forbas, dit verstaende, berechte Edipus, dat hy geen zoon van Polybus nochte Merope, maer een vondeling was, hem van Laius veehoeder op Citheron gegeven. Toen verstont Jokaste klaerlijck dat Edipus te gelijck haer zoon en beddegenoot was, en pooghde hem dit uit den hoofde te slaen: doch hy, enckel begeerigh zich van de waerheit en gelegenheit zijner geboorte te verzekeren, belaste Laius veehoeder te haelen, die te voorschijn gekomen, en, gedwongen de waerheid topenbaren, den ganschen handel ontdeckte. Edipus, nu volkomen van alles berecht, loopt mistroostigh in het hof zijn moeder en gemaelin zoecken, die zich alreede in haere slaepkamer verhangen hadde, dies hy uit ongedult, met haeren gouden keurshaeck, zijne oogen uitruckte, en, beklaeghelijck afscheit van zijne dochteren neemende, besloot in ballingschap op Citheron zijn leven te gaen volenden. |
INHOUDT |
TREURSPEELDERS. |
KONING EDIPUS |
I. KEER. |
I. TEGENKEER. |
II. KEER. |
II. TEGENKEER. |
I. KEER. |
I. TEGENKEER. |
II. KEER. |
II. TEGENKEER. |
KEER. |
TEGENKEER. |
EINDE. |
Tekstkritiek: |